Табасаран ч1алнаъ гафар арайиз гъюбан саягъар

1. 
   Табасаран ч1алнаъ гафар префиксдин кюмекниинди арайиз гъюру: ип – дип, хъип, илип, ккип.
   
2. 
   Суффиксарин кюмекниинди: аькьюл – аькьюллу, аькьюлсуз.
   
3. 
   Префиксдинна суффиксдин кюмекниинди: дипуб, хъипуб.
   
4. 
   Гафар чиб-чпиин иливбан саягъниинди: гъянигъузи, гьяжибугъда.
   
5. 
   Ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди: ярквраъ ургуб – ургуб шюхъ, абсуб – абсуб.
   

Табасаран ч1алнаъ аффиксарин кюмекниинди дарди, хъа гафар чиб-чпиин иливну арайиз гъафи гафарра а.

Чпин составнаъ кьюб ччив айи мицдар гафариз кьюб составнан гафар к1уру. Ктикьу гафар чпин арайиз гъюбан хасиятназ ва дигиш хьпаз дилигну жа-жара саягъариинди дик1уру:

1. 
   Карсну дик1ру ктикьу гафар:
   

б) чпик кайи гафар кьюбибра ччвур падеждиъ айи, чиб гизаф кьадарназ илт1ик1ган ялгъуз кьюбпи гаф дигиш шлу ктикьу гафар: т1убжакьв – т1убжакьвар, байвахт – байвахтар, швумзаз – швумзазар ва гь.ж.

в) чпик кайи гафарикан сабнуб вая кьюбибра к1ул'инди гъадагъиган ишлетмиш ап1ури имдру ктикьу гафар, месела: гъянигъузи, гьяжибугъда ва гь.ж.

г) чпик кайи гафарикан сабнуб вая кьюбибра жикъи духьнайи ктикьу гафар, месела: ургуц1ур (ургуб йиц1уб), кьюшв (кьюб швтушв), мушв (му йишв).

2. Арайиъ дефис ади дик1ру гафар:

а) гизаф кьадарназ илт1ик1ган, чпик кайикьюбиб гафарра дигиш шлу ктикьу гафар: бай-риш (баяр-шубар), аба-баб (абйир-бабар), мал-марчч (малар-марччар) ва гь.ж.

б) кьюбан текрар шулайи гафариъ: СА-саб, ц1и-ц1ибди, чиб-чпихъди, сифтена-сифте, яваш-явашди, ишурии-ишури, жа-жаради ва гь.ж.

в) мяна жигьатнаан чиб-чпиз гъаршу вуйи гафарикан ибарат вуйи гафар: ккунди-даккунди, шули-даршули, минди-тинди, гъахьну-гъахьундар.

г) кьюб прилагательнйирикан ибарат вуйи ктикьу гафар: муч1у-чру, аку-элвен, ваки-ук1уб ва гь.ж.

3. Саб жерге гафар чпин мянайиз лигну ктикьу гафар вушра, бик1баъ жаради дик1уру:

а) Хьуб, ап1уб к1уру кюмекчи глаголар хъайи ктикьу глаголар: аьгъю хьуб, сес ап1уб, ч1игъ ап1уб ва гь.ж.

б) чпик кайи сабпи гаф тевбан падеждиъ айи существительное вуйи ктикьу гафар: гъулан жакьв, гьарин пеъ, сивин кюл, гак1влин муччвур.

в) чпик кайи сабпи гаф прилагательное вуйи гафар: уч1вру к1аж, меъли т1уб.

г) чпин сабпи гаф хас ччвур вуйи ктикьу гафар: Ч1емет1рин к1ул, Магъу дере, Шалбуз дагъ.

4. Табасаран ч1алнаъ саб жерге жара ч1алариан гъафи ктикьу гуфарра а, месела: паччагь (пади шагь), поровоз (пар возит), водопад (вода падает) ва гь.ж.

Ктикьу гафарин саб жюре жикъиди ктикьу гафарра ву: учхоз (учебное хозяйство), СНГ (содружество независимых государств), МВД (министерство внутренних дел). Му гафар аьдат вуди урус ч1алнаан гъадагъдар вуди шулу.

