Лекция: 30 Практикалық: Семинар: 6 Лабораториялық: обс¤Ж

1. 
   Нумизматиканың ғылым ретінде дамуы.
   
2. 
   Монеталар тарихы
   
3. 
   Ақша реформасы.
   

Металға салынған барша мәліметтерді жия отырып, теңгелерін оның жасалған жылдарын көрсету.

Теңге әрбір елдің экономикалық саяси рухани мәдениетінің дамуы жайлы құнжы дерек береді. Теңге сауда саттық болған жерде айналымды жеңілдету үшін пайда болған. Теңге көшпелі халықтарды еңбек бөлінісінің мал шаруашылығы егін болып кезінде пайда болды. Теңгенің шыққанға дейінгі негізгі айырбастың өлшемі мал болған. Сондықтан алғашқы теңгенің аты малмен байланысты болған.

Мысалы латынның РЕШПА- ақша деген сөзінен шыққан. Русьте ақша алтын күміс мал деп (скот) аталды. Қазына (скотнейщей) мал қора казначей (бух) чскотник деп аталды.

Нумизматика сөзі ежелгі манета ақша бірліктерін коллекциялау мағынасында қолданылады. Ең ірі рим манеталарын жинаушы Италиян ақыны Ф.Петрарка (1304-1374) б.з. содан бері манета жинау беделі іске айналды.

ХҮІғ Нумизматика жөнінде еңбектер шыға бастады. Нумизматика ғылым ретінде 1737-1791жж өмір сүрген Иогон негізін қалады. Ол Вена университетінің көмегімен ғылыми профилактикалық 8 томдық еңбек жазды.

ХІХ ғ басында Австрия ғалымы Иван Миллер Мадер «Критических очерков по историй средневековых монет» деген үш томдық еңбек жазды.

2. Монеталар тарихы. Монеталардың бетіне және артына тұрмыстық бейнелер мен аңыздық бейнелер салынды.

Монетаның беткі жағын – Аверс дейді. Сыртқы бетін – Реверс дейді.

Эминтент – монета соғуға рұқсат алған адам.

Номинал – манета құнын айтады. Ремедиум – теңгенің өлшемі құны өте сирек кездесетін және халықаралық сауданы зерттеуге аса қажет олжаның қатарына отырардың күміс көмбесі жатады. Ол өз құрамы жағынан ақшалық заттың олжа болып табылады. Теңгелер шар тараптан жиналған. Оның ішінде Шығыс Түркістандағыи Алмалық Пулад Орда Әл-азам теңге сарайлары еуропа лықтан қырымнан қазақстан жент теңге сарайы бар. Теңгелердің жасалған кезі ХІІғ 60жж деп шамалаған.

Қазақстанның ІХ-ХІІғ айырбастауды ысырып тастап тарих сахнасына тауар-ақша айналымы шығады. Испиджабта Отырарда Тараз бен Яссыда теңге сарайы жұмыс істеді.

Монета ең алғаш қай жерде қай мемлекетте дамыған жерінде болғаны анық мәселе емес сол себептенде.

Б. З. Д. ҮІІ ғ Кіші Азияда Лидия мемлекетімен пайда болып Гигеспатш тұсында өркендеген десек болады.

Славияндар ежелзгі Русь мемлекетіне келгенге дейін монетеның Шығыс еуропа елдерінен б.з ІІ-ІІІ ғ рим динарлары келгені анық болды.

ҮІІғ ежелгі рус жерлерінде Шығыс монеталары дирхемс келе бастады. Олар араб халифаты Орта Азия Закавказе Иран Кіші Азия т.б.

Алғашқы монеталар Х-ХІғ Владимир І Святославич 980-1015 Исус Христос салған.

Нумизматика термин латынша numisma мәнет деген сөзінен шыққан. Қосалқы тарихи пәннің дамуында алғашқы кезеңі мәнеттерді әуесқойлық пен коллекциялау болды. Жинаушыларды мәнеттің сан алуан типте болып келуі көне даналарының біршама тез табылып қалатындығы. Анықтау және классификациялаудың біршама оңайлығы ақырында сақтау үшін қолайлығы қатты қызықтырды. Орта ғасыр дәуірінің өзінде –ақ Еуропаның көптеген қалаларында көбіне анти заманның мәнеттерін жеке адамдардың көптеп жинаушылығы болған еді. Жинап теру нәтижесінде ескі мәнеттер сақталып қалды. Қорлануына қарай оларды зерттеу туралы мәселе қойылды. Коллекциялар иелерінің көбі өзі немесе ғалымдардың көмегімен мәнеттерді зерттеп сипаттап жазды. Каталогтар жасады. Ұқсас даналарының сериясын іріктеп топтады. Көп коллекциялардың арнаулы қоймасы – «мюнцкабинеттер» пайда болды.

Келесі кезең мәнеттердің ғылымы классификациясы мен нумизматикалық материалды алғашқы деректер ХҮІІғ екінші жартысына жатады. Бірақ ХҮІІІғ басында-ақ мәнеттерді жинау модыға айналды. Петербургте І Петр негізін қалаған алғашқы орыс музейі – Кунсткамерада мәнеттер мен медальдардың көп каллекциясы болды. Кейініректе Кунсткамера жинағы талай рет толықтырылып отырды. Ал содан кейін Эрмитажға берілді. Эрмитаждағы нумизматика коллекция – Еуропадағы ең ірі коллекциялардың бірі.

Нумизматика – тиындар құйма ақша кесектері т.б ескерткіштер арқылы тиын соғу ақша айналымы тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән. Қағаз ақшаны медальдарды жетондарды ордендерді значектарды зерттеуде нумизматика ұғымы қосылады. Тиындарды ақша айналымының құрылымы мемлекеттік документ қолөнері мен өнердің туындысы және эпиграфиялық деректеме ретінде зерттеу басқа да тарихи деректемелерді- жазба және археологиялық ескерткіштерді зерттеу жұмыстарымен тығыз байланыста жүргізілді. Метал тиындар шыққанға дейін ақшаның міндетін түрлі товарлар – мал сәндік заттар метал қарулар метал кесегі атқарды.

Тиын соғу және оны белгілі бір қоғамда төлем құралы ретінде пайдалану сол қоғамның әлеуметтік экономикалық және саяси дамудың белгілі бір сатысында табысқа жеткенін көрсетеді. Тиынды жасап шығару провасы әдетте мемлекет өкімет билігінің қолында болған. Алғашқы тиындар Лидияда (Кіші азия ) және Эгика аралында (Греция) пайда болған.

Әдетте тиынның оң бетінде мемлекеттің өкіметті және ресми дінді дәріптейтін суреттер мен бейнелер мысалы ежелгі рим грек республикаларында тиынның бетіне – тәңірдің бейнесі рим империясы мен Батыс Еуропадағы феодалдық мемлекеттердің тиындарында патшаның суреті немесе оның гербі т.б бейнеленген.

Ал сол бетінде оның бағасы шыққан жері мен жылы т.б көрсетіледі. Олар тиынды шығарған елдердің немесе өкімет оргондарының белгілерін монархтың аты мен мансабы тиын сарайының тиынды шығаруға жауапты адамның атын тиынның құнын шыққан уақытын т.б көрсетіледі.

Алғашқы тиындар Греция мен Кіші Азияда күміс пен электрден соғылған. Бертін келе оларды негізінен күмістен алтыннан мыстан сондай-ақ түрлі қосынды металдан қола метунь билон жасаған. Жаңа кезеңде сонымен қатар никельден алюминиден т.б құйылатын болды.

Асыл металдара мықты болу үшін мыс қосқан. Ал осы қосындылар лигатура ал тиындар метал процентін сынама деп атаған. Сынаманы мемлекет өкімет белгілеген. Бірақ кейбір мемлекеттер тиындарды бұрынғы номиналды бағасын сақтай отырып олардың сынынан және салмағын төмендетіп шығарған. Бұл әрекет әсіресе орта ғасырларда мемлекеттердің кірісін көбейту үшін көп қолданылады. Тиындарда белгілер мен жазулар арқылы басқару түрлерін патшалықтың ауысуын әулет шежіресін мемлекет төңкерістерін т.б анытауға болады. Олар көбіне саяси және қоғамдық өмір оқиғаларын соғыстар жаулап алушы мемлекеттегі ішкі курестер мемлекет немесе діни реформалар көрсееді.

Тиындар идеология дін қоғамның саяси ой-пікірі тарихын зерттеуде айрықша деректеме. Қоғамның экономикалық тарихын қолөнерінің көркем туындысы ретінде техника және өнер тарихын зертеуде Нумизматика материялдарының маңызы зор. Кейде бұл бейнелеу нерінің асқан үлгісі .

Ғылыми түрде Нумизматика ХҮІІғ 2-ші жартысында пайда болды. Оның негізін салушы – Вена Нумизматы И.Х. Эккель .

Қазіргі тарихнамада Нумизматика шартты түрде Византия Шығыс Азия және Африка елдерінің тиындары Орта Азия Кавказ Қырым Волго бойындағы орта ғасырлық тиыдарды қоса есептегенде батыс еуропа мемлекеттерінің орта ғасырдағы жаңа және қазіргі замандағы тиындары сонымен бірге АҚШ Канада және Латын Америкасындағы мемлекетердің тиындары орыс совет тиындарын қоса нумизматикасы деп атаған.

СССР-де нумизматикалық зерттеулер тиындардың ірі коллекцияларын сақтайтын маңызды музейлерде сонымен бірге СССР ғылым академиясының және одақтас республикалардағы ғылым академиялар тарихи және археологиялық институттар онда кейбір университеттерде жүргізілді.

