Л. О. Жандарбекова Қазақ тілі оқУ Әдістемелік қҰрал қарағанды 2008ж

Пысықтауыш. Ыбырай Алтынсарин

Пысықтауыштың сұрақтары мыналар: қашан? қайда? қалай? қалай қарай? қайтіп? не себепті? не үшін? неліктен? қайдан? не істеуге? не мақсатпен? не арқылы? (кім арқылы?)

Мысалы: Түнде жаңбыр жауды. Қашан жауды? – Түнде (пысықтауыш). Су жылжып ақты. Қалай ақты? – Жылжып (пысықтауыш). Мен саған жолыққалы келіп едім. Не үшін келіп едім? – Жолыққалы (пысықтауыш). Ол ілгері қарай жүріп кетті. Қалай қарай жүріп кетті? – Ілгері қарай (пысықтауыш).

Тақырып бойынша жаттығу жұмысы. Сөйлемдерді көшіріп, пысықтауыштардың астын сызыңдар. Пысықтауышқа қандай сұрақ қоюға болатынын айтыңдар.

1. Бұл маңайда өзі білмейтін жер бар ма? 2. Келген сайын ол елден бір үлкен жаңалық хабар әкелетін. 3. Ол – дос үшін жанын қиятын батыр жігіт. 4. Наурыз Толқынды көргелі әдейі келген. 5. Мені отын жаруға әлім келеді. 6. Үйім алыста болғандықтан, осында қалдым. 7. Хатты Оспан арқылы жіберді.

(1841-1889)

Дарынды педагог 1879 жылы мектеп оқушыларына арнап “Қазақ хрестоматиясы” мен “Қазақтарға орыс тілін оқыту құралы” деген екі кітап жазып бастырды. Ыбырай бар еңбегін жастарды тәрбиелеуге жұмсады. Ол балаларға арнап көптеген өлең, әңгімелер жазды. Ыбырай Алтынсарин И. А. Крыловтың, Л. Н. Толстойдың, К. Д. Ушинскийдің әңгімелерін қазақ тіліне аударды.

Ыбырай Алтынсариннің қай шығармасын алсаң да, балаларды білімге, еңбекке, адалдыққа, іскерлікке шақырады.

Сөздік

тілмаш – переводчик

салу – строить

атқару – исполнять

дарынды – талантливый

құрал – средство

еңбегін жұмсады – направил свою работу

жастар – молодежь

адалдық – честность

іскерлік – мастерство

әрқашан – всегда

жалпы және арнаулы орта оқу орындары – общие и специальные учебные заведения

ғылыми-зерттеу – научно-исследовательский

сүю – любить

Тісті үнемі щеткамен тазартып отырмаса, тамақтанған соң ауыз қуысын шаймаса, тістердің айналасына бактериялар жиналады. Ол бара-бара қатайып, тіс тасына айналады. Тіс тасының пайда болуына, сондай-ақ тістердің дұрыс орналаспауы, пломбаның дұрыс қойылмауы,ортопедиялық конструкцияның нашарлығы және тамақ құрамының дұрыс болмауы әсер етеді. Тіс тасы ересектердің барлығында әр түрлі дәрежеде түзіледі. Ал балаларда ол сирек кездеседі. Тіс тасы екі түрлі болады: 1) қызыл иек үстіндегі тіс тасы; 2) қызыл иек астындағы тіс тасы.

Қызыл иек астындағы тіс тасы күлгін сары түсті болады. Бұл тіс тасы иекті тітіркендіріп, қабынуға әкеледі. Кейде ол үлкейіп, қызыл иекті тітіркендіріп, қабынуға әкеледі. Кейде ол үлкейіп, қызыл иекті ығыстырып, қыса бастайды. Осылай сол жердегі тіндерді жарақаттайды. Тіпті тістің қуысын да зақымдайды. Егер бұл процесс ұзаққа срзылса, тіс альвеолалары өзгеріске ұшырап, тіс босап, түсіп қалады.