Чиб гафарин сифте гьярфарикан ибарат вуйи жикъиди ктикьу гафар аьхю гьярфариинди дик1уру ва дурар гьадму гьярфарин ччвурарси ушвниан адауру.

Бик1баъ мицдар гафарихъан гъюрайи табасаран ч1алнан аьхирар дефисдиинди жара ап1ури хъаъру: СНГ-йин агьалйир, СССР-ин паччагь ва гь.ж.

Чпин асас мянайиз ва грамматикайин хусусиятариз лигну, табасаран ч1алнаъ айи вари гафар ч1атху группйириз жара шула. Гафарин гьаму группйириз ч1алнан паяр к1уру.

Табасаран ч1алнаъ ч1алнан паяр 10 а. Дурарикан 6 к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр, предложенияйин саб член вуди ва саб суалназ жаваб туври шулу. К1ул'инди вуйи ч1алнан паяри мутмйир (существительнйир), дурарин лишнар (прилагательнйир), кьадарар (числительное), гьяракатар (глагол), гьяракатарин лишнар (наречие) улупуру вая мутмйирин, дурарин лишнаринна кьадарарин эвез улупуру (ччвурнан ерин).

Ч1алнан кюмекчи паяр: послелогар (гьякьнаан, бадали, жигьатнаан, к1уллан), союзар (ва, амма, хъа ва гь.ж.) ва частицйир (-ки, -хъа, -т1ан ва гь.ж.) предложениейин членар вуди шулдар, дурари предложениейиъ саб суалназра жаваб тувдар. Ч1алнан кюмекчи паяри гафарин ва предложенйирин арайиъ айи аьлакьа улупуру вая предложенйиризна гафариз жюрбежюр тавар тувру.

Междометйир я к1ул'инди вуйи ясана кюмекчи ч1алнан паярик кахьрадар. Дурари жюрбежюр гьисс ап1бар дурариз ччвур тутрувди ачухъ ап1уру.

Ч1алнан паярин арайиъ айи сяргьятар зат дигиш даршлудар вуди шулдар: садар ч1алнан паяр тмундариз дюнмиш шулу дюшюшар табасаран ч1алнаъ гизаф а.

Фуну ч1алнан паяри улупуру мутмйир? Китаб, хал, хюни, инсан, кюкю, нир, зав ва гь.ж. (существительнйир).

Мутмйирин лишнар? акуб, лизи, уьру, к1аруб, чруб ва гь.ж. (прилагательнйир).

Гьяракатар? лицуб, аьлхъюб, жаргъуб, бик1уб, урхуб ва гь.ж. (глагол).

Гьяракатарин лишнар? зарбди, гьялакди, минди-тинди (наречие).

Кьадарар? Йиц1уб, къаб (числительное).

Мутмйиринна, лишнаринна, кьадарарин эвез? Думу, гизаф (ччвурнан ерин).

Гафарин арайиъ айи аьлакьа, гафаринна предложенйирин арайиъ айи аьлакьа – союзар, послелогар.

Гафаризна предложенйириз жюрбежюр тават тувуб – частицйир.

Жюрбежюр гьисс ап1бар, дурариз ччвур тутрувди ачухъ ап1бар – междометйир.
Существительное

Существительное чак предметар улупру, чиб гьадму предметарин ччвурар вуйи гафар кахьрайи ч1алнан пайназ к1уру. Существительноейи фуж? вая фу? ялгъуз кьадарнаъ, фужар? фйир? Гизаф кьадарнаъ суалариз жаваб тувру.

Существительнйири жюрбежюр мутмйир улупуру:

1. 
   инсанар: дада, чи, духтир, хала;
   
2. 
   гьяйванатар: сул, хюни, гату, к1ари, йиц, ц1игь, швеъ ва гь.ж.;
   
3. 
   шей'ар: китаб кьути, ручка, гъаб,гъазан, ккуртт, фуфайка, мярхяр, дуркьар, аьраба, гъван ва гь.ж.
   