Қазақстанда тиындар көне алаларда некропольдерде обаларда сондай-ақ тиын қоймаларында (отырар тараз яссы ) жүргізілген археолоиялық қазба жұмыстар оның нәтижелері қазақстанда мекендеген халықтардың Орта Азия Алдыңғы Азия Шығыс Қытай Жерорта теңізі Русь мемлекетімен сауда байланысы болғандығы туралы мәліметтер алынды. Алматыда нумизматикалық зерттеу жұмыстары қазақстан ССР ғылым академиясында археология бөлімінде жүргізілді.

Қазіргі нумизматикалық тиындарды комплексті зерттеу ең алдымен нумизматикалық материялдарды қоғамның экономикалық дамуынан товарлы ақша қатынастары тарихын зерттеуде өз алдына фактор етіп қойып отыр.

1996-1999жж Сарайшықтағы археологиялық қазба жұмысы кезінде жинақталған материал қаланың ХІІ-ХҮІғғ саяси экономикалық өмірі туралы суретін елестетеді.

Мәселен Сарайшықтан Қырымның Хорезмнің Самарханның Еділ жағалауы және Солтүстік Иранның ақшалары табылып отыр.

Нумизматика пәні және оның міндеттері. Тарихи қосалқы пән ретінде нумизматика монеталар тарихын, чеканка ісін, монеталардың сырткы белгілерін, салмағын, ақша жасау техникасын зерттейді.

Нумизматяка және метрология. Нумизматикалык, мәліметтердің халык шаруашылығындағы экономикалык, даму мен ақша-товар айналымы тарихын зерггеудегі маңызы.

Нумизматика терминдері: аверс, эмиссия, эмитент, монета, легендасы.

Нумизматиканың ғылым ретінде дамуы

Антикалық монетеларды классификациялаудағы И.Э.Эккель еңбегі Шығыс монеталарын ғылыми жүйелеген Х.М.Френ.

Қазакстаң мен Орта Азияның ежелгі заманнан XIX ғасырға дейінті ақша жасау ісі мен сауда айналымы туралы А.К.Марков, М.Е.Массон, В.А.Жуйков, Е.А.Давыдович, О.И.Смирнова, Г.А.Федоров-Давыдов, Б.Д.Кочнев, Э.Ртвеладзе еңбектері.

А.В.Орешниковтын нумизматикаға қосқан үлесі. Эрмитаждағы нумизматика бөлімі.

XIX ғ. нумизматиканың ғылым ретінде қалыптасуы.

Археологиялык-нумизматикалық қоғам.

Нумизматикалық зерттеу әдістері: пробасын анықтау, өлшеу, қүрамын анықтау, спектрлі анализ, жазуы мен суреттеріне анализ жасау, статистикалық есеп жүргізу, лабораториялық өвдеу т.б.

XX ғ. нумизматика Н.В.Устюгов, И.Г.Спаский, ВЛ.Янин, Г.Б.Федорова, Р.Бурнашева еңбектерінін маңызы. Нумизматика музейі.

Монета термині. Алғашқы айырбас құралдары. Аң терілерінің акша айналымына түсуі. "Қүн", "пұл", "тиын" атаулары.

Түрік ақшалары. Тенга-денга терминдері. Акша атаулары мен өлшем бірліктсрі. Дирхем, динарлар.

Моңғол дәуірінің "қорқынышты" акшалары. Қазақстан мен Орта Азияның акша сарайлары. Монета соғу әдістері. Монеталардың бұзылуы. Ақша реформалары. Үлыкбектің ақша реформасы. Қағаз ақша жасау техникасы. "Рубль", "копейка" терминдері.

Монета мәліметгерінің тарихи окиғаларды нактылаудағы дерсктік маңызы.

Кладтардың ортағасырлық Қазақстан мен Орта Азияньң экономикалық байланыстарының картасын берудегі ролі.

Кеңес өкіметі тұсындағы "1918" ақша реформасы.

Жаңа экономикалык саясат тұсындағы күміс монеталар, оның салмағы. 1922-1924 жж. ақша реформасы, жаңа ақшалар. Үлы Отан соғысы кезіндегі эмиссия.

3. Ақша реформасы. Акша айналымына немістің жасауды акшаларының еніп кетуі. 1947 ж. акша реформасы, акша айналымын калпына келтіру.

Соғыстан кейінгі экономикалык өрлеу, бағаның өзгеруі. Жаңа кағаз ақшалар мен монеталар.

Тәуелсіз Қазақстан ақшасы. Теңгелер, тиындар.

Қазіргі кездегі қүнды қағаздар. Акциялар, вексельдер, телем чекгері Дивидент, Эмитент, инвестор, брокер, дилерлер аныктамалары.

Нумизматикалық зерттеу әдістері

Тәуелсіз Қазақстан ақшасы Монета термині.

"Қүн", "пұл", "тиын" атаулары.

Қазакстан мен Орта Азияның ежелгі заманнан XIX ғасырға дейінті ақша жасау ісі .

Манета қандай тілден алынған.

Манетаны жүйелі түрде зерттеген кім.

1. Ономастиканың міндеттері.

2 Ономастиканың салалары.

Лекция маќсаты Бұл пәннің негізгі осы өмірдегі барша “ғылым” атты құбылыстарды бөліп жіктеп дара дара қылып майда ғылым саласына бөліп оларды жеке зерттеу, адамдарға тереңнен жеткізу болып табылады.

Лекция мєтіні

1. Жоспары:

1. Ономастиканың міндеттері. Ономастика грек сөзі “онама- есім” деген сөзден шыққан. Бұл ғылым жеке атауларды зерттейді. Зерттелу аймағы жағынан тарих жіне филологияға қатысты. Тарих онамастика жағынан, материалынан қоғам жөнінде дерек іздейді. Ономастика кейде онимия деп те аталады. Онамастика бірнеше саладан тұрады.

Топонимика- географиялық аймақтардың есімдері туралы зерттейтін саласы.

Антропонимтика- адамның есімдері туралыьзерттейтін ғылым саласы

Теонимия – құдай есімдері мен мифтердің есімдердің есімдері туралы зерттейтін саласы.

Этнонимика- ру, тайпа, этникалық топ, халықтардың есімдері туралы зерттейтін саласы.

Космонимика- жұлдыз, планета, әлем есімдері туралы зерттейтін саласы.

Зоонимика- жануарлардың атауын зертецтін саласы.

Ерте орта ғасырда Батыс Европада ат қоюында ерекшеліктері болған. Ол екі немесе бұдан да көп аттары болған. Баланың атына әкесінің немесе шешесінің аты қосылып қойылған. Әсіресе ол атауды біз Испания мексикадан білуімізге болады. Римдегі “Цезар” деген есім 70 млн адамға қойылған. Ал құлдар өзінің атына кәсібін, өнеркәсіптерін қойған.

Саяси сакудалық жәгне ұол өнер орталығы әдетте “кент” деп аталады. Бұл сөзге кейде Паш, Шым, Құм деген сияқты қандай материалдан салынған немесе қандай географиялық жағдайда екенін көрсететін теңдеулер (Ташкен, Шымкен, Құмкент) қосылып отырды. Қала аттары көбінесе тайпа атымен, мысалы: Шығылкент, Оғызкент, Созақ кент кейде феодалдық шоншарлар есімімен, мысалы: Баршынкент те аталып отырды.Сонымен бірге Волград деген сөздегі град деген, город деген сөз яғни өала, Волга даласы және Петербург, Гамбург деген сөздердегі бург деген сөз қамал деген сөз. “Дарния” деген сөзі иран тілінен аударғанда “өзен” деген сөздегі Аму өзен жалғасын дегенді білдіреді. Қазақ деген сөзде ғалымдар тұжырымдала келе үш түрлі болжам айтты.

1)Қазақ деген термин жыл құсы қаз аққудың атынан шықан дейді.

2)Қазақ деген мағына түрік қағанатынан, өзі елінен бөлініп шығып еркін жүруші деген мағына білдіреді.

3)Қазақ атауының арғы тегі ежелгі заманда қазақ даласын мекендеген тайпалар мен халықтардың аттарынан (сақ, каспий, қазар) деген сөзден шыққан дейді.

2. Қазақ онтропонимдері. Антропоним дегеніміз- ономастиканың бір саласы. “Антропонимика” грек сөзі аудармасы “антропос- кісі, ономо- есім” деген сөзден шыққан. Сонымен антропониммика деген кісі есімдерін зерттейтін сала. Антропонимиканың негізгі обекътиві- кісінің шын атты, әкесінің аты мен фамилясы және лақап аттар мен бүркеншік есімдер. Қазақ есімдердің шығу тарихы ру, тайпа аттарымен тікелей байланысты. Олардың құрамында қазіргі әдеби тілдегі қолданылмайтын ескі сөздер мен формалар да сақталған. Антропонимика тарих, этнография ғылымдармен тығыз байланысты. Халықтың өткендегі тарихын, дәстүрін білу де антропонимиканның рольі зор.

Қазақ антропонимдері тілдегі сөздік құрамының бір бөлігі болып саналады. Ол өз арнасын жалпы халақ тілі орынан алады да тіліміздің ішкі заңына сәйкез дамыйды. Сөйтіп ол тілдегі сөздердің барлық салаларына жасалады.

Балаларға ат қода ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр ерекше орын алып отырған. Олардың кейбірін сөздің кейілі күшіменде байланыстырып отырушылық көне дәуірде бар құбылыс. Сол ескі замандарда балаларға көз тиюден немесе шын- шайтаннан сақтау мақсатымен елеусіз оғаш есімдер қойып отырған. Мәселен: Кіршікбай, Итбай, Жаманбай т.б. Кейдір есімдер тотемен байланысты беріліп келеді. Мәселен: барақ, Тұйғын, Төбет , Бөрібай т.б.

