Лекция: 30 Практикалық: Семинар: 6 Лабораториялық: обс¤Ж

1. 
   Уақыт өлшемдерінің алғашқы атауы.
   
2. 
   Алғашқыда уақыт өлшемдерін немен жүргізді.
   
3. 
   Қазіргі уақыт жүйесі қашан құрылды.
   

1 Қазақ жұлдыздары

2.Тоғыс есебі

3.Мүшелдің шығу тарихы

Ежелден мал шаруашылығымен айналысып аспанастында аттың жолында атаның қамында өмір сүріп келген халықтардың бірі қазақ халқы.

Қазақ халқы ежелден –ақ күн ай жұлдыздар бойынша ауа райына тәуелсіз астрономиялық негізі бар күнтізбе жасаған. Аспан құбылыстарының қайталану заңдылықтарын бақылау нәтижесінде уақытты есептеудің әр түрлі жүйесін игерген. Ол халқымыздың өмір сүру тәсіліне мал бағу кәсібі мен диқаншылық өміріне байданысты шыққан. Қазақстанды мекендеген ежелгі түркі тайпалары күн мен айдың қозғалысын көптеген жұлдыздардың туатын және бататын кездерін жасы білген. Соның негізінде байтақ далада жол тауып жыл мезгілдерін айырып мал алу мерзімдерін біліп уақытты есептеп отырған. Ежелгі түркілердің жазба ескерткіштерінде жұлдыз аттары жиі кездеседі. Оларда жұлдыздарды бақылап жүретін абыздар “жұлдызшалар ” деп аталады. Археологтар Орталық Қазақстандағы Жанғабыл өзеннінің бойынан ҮІІ-Х ғғ жерленген бір жұлдызшының зираты табылды. Оның қасынан күн бейнесі көрсетілген жұлдызшының гранидтен жасалған тас мүсіні қойылған ол бізге жұлдызшының белгілі роль атқарғанын көрсетеді. Асандағы “Темір қазық”, “Жеті қарақшы”, “Үркер”, “шолпан” жұлдыздарының орналасуы мен олардың қозғалыстарын білудің өзі көп жеңілдіктер беретін.

Жұлыздарға қарап жол табу әдісі ұшы қиыры көрінбейтін далаларда ашық теңізде ұзақ уақыт жүргенде ғана далаларда ғана қолданды.

Жұлдыздардың көркемдік ролі азір тіппті күшейіп отыр: жұлдыз сурет гербілерде алтын метальдарда ордендер мен әскери белгілерде келтіріледі.

Бұлтсыз түнде аспанда солтустіктен оңтүстікке қарай созылған ақшыл жалау көрініп тұрады. Қазақтар қырғыздар және түрікмендер бұлақты құс жолы деп атайды.

Құс жолы орыс тілінде Млечный путь деп аталады. Мағынасы Сүт жолы Бұл атау грек тілінен тікелей аудару арқылы жасалған. Аңыз бойынша ертедегі грек патшаларының Бірі шалғай жерде соғысқа кетіп екі үш жылға дейін қайтып оралмапты. Оның үстінде қалған әйелі күйеуін сағынып азапқа түсіпті. Құдайан тілек тілеп емшегін көкке сауыпты . содан шашыраған сүт аспанда ақшыл жолақ болып қалыпты. Да сут жолы деп аталыпты. Патша соғыстан қай

Тып келгенде белгілі ғалам географ және астроном Энатосфен бұл хикаяны патшаға айады әйелін мақтады. Патша тірі болғандығын “құдайдың сақтауы деп түсінеді.

әйелінің сүті аспанға шашырығаныны дардай қуанады.

2. Тоғыс есебі. Қазақтардың бәріне таныс шоқжұлдыз – Жеті қарақшы шөміш фигурасын құрастыратын жеті жарық жұлдыз тобы. “Жеті қарақшыны таныған жеті қараңғы түнде адаспас” дейді.

Ай көрінбес сағаттарда айрықша көзге түсіп, аз болсада жарық беретін жалғыз жүрген адамдарға ес сүйеу болатын жеті жұлдыз – жеті қарақшы күн сайын аспанның бір жағынан көрініп , жарқырап тұрады. Ежелгі халықтардың түсінігі бойынша ол сол төңіректегі елді күзетіп халықты жыртқыш аңдардан жын шайтаннан қорғап қорып тұрады. Көне түркі тілінде күзетшіні қорықшы деген. Ал “Жеті қарақшы уркердің қызын ұрлаған деген ” қиялдан шықса керек.

Жеті қарақшы басы оң жақа сабы сол жаққа қарап тұрады. Кіші қарақшыда сабының ұшындағы жұлдыз яғни саптың ең жіңішке жұлдызы. Темір қазақ деп аталады. Ол әжептеуір жарық жұлдыз Демек Темір қазық Кіші қарақшы шоқжұлдыздағы жай көзбен көретін жеті жұлдыздың бірі.

“Темір қазық ” өзінің атында көрсетілгендей қаққан қазықтай орнынан мызғымайтын жұлдыз. өзге жұлдыздар да арқандаулы аттай “Темір қазық” төңірегінен ұзақ кетпейді. Үнемі солтустік бетте тұратын “Темір қазық ” арқылы айқындап алу қиын емес сол арқылы батыс пен шығыс оңтустік бағыттарын жолаушылар баратын жағынан адаспайтын болған.

Темір қазық жылжымайтын бірден бір жұлдыз болғандықтан басқа жұлдыздар арқандаулы аттардай сол Темір сол Темір қазақтың төңірегінде айналып жүрді.