4. 
   набататар: ч1вал, мух, аьмлюхъ, хач, кюкю, гьар, беневша ва гь.ж.;
   
5. 
   табиаьтдин гьядисйир: кьюрд, хьад, мархь, йиф, кьюркьлин ц1а, амс, чвул.
   
6. 
   жямяаьтлугъ гьядисйир: дяви, сечкйир, сумчир, ислягьвал, салам.
   
7. 
   лишнарин хасиятарин ччвурар: ярхишин, яркьушин, ац1ушин, меълишин, меъливал, кьут1кьливал, уж'вал, ч1урувал, гъатхушин, уьрушин.
   
8. 
   к1ван гьисс ап1бар: шадвал, аьшкь, хъял, гуч1, хажалат, хуш'вал, писвал.
   
9. 
   гьяракатнан вая гьялнан ччвурар: урхувал, нивк1, сикинвал, ляхин, рягьятвал.
   

Существительнйириз кьюб класс а: къанажагълу ва къанажагъсуз.

Существительнйириз кьюб кьадар а: ялгъуз кьадар ва гизаф кьадар.

Дидлан гъайри существительнйир жинсдар ва хасдар шула.

Табасаран ч1алнаъ айи вари существительнйир къанажагълу ва къанажагъсуз предметарин классдиз тахил шула.

Къанажагълу классдик вари инсанар улупру существительнйир кахьра ва дурар фуж? шли? шлиз? суалариз жаваб тувра, месела: фуж? аба, чи, дада, чве, духтир, мялим, уста ва гь.ж.

Миди вуйи существительнйир вари къанажагъсуз классдик кахьра (гьяйванатар, набататар, ва жара шей'ар), месела: фу? гьар, вич, сул, швеъ, кюкю, хюни, кьюл.

Существительнйирихъди хъпалгурайи миди вуйи ч1алнан паяр существительнйирин классдиз лигну жа-жара саягъниинди хъпалгуру: сар дуст, саб хал, бай лицура, мал либцура.
Существительноейин кьадар

Существительноейиз кьюб кьадар а: ялгъуз кьадар ва гизаф кьадар.

1. Ялгъуз кьадарнаъ ачухъ дару сесналан ккудук1урайи гизаф кьадар аьдат вуди -ар, хъа ачухъ сесналан ккудук1урайидарин гизаф кьадар –йир аьхирар хъаъри арайиз гъюру, месела:

а) к1ул – к1улар, жил – жилар, раккин – раккнар, лик – ликар;

б) хьа – хьайир, дада – дадйир, ручка – ручкйир.

2. Бязи существительнйириъ ччивраъ айи дюднин уь (у) ва аь (я) сесерин тясирнаккди гизаф кьадарнан –ар аьхир –аьр (-яр) аьхирдиз дюнмиш шулу, месела: бяъ – бяаьр, нюрх – нюрхяр, мярх – мярхяр, люкь – люкьяр ва гь.ж.

Азербайжан ч1алнаан гъафи табасаран ч1алнан гафар –лар, -лер аьхирар хъади ахьна: Эл – эллер, багъ – багълар, сел – селлер, дагъ – дагълар, чюл – чюллер.

Саб бязи существительнйирихъ гизаф кьадарнаъ гафнан асул дигиш шула: хялижв – хялар, хпир – хпар, жилир – жилар, риш – шубар (пеъ – пеэр, сеъ – сеэр).

3. Ялгъуз кьадарнан существительнйир: дюн'я, инсаният, аьлам.

4. Гизаф кьадарнан существительнйир: пирпйир, аьйнийир, чирк1ар, сиргъйир, ахчйир, ахърар.

5. Табасаран ч1алнаъ ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир гизаф кьадарнан мянайиъ ишлетмиш ап1ру дюшюшарра алахьуру:

Гьаригъ гизаф вич гъя.

Цци йимиш бул ву.

Дугъахъ варж чарва хъа.
Жинс ва хас существительнйир

Жинс существительнйири саб жюрейин вари предметарин ччвурар улупуру, месела: гьюлер, нирар, инсан, гъул, шагьур, гьар.

Хас существительнйири к1уруш чиб тек саб предметдиин али хусуси ччвурар улупуру, месела: Самур нир, Аьли, Хив, Махачкала, Дербент, Табасаран.