Кейбір есімдердің мән- мағынасы мен дыбыстық сипаттары арқылы белгілі бір аймақ тұрғындарының тілдік ерекшеліктерін анық байқауға болады. Сол жергілікті тілдер негізінде қойылған есімдердің алуан түрлі тұлғаларымен тұрмыстық варианттары да ерекшелініп тұрады. Атап айтқанда, оңтүстік тұрғындары есімдерінде дауыссыз еріндік б және сонар м дыбыстары орнына (сонар) қатаң дауысты п дыбысы қолданылуы есімдер мен фамилиялардың тек басқа буындарында ғана емес ортасында да кездесіп отырады. Мәселен: Пақтагүл (әдеби түрде Мақтагүл), Полат (әдеби тілде Болат) т.б. Тіліміздегі араб, иран тілдерінен енген есімдердің негізінен екі топқа айтуға болады:

1). Ислам дініне байланысты, әулие, әмбие, пайхамбар есімдері мен олардың теңдеулері.

2). Күнделікті тұрмыста қолданылатын жалпы есім сөздерден қойылған есімдер.

Ислам діні адам аттарының қойылуына күшті әсер етеді. Ислам діні қабылдауымен байланысты сәбилерге ат қоюдағы дәстүрмен әден-ғұрып өзгеріп көне түркі тектес есімдер өмірден шығып қалып отырады. Әйтседе олардың көбісі сол араб есімдерімен жарыса, қатарласа қолданылып келеді. Мысалы араб, иран тілдерінен қойылған Алдаберген, Құдайберген есімдері мен қатар Тәңірберген, Қамария (айлы), Күнай дешген есімдердің халық арасында бары белгілі. Араией есімдері, яғни мұсылманға дейінгі (еврей) пайхамдары есімдері араб тіліндегі діни кітаптар арқылы немесе дінді уағыздаушылар арқылы жетіп отырады. Мәселен: Ибрайым (авраам), Сымайым (Измаил), Дәуіт (Давит) т.т. Иран тілінен енген есімдер санатына жататындар: Наурыз, Дастан, Сабыр, Мардан, Зиба. Қазақ есімдері құрамы жағына бай бола тұрса да, әртүрлі тілдік қабаттар аралас келгендіктен көбінің мағынасы көпшіліек белгісіз, арнайы талдауды қажет етеді. Сонымен қатар қазақ есімдерінің де белгілі бір мағынасы болады. Мысалы: Бақытжан- арабша “ бәхт”- бақыт, ггрекшк “жон”- жан, бақытты жан, бақыты асқан адам. Перизат- грек “пани” пері+зат, әдемі, сұлу, асқан сұлу, көркем қыз. Мінекей осындай қазақ халқының есімдеріде назар аударалық мәселелер көптен табылды. Туған өлке – тұнған шешіре демекші деп Тәңірберген Малиев айтпақшы біздің Мырзашөл атауының белгілі мағынасы бар. Аңыздарға жүгінетін болсақ, бұл кең алқапқа созылған шөлді жер болған. Сол шөлді жерден үлкен өтеді. Сөйтіп сол керуін басы осы шөл далада қарбыз жарып жейді. Сол қарбыз жеген жерінен қарбыздың дәнегі шашылып қалады да, тағы бірде керуен өткен кезде сол жерде үлкен үлкен қарбыздар пайда болады. Осындай үлкен сусыз шөл далада пайда болған қарбыздарды көріп таң қалған керуеншілер “неткен Мырза шөл еді” дейді содан кейін. Содан соң Мырзашөл атауы қалыптасқан дейді. Бұл да біздің туған өлкеміздің шешіресі болып табылады. Әрбір қалықтың болмысы мен дүние тануы, этникалық мәдениетімен рухани өмірі қай кезде, қандай жағдай да болмасын, белгілі бір географиялық кеңістікте көрініс табады, нақтылы тарихи дәуірлердің жемісі болып саналады. Ал халықтың барлық өмір тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқанмәдени рухани байлығы болса, ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да асыл қазына болып қалыптасып, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл атаулының бәріне тән обекътивтік заңдылық, ортақ қасиет. Қазақстан томонимдері шығуы, пацда болуы және дәуірі жағына бірнеше топқа: көне, ортағасырлық және жаңа дәуірге бөлінеді. Бұл баяндаманы жасау барысында кейдір томонимдер құрамындағы көне тұлғалы және және сол тұлғалар арқылы жасалған томонимдердің мағыналық жіктерін анықтауға макқсат етіп айтқым келеді. Олардың түрлері күнгірт жасау арқылы келеді. Мысалы: Қарнақ, Шырнақ, Сығанақ, Шұбанақ т.б.

Оңтүстік өңірінің ең көне саналатын атаулардың бірі- Сығанақ Қызылорда облысында Төменарық темір жол станциясынан 8 км, Сырдария өзеніне 20 км қашықтықтағы көне қала орны. Ертедегі гүлденген қымшақтар мәдениетінің ошағы болған. Сығанақ жайлы тарихи деректер ерте орта ғасыр және ортағасырларда кездеседі, соның бірі Махмуд Қашқаридің шығармасында “Сугнак- гуздар елнідегі қала” деп жазды. Бұл тарихи томонимдердің жазылуымен айтылы бір кезде әр қалай кездесекн: Сығанақ, Сығнақ, Сугнак, Сунак. Түрік тілінде сығынмақ сөзі ”жасырыну”, сығынақ “қорғаныс”, жасырнатын жер дегенді білдіреді, ал азербайжан тілінде сығанақ, сығаначак “жасырынатын қорғаныс, тығылатын жер”, сығынмақ “қорғаныс іздеу, тығылу” деген мағынаны білдіреді.

Олай болса, қазақ ономастикасының сан- салалы проблемалары мәселелеріне зейін қойып, лингвистикалық әрі тарихи этнографиялық, әрі географиялық қыр сырын ашып, зерттей беру, лайықты еңбектер беру. Ономостика ғылым ретінде, кеңістік тіл білім ретінде, кеңістік тіл білім ретінде кеңінен дами бастады. Бұл сала бойынша қазақ тілі білімінде бірнеше монографиялық еңбектер жарық көрді. Қазақстан Ғылым Академиясы Тіл білімі институтында Ономастика бөлімі ашылды.

1. Опотас tikoc-есімге қатысты,опота “есім”ат)1)тіл бөлімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.2.Жалқы есімдер:жер су,тайпа,ру ел,халық Ұлт аттары, кісі есімдері мен фамилиялары туралы ғылым.

Ономастиканың басты бөлімдері :Топонимика,антропономика экономика, космономия,зоономия т.б.Ономастика –лингвистика, география,этнография,және тарих ғылымдарымен тығыз зерттеледі.Ономастика саласы бойынша қазақ тіл білім інде бірнеше монографиялық еңбектер жарық көрді.Ономастика-халықтың ғасырлар бойы Салт-сана ,әдет-ғұрып Яғни этнографиясымен тығыз байланыста қаралып,басқа халықтарымен жүргізілген тарихи мәдени қарым-қатынасының сыр-сипатын көрсетеді.

Ономастика грек сөзінен аударғанда қандай мағына береді?

Топонимика қандай ғылым саласы?

Жұлдызды,планета әлем есімдеррін зертейтін ғылымды не деп атаймыз?

Қазақ деген сөзді ғалымдар тұжырымдай келе неше түрлі болжам айтады?

Тіл білім институтындаономастика бөлім қай жылы ашылды?

1.Тарихи жағрапияның мазмұны мен міндеттері.

2.Қоғам мен тарихи ортаның жағрапиямен байланысы.

3.XV-XX ғғ. Қазақстанның тарихи жағрапиясы.

Дон, Днепр, Днеср, Дулай атты өзендер атауының түбірі ддон, ежелгі сарамтардан таралған. Кейбір өзен көлдердің оны мемлекетік халықтар мен мемлекеттердің, халардың атауына да айналады. Мысалы: Үнді өзен атынан Үндістан, Үнді мұхит атаулары дүниеге келген. Өздері жағасына орналасқан аты бойынша аталатын қалалар: Мәскеу, Иркутск, Курск т.б.

2. Тарихи жағрапияның мазмұны мен міндеттері Кейдір жерлер онда көп өсетін өсімдіктер мен жануарлардың түрлеріне қарай да аталады..Мысалы: Қайыңды, Қарағайлы, Теректі, Құланды,Маралды, Аюлы т.б. Жер су аттарының осындай сырлары бар. Олардың атын оқи отырып біз қандай халық мекендегенін ерекшеліктері қандай екенін біле аламыз. Ол жерлердей өсімдіктермен жануарлардың түрлері, өзендер мен көлдер, даларамен таулар түсінік ала отырып, шаруашылықтың түрлері жайында да деректер жинастырамыз. Ал бұл тарихи мәліметерді толықтыруға оқиғаның болған орнын анықтауға көмектеседі.Топонимика тарихи қосалқы пәндердің күрделі де, қызықты саласы. Қазіргі таңда Қазақстанда тарихи қосылу пәндерінің негізгі салаларын оқыту арқылы тәуелсіз еліміздің тарихи ғылымының дамуына, оның тарихи оқиғаларынық шын туатылық негізде жан жақты жазылуына үлес қосар зерттеуші дайындау. К.Г. Паустовскийдің айтуынша: Жер атаулары дегеніміз халқының өз елін ақындық тілімен тілімен бетерлеуі. Бұл халықтың мінез құлық тарихи ой аңсарымен тұрмыс салт ерекшеліктері туралы сыр шертеді.Өте көне түкпірінен дәл бүгінге дейін ата менен жер су атауларының санамызда қалыптасу жолы әрқилы, сан- алуан тарихи сапырыстардың ана бөтен оғиғалардың жаңа дүние танымдардың әсерімен алмасып өзгертуге түсіп жатуы да заңды құбылыс. Топонимика саламен тікелей байланыста жататын өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс болу ерекшеліктері бар құбылыс болу себептіондағы әрбір өзгерістің түп төркелі саясир әлеуметтік жағдайлармен бірге алынуы қаралуы керек.