Қызыл иек асты тіс тасы жасыл түстен қара түске дейін өзгеріп отырады. Бұл тіс тасы өте тығыз болады. Қызыл иек асты тіс тасынан болған қабыну біртіндеп тереңге бойлайды да, эпителий жасушаларын эрозияға ұшыратады, қызыл иекті іріңдетеді.

Тіс тасындағы әр түрлі микробтар тек сол жерді қабылдап қоймай, бүкіл ағзаны уландыруы, зақымдауы мүмкін. Сондықтан тіс пайда болысымен тіс дәрігеріне қаралып, емделу қажет.
Сөздік

айналасы – вокруг бара-бара – со временем

қатаю - затвердеть түзілу – образование

күлгін - фиолетовый тітіркендіру – раздражать

ығыстыру – теснить, вытеснение қысу – теснить;давить

өзгеріске ұшырау – изменение тығыз – плотно

(трансформация) жасуша - клетка

тереңге бойлау - углубляться тін – ткань

Тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. 
   Тіс тасы қалай пайда болды?
   
2. 
   Тіс тасының пайда болуына тағы не себеп болды?
   
3. 
   Тіс тасы нешеге бөлінеді? Қалай аталады?
   
4. 
   Қызыл иек үстіндегі тіс тасы қандай болады?Оның қандай зияны бар?
   
5. 
   Қызыл иек астындағы тіс тасы қандай болады?
   
6. 
   Қызыл иек асты тіс тасынан болған қабынудың қандай зияны бар?
   
7. 
   Тіс тасының ағзаға қандай қаупі бар?
   

Сөйлемдегі қызметі бірдей, бір ғана сұраққа жауап беретін мүшелерді бірыңғай мүшелер дейміз.

Мысалы: 1. Ормандағы қарағай, терек, қайың гүлдене бастады. 2. ол дәптерін, қаламын, кітабын алып, мектепке келді.

Бірінші сөйлемдегі қарағай, терек, қайың деген сөздер нелер гүлдене бастады? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бірыңғай юастауыштары болып тұр. Екінші сөйлемде дәптерін, қаламын, кітабын деген сөздер нелерін алып? деген бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бірыңғай толықтауыштары болып тұр.

Сөйлемде баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш та бірыңғай мүше бола алады.
Тақырып бойынша жаттығу жұмысы. Оқып шығып, бірыңғай мүшелерді тауып, сөйлемнің қай мүшесі болып тұрғанын айтыңдар.

1.Туған жеріңді, еліңді, мектебіңді, оқытушыңды, партаңды сүй.2. Мынау тастар Жезқазған, Алтай, Алатау, Қаратау кендерінен табылан.3. Бұғыбай – көрікті, ашық, ақ жарған, ақ көңіл жігіт.4. Көл бетінде су құстары: үйрек, қаз, аққу, бірқазандар жүр. 5. Халық болған соң, өзіндік тарихы, тілі, мәдениеті, дәстүрі болуы шарт. 6. Болат Алматыда көргенін әрі мазмұнды, әрі қызықты етіп айтып берді. 7. Көктемде ауылдың жанындағы көлге үйрек, қаз және аққу ұшып келеді.

(1667-1764)

XVIII ғасырдың 40-шы жылдарында Абылай хан жоңғарлардың тұтқынына түскенде, оны босатып алуға белсене араласты.Цин империясы Қазыбек биді өз жағына тарту мақсатымен елшілермен бірге көп сыйлықтар жіберген, бірақ ол Қытай қоластына бағынуға қарсылық білдірді. Абылай ханды Цин империясымен тығыз қарым-қатынас жасамауға кеңес берді.

Сонымен, Қаз дауысты Қазыбек би – ең алдымен, асқан шешен, ақын; екіншіден, ел басқарған, дау-жанжалды әділ шешкен әділ қазы; үшіншіден,ол – халықаралық дәрежедегі дипломат, қоғам қайраткері.

Міне, сондықтан халқымыз оған ескерткіш тұрғызып, оның атына көшелер беруде.