Хас существительнйир аьдат вуди:

1. 
   инсанарин ччвурар шулу: Аьли, Сунаханум, Иса ва гь.ж.
   
2. 
   гьяйванатарин лак1мар: Тузик, Кегьер, Кьант1а, Мухтар.
   
3. 
   географияйин ччвурар: Европа, Азия, Антарктида, Америка, Москва ва гь.ж.
   
4. 
   тешкилатарин, идарйирин ччвурар: «Къужникский», фабрика «Дагъ-юг», фабрика имени «Магомеда Гаджиева».
   
5. 
   Китабарин, журналарин ччвурар: «Дагъустан дишагьли», «Ппази», «Табасарандин нурар», «Эреллер» эсер.
   

Ктикьу хас ччвурариъ аьдат вуди сабпи гаф вая саспиган сабпи гафар аьхю гьярфналан дик1уру: К1ару гьюл, Аьхю вуйи Ватандин дяви.

Хусуси вуйи ччвурариъ ктикьу хас ччвурариъ айи гафар гьюрматнан лишан вуди аьхю гьярфналан ккергъри дик1уру, месела: СССР-ин Министрарин Советдин Председатель, КПСС-дин ЦК-йин Генеральный секретарь ва гь.ж.

ХЪас существительнйир гизафси жинс существительнйирикан арайиз гъюра, месела: Гъвандикк, Гьаригъ, Туриф, Цалак, Вичрикк.

Тму терефнаан хас ччвурар жинс ччвураризра илт1ик1уз шулу: Хив – хив жви, Табасаран – табасаран риш.
Существительноейин склонение

Саб существительное улхбаъ жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1ври, жюрбежюр аьхирар хъади ишлетмиш шули жа-жара формйириз гъюру:

Хъа гизаф кьадарназ аьхирар а: -ар, -аьр (-яр), -эр (-ер), -йир: мархьар, китабар, мярхяр, рягъяр, сеэр, меэр, пеэр, дурнйир, муртйир.

Ччвур падеждин существительнйир ялгъуз кьадарнаъ фуж? фу? суалариз жаваб тувру, хъа гмзаф кьадарнаъ фужар? фйир? к1уру суалариз жаваб тувру.

Ччвур падеждиъ айи гафар аьдат вуди предложениейиъ подлежащее вая объект (диш дополнение) вуди шулу: Риш даахна. Бабу риш дакьура.

Хъа гизаф кьадарнаъ актив падеж вари гафариъ –и аьхир хъап1биинди арайиз гъюру: мархьар – мархьари, йифар – йифари, сулар – сулари.

Саб жергейин существительнйир аьжайиб саягъниинди актив падеж ччвур падеждикан арайиз гъюру: риш – шуру, бай – бали, чве – чвуччву, чи – чуччу, жви – жвуву, ц1а – ц1и.

Актив падеждиъ айи существительнйири чав ап1урайи гьяракат жарабдиина улдубч1вурайи предмет улупуру ва шли? фти? фужари? фйири? суалариз жаваб тувру. Дурар, аьдат вуди, улдуч1вру глагол-сказуемое айи предложениейиъ подлежащее вуди шулу: Устайи кьул ктап1ура. Духтри зиян илибт1ура.

Бязи дюшюшариъ актив падеждиъ айи существительноейи чаина гьяракат алап1урайи предметра улупури шулу: Бабу марфк1иъ т1убу хьайир уржрайи.

3.Тевбан падеж актив падеждин формайихъ -н аьхир хъап1биинди арайиз гъюру: гаф – гафну – гафнан, мик1 – мик1лу – мик1лан ва гь.ж.

Тевбан падеж шлин? фтин? фужарин? фйирин? к1уру суалариз жаваб шулу ва дидиъ айи существительнйириз саб мутму тмунубдиз тялукь вуйивал эйсивал улупуру, месела: абйирин мисал, халайин шал, гак1влин муччвур.

Предложениейиъ тевбан падеж айи существительное, аьдат вуди, определение вуди шулу: Учуз йифрин йигьаг ачуз. Чуччун хулаз гъушунча.