3. XV-XX ғғ. Қазақстанның тарихи жағрапиясы. М. Әуезов “Біздің қазақ жер атын, тау сол ортаның сыр сипатына қарап қою берген жұрт. Қайда қандай бір өлкеге барсаңда жер су, жапан түзде кездескен кішкене атылуын өзінде соншама мән мағына шешілмеген құпия сыр жатады” деген еді. Сондықтан да Қазақсанның әрбір топонимиканың өзіндік сырымен тарихы бар. Ал ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда Ресец патшасының отарлау саясаты әрекетінің басталуынан-ақ қазақ топонимдері өзгеріске ұшырай бастады. Осы ғасырларда қазақ өлкесіне орыс шаруаларының жаңа қоныс тебуімен ірі-ірі бекіністер қатарымен деревнялар, селолар орыс губерниялар үлгісінде салынып саны көбйді. Олар жаңажа орыс тілінде ат қойылды, Форт Шевшенко т.б. ХХ ғасырда кеңес дәуірінде көне атаулардың орысша –қазақша атауларының бәріде орыс негізінде жасалды. Тарихи жағрапияның косалкы тарихи пән ретіндегі манызы. Дерек түрлері. Елді мекен жер-су аттарңйың тарихын білудің тарихшылар, археологгар, өлкетанушылар мен дипломаттар, халыкаралык катынас мәселесімен айналысушылар үшін маңы-зы.

XIX ғ. әкімшілік-шаруашылык реформалардың казактар-дьщ орналасуына тигізген әсерІ 1822, 1831, 1844, 1868, 1891 жж. реформалар.

Қазакстанның экономикалык және физикалык жағрапиясы. Студенттер Қазакстан мен Ресейдің жағрапиялык ортасы мен әлеуметтік-экономикалык саяси тарихынын. өзара байланысын накты білуі керек.

ХҮ-ХХ ғ. Қазақстанның тарихи географиясы

ХҮ-ХҮІІ ғғ. казақ этносының к.алыптасуы, этникалық ареалы. Қазақ хандығының тарихи географиясы, шаруашылық жүйесі, көрші мемлекеттермен саяси және сауда қатынастары. Қалаларының орналасу географиясы.

ХҮІІІ-ХХ ғғ. Ресейдің отарлау саясаты тұсындағы Қазақстанның тарихи-саяси географиясы. Ресейдің Батыс Қазақстанда казачество үстауының себептері, оның, тарихи географияға тигізген әсері.

ХҮШ-ХХ ғғ. Қазакстанның мемлекеттік шекарасының қальштасуы.

Қазақстандағы тұрғындар географиясы. Демография мәліметгерінің деректік маңызы. Жалпыға бірдей халық санақтары. Салыстырмалы көрсеткіштер. Қазақстандағы демографиялық даму динамикасының негізгі кезеңдері. Қазак халқының демографиялық даму деректері. Қазақ диаспорасы. Шетелдерге ауа көшкен қазақтар, олардың орналасу географиясы.

Қазакстанның экономикалық және физикалық географиясы. ХҮІІІ-ХХ ғ. Кеңес өкіметі тұсындағы жаңа экономикалык саясат, коллективтендіру индустиярландыру, өндірістік аймактар қүру, Үлы Отан соғысы, тың және тынайған жерлерді игеру, әртүрлі шаруашылық реформалардың Қазакстанныд экономикалық географиясына тигізген әсері. Урбанизаңия кемшіліктері мен экологиялық қауіп-катерлер.

Ресейдің Қазақстанды отарлау кезіндегі елді-мекен атауларын өзгертудегі негізгі кезеңцері, бағыттары, әдістері. Тәуелсіз Қазақстан топонимикасындағы өзгерістер

Топонимика қай пән саласына жатады?

Жалпы атауларды зерттейтін ғылым түрі?

Географиялық атауларға зерттейтін пән?

Оронимия қандай атауларды зерттейді?

Қай ғасырларда қазақ топонимдері өзгеріске ұшырай бастады?

Ақсудық орысша атауы?

Топонимдердің неше түрі бар?

23 лекция. Таќырыбы:

Тарихи топонимика

Жоспары:

1 Топонимика пәні негізгі міндеттері.

2 Ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген халықтар.

3 Топонимика – жағрапилық атаулардың , олардың шығу тарихы.

Тарихи география мен топонимиканың дамуының негізгі кезеңдері

Батыс Европа мен Ресейдің буржуазиялық-дворявдық тарихында тарихи географияның қосалкы пән ретінде калыптаса бастауы. ХҮІІІ-ХХ ғғ. В.Н.Татищев, И.И.Болтин. Н.И.Надеждин, М.К.Любавскиңдің тарихи-географиялық еңбектері. Тарихи географияның тарихнамасы мен теориясы жөніндегі В.К.Яцунский еңбектері.

2 Ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген халықтар Ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген халыктар мен тайпалардың этнотопонимиясы жайлы тарихи-этимологиялық зертгеулер.

Араб географтарьның классикалық мектебінің Қазакстанның тарихи географиясы мен топонимикасына коскан үлесі. Ибн Хордадбек, Максиди, ал-Идриси, Ибн Руст, Истахри, Ибн Фадлан еңбектері. Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан оқымыстылар ал-Бируни, ал-Фараби, Джайхани еңбектерінің тарихи географиялык және топонимикалық мәліметтері. Шығыстанушылар. В.В.Радлов, Н.Аристов, И.Ю.Крачковский, В.В.Бартольд еңбектерінің тарихи географиядағы маңызы.

Моңғол дәуіріндегі Қазақстанның тарихи географиясы мен топонимикасынан хабар беретін зертгеулер мен еңбектер. Шет елдік елшілер мен саяхатшылар жазбалары. Плано Карпини, Гильмо де Рубрук, Марко Поло т.б.

ХІҮ-ХҮ ғғ. Үлы даланың тарихи географиясы мен топонимикасынан дерек беретін зерттеулер З.М.Бабыр, Қадырғали би Қосымүлы, С.М.Ахинжанов, Мурат Аджи еңбектері.

ХҮ-ХІХ ғғ. Қазакстанның тарихи географиясы мен топонимикасы. А.И.Левщин, М.Б.Олкотг, Джон Кэстль зерттеулері, М.Мұқанов, О.Смағұловтар.

3 Топонимика – жағрапилық атаулардың , олардың шығу тарихы. XX ғ. Қазақстанньвд тарихи географиясы мен топони-микасы жайлы зерттеулердің жүйеленіп, қалыптасуы. Қазақстан топонимикасының жеке зертгеле бастауы. Э.М.Мурзаев, Г.К.Конкашпаев, А.Әбдірахманов, Е.Қойшыбаевтар зерттеулері. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазакстан

Ежелгі Қазакстан территориясын мекендеген тайпалардың географиялык орны. "Халықтардың үлы қоныс аударуы".

Ертедегі түркілер, олардың этникалык және мемлекеттік территориялары. Шаруашылығы, сауда жоддары. Көне туркі тіліндегі топонимдер. Араб тілінен енген атаулар.

ІХ-Х ғғ. қимақ-қьшшақ тайпалары, орналасу ареалы, тарихи географиясы. XI ғ. қыпшак миграциясы, көршілері. Үлы Жібек жолы.

ХІ-ХП ғғ. татар-моңғол шапқыншьшығы қарсаңындағы Қазакстан. Халқы, саяси географиясы. Моңғол шапқыншы-лығыньң шаруашылыққа, калалар мен сауда жолдарына тигізген әсері. ХІҮ-ХҮ ғғ. Дешті-Қыпшақтың саяси географиясы. Моңғол тілінен енген топонимдер.
Бақылау сұрақтары

Тарихи топономика туралы еңбектер

Тарихи топономиканың зерттеу обьектісі

Татишев және басқа адамдар еңбектері.

1 Антропонимика пәні және міндеттері.

2 Революцияға дейінгі орыс антропонимикасы.

3 Түрік және қазақ антропонимикасы.

4 Қазіргі кездегі антропонимика.

Лекция маќсаты: Кісі адам басты болғандықтан олардың атауларын оның шығу тарихын немесе өз атыңның шығуын зерттеп білу адам атауларына деген қызығушылықты ояту.

Лекция мєтіні

1 Антропонимика пәні және міндеттері. Антропонимика (грек anthros- кісі, оnata- есім ат) лексиологияның кісі есімдерін зертейтін саласы. Антропонимиаканың негізгі обектісі- кісінің шын аты, әкесінің аты мен фамилясы жіне лақаптар мен бүркеншік есімдер. Қазақ есімдерінің шығуы тарихи ру тайпа атарымен тікелей байланысты. Олардың құрамында қазіргі әдеби тілде қолданылмайтын ескі сөздермен формаларда сақтадалған. Антропонимика тарих, этнография, ғылымдарымен тығыз байланысты. Халықтың өткендегі тарихын, дәстүрін білуде антропомиканың рольі зор.

2 Революцияға дейінгі орыс антропонимикасы.. Адамның, елдің жердің аттарымен атаулары жай қойыла бермейді. Олардың әрқайсысының белгілі бір себебі, маңынасы бар. Мысалы Болат есімді бала әр жерден кездеседі. Оларға бұл аты нег қойған? – Болат темірденде мықты, иілмейтін оңайлықпен сымбайтын берік меттал. Үлкен адамдар балаларын болатай берік мықты, қайратты болсын деп Болат деген аты қойған.Қыздарын өздеріне ыстық, әрі қымбат болғандықтан, асыл тастарға балп Гауһар, Алтын, Күміс және т.б. деп атайды. Сәбилердің аттары кейде істеген кәсіпке байланыстыда қойылады.. Мәселен, Қозыбай, жылқыбай есімдері көшпелі мал шаруашылардың балаларын бай болсын деп ниетпен туған аттары. Қазақтарда көптеген халықтардағы, солардың ішінде бір кездердегі орыстар сияқты фамилясы деген болмаған. Басқа аттас адамдардан ажырату үшін шықан тегін, ру, тайпасын қоса атау кең таралған. Мысалы: Албан Асан, Қаракерей Қабанбай, Қаншығалы бөгенбай, Шапырашты Наурызбай және т.б. Бұл жерде алдыңғы атау адамының ру тайпасын, екіншісі өз атарын білдірген. Ислам дінінің, араб мәдениетінің екеуіне байланысты адам есіміне туған жерінің, қаласының аттарын қоса айту пайда болған. Мысалы: Әбунасыр Әл- Фараби, Махмуд Қашқари, т.б. Ал мұнда керісінше бірінші атары айтылады, содан соң туған немесе өскен дерлері аталады. Қазақта кейбір адамдар атақ дәрежесіне байланыстыда атаған. Мысалы: Абылай хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және т.б. Хер сала қараған адамға атардың мәні түсінікті, ұқылықты. Адам атарының тарихты дұрыс, нақты жасуға да көмектесетінін естен шығармау қажет. Оларға қарап біз қандай хандардың, билердің, батырлардың, ғалымдары болғанын біле аламыз. Тіпті кейбір адам аттарына қарай ол кездегі негізгі кәсіптің түрін де анықтауға болады.

Антропонимика - жекелей есімдер мен олардьщ жүйесін тарихи дамуьшда зерттейтін косалкы тарихи пән. Антропонимиканың негізіі міндеті - бүрынғы адамдардьщ есімі аркылы коғамның әлеуметтік кұрылымын, халыктардың тұрмысы мен міндетін айкындап көрсету.

Студенттер "Антропологиялық жұйе және оның әртүрлілігі деген үғымды анык білуі қажет. Антропонимика тарихи ономастиканьщ күрамды бөлігі болып келеді.

Әлемнің антропонимикалық жұйесі.

Қазакстан антропонимикасы.

3 Түрік және қазақ антропонимикасы Түрік және казак антропонимикасының ерекшелікгері.
Тарихи антропонимика жүйесіндегі зерттеулер жеке есімдер

жуйесіне бағытталған. Соңдықтан қазіргі әлемде бар антропонимикалык жүйе вариантын, оның пайда болу және даму тарихын карастыру керек. Есім адамның әлеуметтік ортадағы аныктауышы болып табылады. Есімдер жүйесі өзінің дамуында үзак тарихи жолдан өтті. Семинар сабақтарында орыс және казак антропологиялык жүйесінін калыптасуымен байланысты сұрактарды егжей-тегжейлі карайды. Накты мысалдармен өсімдердін мағыналык мәні лингвистикалык шығу тарихы аныкталады. 4 Қазіргі кездегі антропонимика.Антропонимикалык жүйенің. қалыптасу кезендеріне, оның жана компоненттерінің пайда болуының әлеуметтік шарттарына толық токталу қажет. Тәжрибе сабактарының негізгі сұрактарына толыктыру ретінде "жалған есімдерге" -"бүркеншік аттарға", олардың пайда болу шарттарына мысалдар келтіруге болады. Жеке есімдердід жалпы касиетке т.б. ие болуы туралы материал кызыкты больш елестейді.

Антропонимиаканың негізгі обектісі

Түрік және казак антропонимикасының ерекшелікгері.
Тарихи антропонимика жүйесіндегі зерттеулер жеке есімдер

25- лекция. Таќырыбы:

Сфрагистика материалдар

Жоспары:

1 Ежелгі орыс мемлекетіндегі мөрлер.

2 Монғол басқыншылығына дейінгі шіркеу мөрлері.

3 Ротибордың мөрлері.

4 Княз таңбасы мен әулиелердің бейнесі, әміршілердің мөрі.

5 XIX - XXII ғғ. орыс мемлекеттінің мөрлері.

Белгілі дәуірлерге түрлі мөрлердің типі сәйкес болды. Ежелгі шығыс елдерінде силиндірлік мөрлер жиі қолданылды, оларды жұмсақ саздан жасалған табличканың үстіне домалату арқылы жазылған жазулардың, бейне суреттердің оттискісін алып отырды, көне дәуірде, ішіне ойып жазылған жазулардың жүзік мөрлер ал орта ғасырларда метталға жазылып жіппен іліп қойылатын мөрлер: алтынға- хрисовул деп аталады, және олар балауыз бен сургугке де басылды. Басылатын мөрлер бірітіндеп іліп қойылатын мөрлерді ХІҮ-ХҮІ ғасырларда қолданылудан ығыстырып шығара бастады. Ватиканда іліп қойылатын мөрлер қойылатын мөрлер қазірге дейін сақталып қолданылады.

Ежелгі орыс мемлекетіндегі мөрлер.

Ежелгі орыс мемлекетінде актілік мөрлердің пайда болуын княз Игордың басқаруының ағырғы кезеңдеріне жатқызуға болады. Документтерді мөрмен растаудың негізгі себебі болып Рус мемлекеті мен Византияның арасында болып жатқан көптеген дипломатиялық және сауда-саттық ара қатынастың күшейюінен келіп туындады. Сондықтан да Русте Византияның мөрлерінің нұсқасы, олардың бейнелердің (типі) өзгешілігі болса да қабылданды. Бірінші кезеңде мөр мен қына дипломатиялық қарым- қатынастарды растау үшін пайдаланылған болуы мүмкін. Ежелден оыс кезге дейін бізге белгілі, екі жағында княздің таңбасы басылған Вориковигтердің (945-972 ж.ж) қорғасынан құйылған буласы мөрі. Х-ХІ ғасыр екінші жартысындағы княьздардің мөрлері “көне заманғы дәстүрлердегі булла” деп аталады. Бұларда княздердің таңбасынан басқа діни адамдар мен дінге байланысты (әшекей) пайда бола бастады. Бұл оңтүстік, новгорар өңірінде табылған көне заманғы дәстүрдегі мөрле мен ежелгі орыс мемлекетінің теңгелерінің арасында тығыз байланыс байқалады.

ХІ ғасырдың ортасында княз булласының типі өзгеріп көне заман дәстүріндегі мөрлердің орнын “грек-орыс” типіндегі мөрлер баса бастады. Бұл мөрлер қысқа уақыт ішінде пайдаланылды. Мөрдің бір бетінде діни ірі беделді адамның бейнесі, екінші бетінде “Алла құлыңа жәрдем бер” (арғы жағында мөрдің егісінің аты, жөні) деген сөздер басылды. Мөрлердің бұл типі сөзсіз Византия мемлекетінің ықпалынан пайда болып, Руссия да қысқа мерзім ішіндеХІІ ғасырдың басына дейін болды. Бұл мөрлеодің ішінде жеке сенімді белгіге ие болған Всеволар Ярославичтің (Ядрослов мудридің баласы, Переясловьде, Черчиковте, Киевте княздік құрған, 1093 жылы өлген), оның ағасы- смоленскінің князі Вегаслав Ярослович (1054-1057 жыл княздік құрған, Владимр Мономохтың морлері сансыз көп әрі әр тірлі типте себебі оның әр түрлі –Переяславский князьдіктерінен болар. Владимердің ертеректегі қызметіне байланысты мөрінің (булл) біріне грек тілінде “Росиияның мейірбан архопты Вассилий Мономахтың мөрі”, ал екінші бетінде қасиетті әулие Васиили Кесертискиидің бейнесі бар еді.

Манғол басқыншылығына дейінгі шіркеу мөрлері.

Ең ерте замандағы шіркеу мөрі митрополит Феопемптің (1037-1043 жылдар шамасы) Византиядан Киевке жөнетілген мөрі болып табылады. Оның бірі бетінде қасиетті әулие Иоани Прертеганың бейнесе, ал екінші бетінде кіші әріппен грек тілінде “Алла”, Россияның митролитің Феопемтке жәрдем бер деп жазылған. Бұл жерде қасиетті әулиенің бейнесі мөр егесінің жеке белгісі емес, өйткені оның шоқылғанда қойылған аты Феопелит В.Л. Япин бұл жерде қамқоршы әулие Константиннополь патридхы. Алексей Студинтің (1025-1043 ж.ж) бейнесі, осы кісінің кезеңде Феопемпт орыс шіркеуінің митвополиттерінің мөрі де бізге белгілі. Документтерді мөрмен растау провасы митрополиттермен қатар эпископтарға да берілді.

Біздің уақытымызға дейін Новоград, Смоленск, Полоик экископтарының буласы (мөрі) жеткен. Олардың негізінде барлығы бірдей болып (бір типте) міндетті түрдегі атрибутикасы “Замение” жебеуші әйелді (Иисус Христостың шешесі Мария) бейнесі болып табылады. Новогрод экископтарының ең ежелгі мөрі Нифонттық (1131-1156 ж.ж) бір бетінде Мария ананың “Знамение” бейнесі екіншісінде “Қасиетті әулелердің әулесі Новогродтың Нифонтқа туынды түсір” деп жазылған.

Ротибордың мөрлері.

2Монғол басқыншылығына дейінгі шіркеу мөрлері. Монғал басқыншылығынна дейінгі сфаргистикалық ескерткіштердің ішінде жеті мөрден тұратын бір топ мөрлердің бір бетінде рим папасы қасиетті әулие Клименттің бейнесі, ал екінші бетінде “Ротибордан” деген жазу бар.