Бязи дюшюшариъ тевбан падеждиъ айи существительное чап дополнениера вуди шулу: Мухан ад дап1ну ккудубк1уз шулдар.

Тувбан падеждиъ айи существительное, аьдат вуди, чап дополнение вуди шулу: Бализ шид тувай. Нисуз кьил йивай.

Хъа саспи вахтари тувбан падеждиъ айи существительное йишван обстоятельство вуди шулу: Узу ярквраз гъушунза.

Хъа саспи вахтари ккунхьуб, рякъюб, кьабул хьуб, ебхьуб ва гь.ж. гьисс ап1бан глаголарихъди ишлетмиш гъап1ган тувбан падеждиъ айи существительнйири субъект улупури шулу: Устайиз шагурддин ляхин кьабулди дайи. Гъардиз сес ебхьури имдайи.

Ялгъуз кьадар ччвур падеж			Гизаф кьадар ччвур падеж аьхирар: -р, -яр, -ер, -йир.
Ялгъуз кьадар актив падеж аьхирар: -и, -у, -ди, -йи, -ри, -ли, -ни, -ру, -лу.			Гизаф кьадар актив падеж аьхир: -и.
Тевбан падеж аьхир: -н	Тувбан падеж аьхир: -з		Тевбан падеж аьхир: -н	Тувбан падеж аьхир: -з

Табасаран ч1алнаъ иллагьки йишван падежар гизаф а. Йишван падежари мутмйирин саб тмунубдиз дилигну эрлешмиш хьпан саягъ ва дурарин чип'ина гъюрайи ва гьудубч1вну гъябгъюрайи гьяракат жигьатнаан айи гьял улупуру. Саб мутму тмунубдиз гъилигиган дибиснайи йишваз лигну, яна ерлешмиш хьувализ дилигну йишван падежариз табасаран ч1алнаъ 7 жерге а. Гьарсаб жергейиз чан мянара а:

1. 
   –ъ – айит1;
   
2. 
   –гь, -хь – улихь вая багагь;
   
3. 
   –к – гъвалак;
   
4. 
   –хъ – кьяляхъ;
   
5. 
   –кк – к1анакк;
   
6. 
   –гъ – кьялягъ;
   
7. 
   –ин – зиин ерлешмиш хьувал улупуру.
   

Йишван падежар предложениейиъ йишв улупбан обстоятельствйир вуди шулу.

1. 
   Сикинвалин падежар
   

Сикинвалин сабпи жергейиъ -ъ (гьямза) аьхирин кюмекниинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин айит1 ерлешмиш хьувал улупуру: йигьаг – йигьги – йигьгиъ. Йигьгиъ йикк убхьура.

Сикинвалин кьюбпи жергейин падеж -гь ва -хь аьхирар хъаъбиинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин улихь вая багагь ерлешмиш хьувал улупуру: Рягънигь баяри хядар дисурайи. Умбрарихь ху дабхъна.

Сикинвалин шубубпи жергейин падеж -к аьхирин кюмекниинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин гъвалак, машнак ерлешмиш хьувал улупуру: Цалик сурат кА. Раккнарикк мялумат кайи к1аж кебхна.

Сикинвалин юкьубпи жергейин падеж -хъ аьхирин кюмекниинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин кьяляхъ ерлешмиш хьувал улупуру: Эплихъ йиц дийибгъна. Туп танхлихъ хъабхъна.

Сикинвалин хьубпи жергейин падеж -гъ аьхирин кюмекниинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин кьялягъ, арайигъ ерлешмиш хьувал улупуру: Аьлдин к1вант1аригъ папрус гъя. Кагъзаригъ йиз кюгьне сурат гъибихъунзуз.

Сикинвалин ургубпи жергейин падеж -ин аьхирин кюмекниинди арайиз гъюру ва диди саб мутму тмунубдин зиин ерлешмиш хьувал улупуру: Дагълариин йиф дабхъна. Бай гьяйвниин ал.