3Ротибордың мөрлері. Бұл мөрлер белгілі көне орыс тарихының қайреткері тмутаракан аймағының бастығы Ұлы Киев князьнде содан кейін Киев мыңбасындағы Ротиборда болды. Ол ұлы княз Всеволар Ярославичтің Тмуторакан аймағының бастығы болып (1079-1113 ж.ж) тұрды, Киев мыңбасы ретінде ол Берестовкағы белгілі княздердің жиылысына қатысты. Және де ол “Русная правдаға” кірген “Мономах уставының” авторларының бері болды. Ротибор мөрлерінің ерекшілігі олардың, бересми ерекшелігінде. Бұл мөрлерімен актілер емес, аймақ бастығы, мыңбасының жеке хаттары расталды, оны жазудағы септік жалғаулар көрсетіп тұр.

4 Княз таңбасы мен әулиелердің бейнесі, әміршілердің мөрі.Княз таңбасы мен әулиелердің бенесі бар мөрлер.

Ерекше атрибуцияның бірі болып бір бетінде княздің таңбасы (тамга) бір бетінде қасиетті әулиенінің бейнесі бар мөрлер құрайды. Княз таңбаларының бірнеше түрлері бар:

Тура сызықты екі ашалы, ұш ашалы айыр түрінде.

Сондай формада тек қисық сызықты кескінде атап айтқанда қоңырлау түрінде.

Ілгекті таяқ түрінде.

Жеке формадағы белгілер.

Новоград феодалдық мемлекеттінің мөрлері. Княз мөрлері.

Жоғарыда монғол басғыншылығына дейінгі мөрлердің түрлері қарастырылды. ХІІІ ғасырға қарай Новоградта княз мөрлерінің екі жағынада әулиелердің атақты адамдар мен оның әкесінің бейнесібар тұрақты типә орын ала бастады. Бұл типтегі мөрлер, ақыр жағында кемеліп кетсе де ХІҮ ғасыр басына дейін кездесіп тұрды. Сфрагистикалық материалдың кемшілігі мол. Себебі княздердің мөрлері тіпті белгісіз, кейбірі бір ғана дана, тек ғана Алексейді, Ярославич Невский, Ярослов Ярославичтің және Юрий Донилрвичтің мөрлері көптен көрсетілген. Мысалы: Александр Невскийдің қырық шақты мөрі сақталған. Оларда қасиетті әулие Александар қылыш басқан ұстанған және әулие Феодор қылыш қалған ұстанған кейпінде бейнелеген. Александар Невскийдің мөрінің басқа да түрінде әулие Александр салт атты кейпінде, ал әулие Феодор найзамен жыланды шаншып тұрған кейпінде бенелеген. Қызықты жері салт атты бұл жерде басында княздік тәжі бар етіп бейнелеген.

Әміршілердің мөрі.

5 XIX - XXII ғғ. орыс мемлекеттінің мөрлері.. ХІІІ- ХҮ ғ.ғ. Новоград архиэпостарының мөрлері анық екі топқа бөлінеді:иесі аталқан және иесі аталмаған. Біріншілерінің бетінде мейрімді ана “Зиамнния” мен кіші әріппен “Новогрод архиэпископы (аты- жөні), екінші жағынан жазудың орнына крестіңбейнесінің әртүрлі варианттары”.

Еркеше ретте мейрімді ананың бейнесінің орнына “Әміршінің мөрі” деп жазылған, иесі аталмаған өте ертедегі әміршілердің мөрін атау керек. Қазіргі кезде барлық Новгород әміршілерінің Доиаттан (1251-1273) бастап, Сименонға (1416-1421) дейін атауылы буласы белгілі.

ХІҮ-ХҮІІ ғ. Орыс мемлекетінің мөрлері.

ХІҮ ң. Княз буллалдарының типі өзгере бастады. Мөрде княздің аты- жөні мен лауызымы жазыла бастады. Княз булларының даму тарихын Москваның Ұлы княздерінің мөрінің даму тариөын Москваның Ұлы княздерінің мөріне қарап көрелік. Бқл ретте Иван Данилович Колиттанның оның діни мемлекетінде сақталған 1339 жыл ерекше мөрін атауғаболады. Ол күмістен, қисық сегіз қырлы формада. Бір жағында Иисус Христостың, ал екінші бетіне әулие Ииион Пгертеганның бейнесі мен жазудың жалғасы “Князя Ивана” деп жазылған. Бұл типтегі мөрлер Москва княздерінде ХІҮ ғасырға дейін сақталған, бірақ олардың формасы дөңгелек немесе сопақ болды. Симион Иванович Доненыйдің және Василий Дмитриевичтің белгілі мөрлерінің беттеріне үйреншікті әулиенің бейнесі “Пегать князя военного” (аты-жөні) вся руси деп жазылған. Василий Дмитривичтің (1389-1425) мөрінде салт аты жауынгердің суреті пайда болды, кейіннен ол Москва Ұлы княздардарының гердіне айналды. Осы уақытқа дейін Ұлы дербес княздар мөр ретінде көне заманға ойып жасалған тастарды- гемма пайдаланды. Гемалардың екі түрі болды, ойып бейнелеген, бедерін бетіне шығарып бейнелеген.

Орыс мемлекетін орталықтандыру кезеңіндегі мөрлер.

Мемлекеттің орталықтану процесі орталық және жергілікті мемлекеттік мекемелердің де дамуына өз үлесін тигізді. әртүрлі басқару орындарыныңөскелең талабы, әрекет өрісінің кеңейуіне әкеліп соқты. Бұл уақытта мөрдің әр түрлі мекеме бастады. Метталлдардан істелген мөодің орнына балауызға басылатын, әртүрлі іс қағаздарында сақталып қалған, мөрлер келе бастады. Осылай болып сфрагистикада мөрлердің қатаң белгіленген мемлекеттік типтер келіп шықты.Сфрагастика пәні және оның міндеггері. Мөр құжатгардың шынтуайттылығын дәлелдейтін белгі. Мөрдің тарихи дерек және өнер ескерткіші ретіндегі маңызы.

Мөр тарихы. Алғашқы кауымдық күрылыстан бастап рулардың жеке меншігін білдіретін белгі ретінде шыққан танбалар. Әр рудың өзінің табынатьш хайуанның бейнесі -төтемі, оны басқа рудан ажырататын негізгі белгі. Таптық қоғамда ру белгісінің затгарға, еңбек КҮралдарына салына бастауы. Таңбалар тарихы туралы пікірлер.

Қазақстан территориясында мөрдің пайда болған уакыты. Жетісудағы караша, Талғар молаларынан табылған үйсін мөрлері.

Мөрлердің сенім грамотасы қызметін аткаруы. Құжаттарды куәлаңдырудағы мөрдің маңызы.

Моңғол дәуіріндегі мөр - "байса", қытайша "пайцзелер", олардың сенім грамотасы қызметін атқаруы. Байсалдардың түрлері, жасалу жолы.

Қазақстан хандарының мөрлері. Жамбылдан табылған тас мөр, халцедоннан жасалған мөрлер.

Бақылау сұрақтары

Сфаргистика дегеніміз не?

Мөрдің қалыбы қандай материалдан тұрады?

Қолдану мөлшері бойынша мөрдің неше группаға бөлінеді?

Ежелгі орыс мемлекетінде актілік мөрлердің пайда болуы кімнің тұсында және қай кезеңдеріне жатқызуға болады?

Қай ғасырдың ортасындак княз буласының типі өзгерді?

Мөрлердің беттеріне нелер бейнелеген?


26- лекция. Таќырыбы

Қазақстан Сфрагистика.

Жоспары

1 Мөрдің даму тарихы.

2 Мөрлердің топтауы.

Лекция маќсаты:

Лекция мєтіні

1. Мөрдің даму тарихы Сфрагистика мен геральдиканың зерттеу әдістері, зерттелу деңгейі

Мөрлерді классификациялау. Матрица және отгиск. Мөрлерді қою әдістерін анықтау. Мөр жасайтын материалдар: металл, воск мастика, қыш, тас, каучук т.б. Мөр жасауға пайдаланатын бояулар. Мөрлердің сыртқы белгісін зерттеудің дерекнамалық аңализ үшін маңызы.

Қазақстанның сфрагистикасы мен геральдикасы күні бұгінге дейін зерттелген жоқ. Жалпы тсориялық басшылықпен зерттеу әдістері шет елдік ғалымдар енбектерінен алынды.

2. Мөрдің даму тарихы Батыс европалық ғалым Х.А.Эрхардтың "сфрагистикалық зерттеу жүйесі". Ежелгі түрік мөрлері жайлы хабар беретін араб зерттеушілершің еңбектері. ХШ ғ. моңғол дәуірі тұсындағы 'мөрлер Марко Полр еңбектерінде. Қазак хандарының мөрлері жайындағы тиіп-қашпа мәліметтер Құрбанғали "алид, Мурад Аджи, Н.Я.Бичурин, А.Н.Бернштам, Бартольд, А.Шренк т.б. еңбектерінде бар. Джон Кэстль мәлімсті. ХҮШ ғ. Ресей мөрлері мен гербтері туралы зертгеулер, Н.Я.Максимович, В.Н.Татищев, Н.И.Новиков. Мөрлер мен гребтер туралы XIX ғ. зерттеулері, Н.М.Карамзин, Е.Волховитинов, Я.И.Бередников, А.Б.Лакиев.

Бақылау сұрақтары

Ежелгі түрік мөрлері жайлы хабар беретін араб зерттеушілершің еңбектері

моңғол дәуірі тұсындағы мөрлер

. Ресей мөрлері мен гербтері.

Мөрлерді классификациялау.

27- лекция. Таќырыбы:

Гералдика

Жоспары:

1. 
   Мемлекеттің, облыстың, қаланың елтаңбасы.
   
2. 
   18-19ғ.ғ. елтаңба.
   
3. 
   СССР елтаңбасы.
   

Казан революциясына дейінгі қала гербтері "Ақмола, Семей, Орал". Кеңес өкіметі тұсындағы гербтер мен мөрлер. Гербтер альбомы.