Сикинвалин падежари ялгъуз йишван алакьйирт1ан улулупри дар. Саб жерге дюшюшариъ (гизафси Жан али мутмйир улупру существительнйириъ) дурари йишвандар дару аьлакьйирра улупуру, месела: Балиъ Аман имдар. Селимриъ юк1в адар (I жерге). Бай аьхю бабахь яшамиш шула. Адашдигь гизаф пул гьа (II жерге). Душмандик намус ктар. Девлетнак халкьдин пай ка (III жерге). Пеълихъ къаб шюхъ хъа. Вердихъ ужуб гьяйван хъайи (IV жерге). Улихьди халкь зулмикк кади гъахьну. Шагурд устайин хликк лихура (V жерге). Агъайигъ маш гъимдайи. Душман ихьдарин хлигъ гъяхъну (VI жерге). Аба чан баяриин рази вуйи. Ляхин адашдиин алдар (VII жерге) ва гь.ж.

Гьуч1вбан падежари гьяракат саб мутмуйин фуну йишв'ина гъюраш, гьадму улупуру (жергейиз лигну – шлихьна? вая фтихьна?, шликкна? вая фтикна?, шлихъна? вая фтихъна? ва гь.ж. суалариз жаваб тувру). Гьуч1вбан падежар сикинвалин падежарихъ -на аьхир хъап1биинди арайиз гъюру, месела: гимихъ – гимихъна, марфк1ик1 – марфк1иккна, гьарихь – гьарихьна ва гь.ж.

Гьуч1вбан падежарин I жерге гьамусяаьтди литературайин ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури имдар – дидин ерина тувбан падеж ишлетмиш ап1ура, месела: Шубар багъдиъна гъушну к1урдар, хъа багъдиз гъушну к1уру ва гь.ж.

Бязи дюшюшариъ гьуч1вбан падежарин йишв'ин сикинвалин падежар ишлетмиш ап1ури шулу, месела: Абайи бай хярт1ахъ (хярт1ахъна) хъитну.

Гьуч1вбан падежарикан бязидарихъ абстракт мянийир хъадира шулу, месела: Бай абайихъна гъушур ву. Мердан сач гъулаъ айи чан чуччухьна гъушну ва гь.ж.
3. Гьудуч1вбан падежар

Гьудуч1вбан падежари гьяракат саб мутмуйин фуну йишвхьан гъюраш, гьадму улупуру (жергейиз лигну - шил'ан? вая фит'ан?, шилхьан? вая фитхьан?, шилкан? вая фиткан? ва гь.ж. суалариз жаваб тувру). Гьудуч1вбан падежар сикинвалин падежарихъ -ан аьхир хъап1биинди арайиз гъюру: хулаъ - хул'ан, кагъзик – кагъзикан, т1убарикк – т1убариккан ва гь.ж.

Гьудуч1вбан падежар чпин мянайиз дилигну гьуч1вбан падежариз гъаншар вуди ишлетмиш ап1ура, тевай: Зимз гъвандихьна гъафну – Зимз гъвандихьан гьудубч1вну.

Гьудуч1вбан падежарин жа-жара жергйири саб бязи абстракт аьлакьйирра улупури, месела: Ученикдихьан дарс пуз шуладайи (тевай: Учитель ученикдихьан гьудуч1ву); Чубнари никкдикан улхурайи (тевай: Чубнари никкдикан нис ктабгъурайи).

Сат1ивалин падежар сикинвалин падежарихъ -ди аьхир хъап1биинди арайиз гъюру (хлиъ – хлиъди, ликрикк – ликриккди, гъабраъ – гъабраъди) ва дурари, чиб гьяракатнаъ айиган, кьюб мутму ерлешмиш хьпан саягъ улупуру, месела: Назлуйи гвараъди булагъдилан шид хура (тевай: гвараъ шид а); Минайи кагъзигъди афрар хура (тевай: Кагъзигъ афрар гъя) ва гь.ж.

Сат1ивалин падежари саб жерге абстракт аьлакьйирра улупури шулу, месела: Бали абайихъди гьюжат ап1уб хай шулдар (бай абайихъди гъюра); Кагъаз карандшиинди бик1уб ужу дар (Чапаев гьяйвниинди гъюрайи) ва гь.ж.