Гербтер қүрамы, негізгі элементтері. Герб жасауға қажет бояу түрлері. Геральдикалық фигуралар. Олардың мазмүны мен мәні. Геральдикалык зерттеуде генеалогия деректерін де пайдалану. Геральдикалық зерттеудің қоғамдық қүрылыс пен саяси тарихтағы мәні.
Геральдика (кейінгі латынша herldica,түбірі heraldries деген жаршы деген мағына білдіреді) гереб тану ғылымы, гербтерді арнайы деректеме ретінде зерттейтін қосалқы тарих пәні. Герб бар тарихи ескерткіштердің тегін анықтауға аса маңызды роль атқарады. Тұрмыс заттарының, көркем өнер шығармаларының, кітаптар мен қол жазбабалардың түп нұсқасын, авторын, жасалған жерін, уақытын анықтауға жәрдем деседі, заттардың бағалығын дәрежесін көлемін, мұрагерлерге ауысу жолын анықтауға, экономикалық мағына, мәдени байланыстарды бәлуге мүмкіндік береді. Гералдика генеология, нумизматика, помография, сфрагистикамен байланысты. Геральдика деректері тарих ғылымының түрлі салаларының пайдаланылады. Геральдина рыцардың сайысқа қатысуға құқықты екнін көрсетуге айқас алдында шың гербін жұртқа жариалау ғұрпынан шыққан. Грельдакинаны жасаушы геральтар болған. Гералдика жөніндегі герольд- иақындардың алғашқы шығармалы 13 ғасырдың екінші жартысында алғашқы пайда болды. 14 ғасырдың бірінші жартысында “Июрих” гербішшісі, италян заң қызметшісі Картолоның алғашқы Геральдика ережелері шықты. Сословилік монорхияның тууына байланысты Геральдика мемлекеттік штат алды.

2 18-19ғ.ғ. елтаңба. Гералдика теориясымен 16-18 ғасырда гералдист ғалымдар айналысты. 1706 жыл Берлинде гералдиканың тұңғыш кафедрасы құрылды. Россияға Гералдика 17 ғасырдың екінші жартысында Батыстан ауысты да, бірден ресми меммлекеттік сипат алды. СССР- де Геральдика қосалқы тарих піндерінің табында тұтас зерттеледі. Мөр қажетті құжаттарды айғақтау ұшін басылады. Басылған мөрге қарай отырып, құжатты кім бергенін білу оңай. Алғашқы мөрлер Вавилон, Египет мемлекеттерінде пайда болған. Оларды тастан сұйектен, ағаштан, металдардан жасады. Ежелгі Шығыстағы елдерде көбінесе цилиндр тірізді мөрлер пайдаланылды. Оларды домала отырып мөрдің, ізін таңбасын түсірген.

Орта ғасырларда әрбір мемлекет басшысының өз мөрі болды.

3 СССР елтаңбасы.Мөрде негізінен, әр мемлекеттің елтаңбасы, аты бедермеді. Мысалы: Ресейдің мөрінде жыланды өлтіріп жатқан атты адам бейнелеген. Мөрлерде бейнелеген елтаңбалардың өзіндік шығу, қалыптасу тарихи бар. Көптеген елдердегі елтаңбаның ерекше бемісі қалғам болған. Олар әр елде әр түрлі бір-біріне ұқсамайтындай етіп бейнелеп, әртүрлі бояумен боялады. Оларда салынған суреттер де әр түрлі. Негізінен үш топқа бөлінеді:

Табиғи бейнелер.

Қолдан жасалған бейнелер, садақ, семсер, жебе жіне т.б.

Аңыздардағы бейнелер: аждара, екі басты бүркітжәне т.б.

Кейбір елдерде тәж, тдулығады да бейнеленеді. Әрбір мемлекетітің аты өз елтаңбасында жазылады.

Бақылау сұрақтары

1 Геральтика қандай мағына береді.

2 Д.ж гербтеріне сипаттама.

3 Әр елдің әнұранына сипаттама.

4 Геральтика туралы зерттеулер.

5 Казан революциясына дейінгі қала гербтері .

6 Д.ж гербтердің мазмұнына сипаттама.

28- лекция. Таќырыбы:

Қазақстанның гералдикасы.

Жоспары:

1.Елтаңбалардың шығуы.

2.Елтаңбаның құрылыаы.

3.Жалаудың шығу мен маңызы.

4.Ән ұранның шығу мен маңызы.

Лекция маќсаты Қазакстан Республикасының мемлекеттік рәміздері.
Лекция мєтіні

1. Елтаңбалардың шығуы.Қазакстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. Елтаңба символикалык белгі ретінде ортағасырлык дәуірде пайда болды, оның кейбір элементтерінін шығу тарихы көнеден келе жатыр.

Кез келген егемен мемлекеттің Туы, Елтаңбасы мен Гимнны оның міндетті түрдегі ерекше белгілері болып табылады. Бұл тұрғыдан 1992 жылдың 4 маусымы тарихымыз бен халқымыздың зердесінде Қазақстанның мемлекеттік рәміздер дүниеге келген күн ретінде мәңгі қалатын болады. Енді рәміздер тарихын қысқаша шолып өтейік. Халықтар өзге елдер мен қарым қатынастар қағидаларын өздерінің мақсаттары мен мүделерін дүниетанымы, тіршілігі шаруашылығы мен тұрмысының ерекшеліктерінің бағзы заманнан бері бояулар мен сызықтар дыбыстар сөз тілімен бейнелей бастайды.

Елтаңбаның авторы белгілі архитекторлар Жандарбек Мәлібеков пен Шот- Аман Уалихановтың ерен еңбегі шығармашылық ізденісінің жемісі. Оларға бұл бәйгеден озып келу оңайға тускен жоқ. Бұған тек ақырғы сынақта ғана болашақ елтаңбаның 245жобасы мен 67 суреттемесі бәсекеге түскенін айтсақта жеткілікті.

Шеңбер ішіндегі біздің елтаңбамыз идеясының басты жүгін арқалап тұрған әрине шаңырақ.

Шаңырақ қазақтың ұғымында отбасы амандығының бейбітшілік пен тыныштықтың айғағы.Шынайы шеберлікпен алынған түндік көк аспан кумберіндегі асыл шырақ күн бейнесін елестетсе уықтары одан тарап жатқан алтын сәулелердей әсем әсер қалдырады.Қисынын тауып керегелердің де көрінісін бере білген. әр бөлшегі айшықталған шаңырақ алдымен өз халқымыз одан қалды. Бізге тіршілік кешкен басқа ұлт өкілдерінің бәрі бірлесе тізе қосып күш жігер жұмсап аяғынан тік тұрғызуға кіріскен қасиетті де ортақ отауымыз тәуелсіз Қазақстанды меңзейді.

Елтаңба композициясын құрап тұрған және бір маңызды бөлік ай мүйізді алтын қанатты қос тұлпар бейнесі. Елдік рәміздерді арғымақ бейнесін пайдалану өте ертеден келе жатқан үрдіс, бірақ авторлардың нұсқалары көптеген пікір талас тудырды.Ол геральдистер тілінде арыстанның жүректілігін қыранның қырағылығын өгіздің керемет қара күшін еліктің ғжайып көзге ілінбес шапшаңдығын қырмызы қызыл түлкінің қалай да болса жауын жер соқтырар айлакерлігін білдіреді. Осыдан үш мың жыл бұрын қолға ұйретіліп адам баласының ең бір жақын жан серігіне айналған жылқы көшпенділер үшін айрықша қасиетті жануарлар . оның төзімділігі мен ұшқырлығы балдай қымызы мен дәмді еті жануарлар ішіндегі ақылдылығы ақын жыраулардың сан ұрпағына жыр көзі болған. Қазақстан аймағындағы қазба жұмыстары кезінде табылған “Алтын адам” “Алтын тәж” сияты туындылар ірі ғалымдарды төң тамаша қалырса ерте замандағы сақтар үйсіндер мен қыпшақтардың өте жоғары мәдениетті халықтар болғанын дәлелдейді. Бұл алтын әшекейлерде қанатты тұлпарды суреттейтін детальдар толып жатыр.Осыған орай көшпенділер өркениетінің дамуына жылқының тұлпардың ерекше әсер еткені дау туғызуы керек. Жылқы ғасырлар бойы елімізді жат жұрттық жаулаушылардан қорғау ісінде аса маңызды рөл атқарып келді.Арғымақтардың алтын қанаттары сонымен қатар астықтың алтын масақтарын бейнелейді. Яғни бұл еңьектің молшылықтың белгісі іспеттес. Тарихта жалпы қазақтардың ешқашан өз тарапынан қауіп төндіріп ран салып соғыс ашпаған халық екені белгілі . Олар әрдайым жат жерлік жаугершілер мен басқыншылардан шаңырағы мен ошағын туған өлкесін қорғауға мәжбүр болған. Елтаңба авторларына ортақ Отанымыз қазақстанды елімізді жерімізді өз мекенімізді қорғап қалуға мүмкіндік беретін күш құралдарды бейнелеу қажет болды. Әрі біздің бейбітшіл қорғанысшыл бағытымызды әскери атрибутики соғыс құралдарынсыз көрсету міндеті тұрды. Міне осы талаптарға сай алтын қанат мүйізді тұлпарларды бейнелейді. Әдемі де әлді мүйіздер жеті тармақ болып суреттелген осынау көріністің өзі қазақтардың ата бабаларымен тығыз байланысын белгілейді.Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі.Бұл әрбір қазақтың үп тамырын ата бабасын білуге міндетті екендігіне меңзейтін аса маңызды тұжырым.

Елтаңбаның дәл ортасында бес бұрышты жұлдыз орналасқан Жобаны талқылау кезінде сегіз бұрышты жеті бұрышты бес бұрышты жұлдыздыр сөз болды. Ақыр бес жұлдызға тоқталды. Бұл- біздің құшағымыз әрқашан ашық деген сөз.

Елтаңбаның негізгі бояуы алтын түстес ал оған зеңгір көк нұрдың қосылуы. Халықтардың жарқында айқын болашағын бейнелейді. Бұл бояу біздің планетамыздағы барлық елдер мен бейбітшілікте достық пен бірлікте өмір сүргіміз келетіндігін баяндайды.

3. .Жалаудың шығу мен маңызы. Тудың авторы – суретші Шәкен Ниязбеков . Еліміздің басты белгілерінің бірі көгілдір тудың өмірге келуіне осы суретші көп еңбек сіңірді. Мемлекеттік тудың жобасын жасауға жарияланған байқауға 600-ден астам ұсыныс тусетінін айта кету қажет. Мұқият талдаудан кейін комисия ең үздік деген төрт жобаны жоғарғы кеңестің талқылауына ұсынған болатын.

Біздің тудың идеалық мазмұны мен мән мағынасы, оның қоғамдық бөліктері туралы айтпай тұрып тарихқа аздаған саяхат жасау артық болмас.

Олай болса мемлекеттік тудың басты элементі оның түсі дегенді айтуға болады. Орта ғасырдан бояуларды турге бөлу мен қалыптасуымен кең тараған пікірлерге қарағанда қызыл түс ерліктің батырлықтың күрестің қауіп қатердің көтерілістің белгісі екен, ал ақ тус бейбітшілікке ұмтылу, қарсылықты тоқтату, қара тус қайғы қасіреттің белгісі екндігін айтып көрсеткен. Бояулардың діни маңыздары да бар . Християндар ақ тусті, мұсылмандар жасыл түсті, баптистер сарғыш- қызыл тусті құрметтейді.

Алдымен оның көгілдір бояудың ерте кезден бастап адамдар атында оның әрі түсінікті бояу ретінде қолданылып келгенін айтпасқа болмайды. Бұл кездейсоқ кемпірқосақтың қасиетті жеті түрінің бірі әрі аспан мен судың түсі.

Ашық көгілдір бояу жер мен аспанның бірлігін аңғартады.Кун мен энергияның көзі сол себепті күннің бейнесі, өмірдің бейнесі болып табылады. Күннің қозғалысы жыл мезгілдерінің алмасуын да білдіреді.

Бүркіт мемлекеттің күшін кендікті және қырағылықты білдіреді. Далалықтар бұл белгіні бостандықтың биікке ұмтылудың болашаққа қол созудың рәміздер ретінде қабылдайды. Соны мен қоса бүркітте өзіне қастандық жасағанға лайықты қарсылық көрсетуге жететін күш қуат та бар . Буркіттің біздің туымызға енуі жас тәуелсіз Қазақстанның әлемдік өркениетке ұмтылуы да себеп болған.

Біздің туымызды ерекшелендіріп тұратын тағы бір элемент оның таяқшасының қасында орын тепкен ұлттық өрнек. Бұл арада қазақтың қошқар мүйіз оюы салынған.

1. 
   Ұлттық өрнекті алып тастаса тек қана күй мен самғап келе жатқан бүркіт қана қалады. Бұл екі белгінің қандай ұлтқа жататынын анықтау қиын болғандықтан Қазақстанның туын өзге мемлекеттер туларын айыру мүмкін емес еді.
   
2. 
   Ою - өрнек қазақтардың қолданбалы өнерінің аса озық жетістіктерінің бірі мамандардың пікірі бойынша онда әлем мен сұлулықты түсінудің эстетикалық заңдылықтары қамтылған. Туды құрметтеу елді халықты тарихты құрметтеу болып табылады.
   
3. 
   Адамдар қашанда гимнді құрметпен қарап келген. Ол қандай болмасын халықтың қасиетін тарихын арманы мен мүддесін мақсаты мен мұратын өзіне сіңірген музикалық сәлемдеме сияқты. Сондықтан болар мемлекет басшыларының барлық кездесулері сол елдің ән ұранын орындау мен басталады . Біздің бұрынғы әнұраннаң әуені өзінің рухани күші адамдардың жүрегіне жақындағы демократиялылығы жағынан басқа туысқан мемлекеттер арасында ерекшеленіп тұратын.
   

1 Елтаңба авторы

2 Тудың авторы белгілі архитектрлар

3Әнұранның сөзін жазу

4 Қазіргі ән-ұран авторлары.

5Қазақ геральтикасы.

6Қазақ гералтикасының қалыптасу кезеңі.


29-30 лекция. Таќырыбы:

КСРО мен Қазақстан ордендері мен медальдары

Жоспары:

1. 
   . КСРО марапаттау жүйесінің кеңестік.
   
2. 
   Ұлы Отан Соғысы жалдарында құрылымы 1918-1930 жүйесін жетілдіру.
   

Орден (нем орден лат ордо –қатар дәреже)ерекшелік белгісі ерекше еңбек сіңірген үшін берілетін құрметті награда.Ерекшелік белгісі ретінде О.Бат.Европада 12ғ-да өмір сүрген рухани-рыцарлық Ордендерге байланысты пайда болды.

XIV-XVIғ монорхтар,дворяндарды көтермелеу үшін белгіленген сарайлық –ордендер кеңінен тараған.Наградтық орден дер Азияның кейбір елдерінде ,соның ішінде бұрын орден болмаған елдерде ХVIII-XIXғ көптеп шығарыла бастаған.

Россияда алғашқы ордендерді Петр 1 белгіледі.Кеңес одағы кезінде СССРордендері.Социалистік құрылыс пен ССР Одағының қорғау саласы ерекше еңбек сіңіргелі үшін жоғарғы награда болып саналады.

Медаль жасау үшін әрі берік, әрі майда өрнек салуға икемді метал дар мыс,күміс,алтин т.б. қолданылады. Орден (нем орден лат ордо –қатар дәреже)ерекшелік белгісі ерекше еңбек сіңірген үшін берілетін құрметті награда.Ерекшелік белгісі ретінде О.Бат.Европада 12ғ-да өмір сүрген рухани-рыцарлық Ордендерге байланысты пайда болды. Бұл қауымдардың мүшелері өзгеден ерекше киім киіп оның омырауына белгіленген түрлі тустегі крестер тоғым тағып жүрген.

XIV-XVIғ монорхтар,дворяндарды көтермелеу үшін белгіленген сарайлық –ордендер кеңінен тараған Мысалы Англияда Аспалы бақ 1348ж немесе бакки 1350жж ордені, Австрия мен Испаниядағы “Алтын бөрте” ордені. Францияда қасиетті рух ордені.

Наградтық орден дер Азияның кейбір елдерінде ,соның ішінде бұрын орден болмаған елдерде ХVIII-XIXғ көптеп шығарыла бастаған. Туркияда “Жарты ай” ордені, 1799ж Иранда “Арыстан мен кун” ордені: Жапонияда күн шапағы, Қытайда “Қос айдаһар” т.б.Россияда алғашқы ордендерді Петр 1 белгіледі.Кеңес одағы кезінде СССРордендері.Социалистік құрылыс пен ССР Одағының қорғау саласы ерекше еңбек сіңіргелі үшін жоғарғы награда болып саналады.

Медальдар Франция,мedаlie, лат.-металлит –металл.көрнекті қайраткердің немесе даңқты оқиғаның құрметіне шығарылатын екі жақты бейнеленген металл. Медаль алғаш орта-ғасырда Италияда шықты. Металлды мемлекет және жеке адамдармен ұйымдар да шығарған.

Медаль жасау үшін әрі берік, әрі майда өрнек салуға икемді металдар мыс,күміс,алтын т.б. қолданылады.

Ордендердің бір немесе бірнеше дәрежесі болды. Кейде ордендерді наградтау ұрпағына немесе жеке өзіне дворяндық атақ алу провасын т.с.с артықшылықтар берді.

2 Ұлы Отан Соғысы жалдарында құрылымы 1918-1930 жүйесін жетілдіру

Социолистік құрылыс ппен СССР одағын қорғау саласындағы ерекше еңбек сіңіргені үшін жоғары награда болып саналатын ерекшелік белгісі советтік тұңғыш қызылту ордені . Бүкіл РОСС ОАК 1918ж 16-қыркүйекте (Р.С.Ф.С.Р заңдар жинағы. 1918ж №69 242) Жауынгершілк қызметте ерекше батырлық және ерлік көрсеткен азаматтарды наградтау үшін белгіледі. 1920-1921жылдары басқа советтік республикада жауынгершілік – қызылту қызыл награды – ай , күміс жұлдыз , қызыл жұлдыз ордені белгіленд.

1. Қызыл ту ордені 1924 ж.

2. Еңбек қызыл ту ордені 1928 ж.

3. Ленин ордені 1930ж.

4. Қызыл жұлдыз 1930 ж.

5. Қызмет белгігі 1935ж.

6. Отан соғысы 1-2 дәрежелі 1942ж.

7. Суворов 1,2,3 дәрежелі.

8. Кутузов 1,2,3 дәрежелі.

9. Александр Невский 1942ж.

10. Кутузов 3-дәрежелі .

11. Боғдан Омельницкий 1943ж.

12. Жеңіс жоғары әскери данқ 1943ж.

13. Ушанов 1943 ж.

14. Нахимов 1944ж.

15. Батыр ана 1944ж.

16. Ана дақы 1944ж.

17. Халықтар достастығы.

18. Еңбек даңқы.

19. СССР қарулы күшінің отанға қызмет көрсеткені үшін қазан ревалютсиясы 1967 ж.

Метал италияда шықты

Бақылау сұрақтары:

Ленин ордені

Еңбек ордені

Қызылту ордені

Алтын жұлдыз ордені

Қазақтың қазіргі кездегі ордендері