Дүниенің төрт негізі

1. 
   от
   
2. 
   су
   
3. 
   ауа
   
4. 
   топырақ
   

1. 
   күн
   
2. 
   ай
   
3. 
   Кіші Шолпан
   
4. 
   Шолпан – Венере
   
5. 
   Қызыл жұлдыз Марс
   
6. 
   Есек қырған Юпитер
   
7. 
   Қызылқай жұлдыз сатурн
   

1 тоқты

3. 
   Егіздер
   
4. 
   Шаян
   
5. 
   Арыстан
   
6. 
   Бикеш
   
7. 
   Таразы
   
8. 
   Бүйі
   
9. 
   Мерген
   
10. 
    Ешкі мүйіз
    
11. 
    Су құйғыш
    
12. 
    Балықтар
    

Қазақ есепшілері “үркердің” тууымен батуын ұдайы қадағалап бақылап отырған . үркер күз басында шығыстан қыста төбеден ал көктемде батыстан көрінеді.

Үркердің көрінбейтін кезі 40 күн шілдеге сәйкес келеді. Уркер бойынша тоғыс есебі жүргізілген есепшілерден қалған практиканың нұсқаулары мынадай: Үркер жерге түспей жер қызбайды. Үркер жерге түсерде сорпа ас болады. Үркер көтерілгенде шөпте көтеріледі бидай бъөс тартады.

Уркер туралы жұмбақтар мынадай-

Қысырау жоғалды жаз кетіп жырау

Көп журдім іздеп она елден сұрап

Тұр екен дарияның ортасында

Жете алмай үйге қайттым басқа бірақ.

Шілде өткен түн ұзақ үркер туып,

Жеті ұры Үркердің қызын қуып

Шығар Үркер жамбаста үріккен қойдай.

Бұрынғы қазақ календарындағы жыл неше ай бөлінген және ол жылда неше күн болған деген мәселеге келетін болсақ неміс тарихшысы А Штубендор “Орыс географиялық қогамының хабаршысы” атты еңбегіндеҮІ томында түркі халықтары 13 айға бөлінетінін айтады.

Б.А Куфтин Қазақ жылында 13 ай болады дей келе : 12 айлық жыл қазақтарда болуы мүмкін емес деген үзілді кесілді пікір айтқан. өз пікірін дәлелдегенде тоғыз санын қадір тұады. 12-ні елемейді дейтін.

13. 
    айды Куфтин де дұрыс айта алмаған. Ол айлардың санын 13 ке жеткізу үшін әдеттегі 12 айға 2-ағайынды дегенді қоса салған.
    

1. 
   шілде 8 қаңтар
   
2. 
   тамыз 9 ақпан
   
3. 
   қараша 10 ала сапыран
   
4. 
   қыркүйек 11 көкек
   
5. 
   қазан 12 мамыр
   
6. 
   желтоқсан 13 маусым және отамалы
   
7. 
   2 ағайынды
   

Батыс еуропа халықтары 13 санынан қорқады. 13 бақытсыздық әкеледі қырсықтың саны деп есептейді.

Олар 12 ні дюжина дейді. Ал 13ті шайтан дюжина дейді. Ш Уалиханов қазақ айлары мен олардың тетелістік реті мынадай :

1. 
   отамалы- март
   
2. 
   көкек – май
   
3. 
   саратан- апрель
   
4. 
   шілде – июнь
   
5. 
   сараша тамыз- июль
   
6. 
   қыркүйек- август
   
7. 
   қазан – сентябрь
   
8. 
   қараша – октябрь
   
9. 
   тоқсан – ноябрь
   
10. 
    ақпан – январ
    
11. 
    наурыз - февраль
    
12. 
    қаңтар декебрь
    

1. 
   наурыз
   
2. 
   көкек
   
3. 
   мамыр
   
4. 
   маусым
   
5. 
   шілде
   
6. 
   тамыз
   
7. 
   қыркүйек
   
8. 
   қазақ
   
9. 
   қараша
   
10. 
    желтоқсан
    
11. 
    қаңтар
    
12. 
    ақпан
    

12 баулы тоғыз орыс түркімен делінеді.

Акадмик АА Шифнер де осыны қостаған. Ол ресейдің 13 айлы халықтары деген еңбегінде қазақ халқында қосқан. Ал Ш Уалиханов пен В.В Радлов еңбектерінде 12 ай бейнеленген.

Ал көптеген жырларда 12 айтылатыны да бар.

Мысалы:

“ Ел болар он екі ру бірі- сергеш,

Он екі айдың жартысы жаз болады,

Жаз белгісі үйрек пен қаз болады”.

(қозы көппеш – Баян сұлу)

байырғы қазақ күнтізбесі сонымен 13-12 ай болып бөлінгені анықталды.

Бируни мен Ұлықбек еңбектерінде ежелгі түркілер 12 айды көрсеткен және олар мүшелайлар мен атағаны айқындалды.

Тоғыз есебі :

Тоғыздың жиі айтылғанырас мысалы тоғыз қабат тоңқа тоғыз тоқылдақ

Тоғыз жолдың торабы. Тоғыз әйелдің толғағы бір күнде келіпті.

Тоғыс есебі уақыт есебінің үркер шоқжұлдызы бойынша жүргізілетін жүйесі. Яғни Уркерге негізделген календер. Ай орағының немесе Ай табағының Үркерді басып өтуі тоғыс тоғысу немесе тоғаю деп аталады.

Ай мен үркер жылына 13 рет тоғысады.

Жоғарыда айтылғандай қазақ жылында 13 ай айларында 27-26 күн болады дегенде осы тоғыс есебін шатастырса керек.

Мүшелдің шығу тарихы.

Мүшелдің шығу тарихы туралы Шығыстанушы зерттеушілер назарын аударды. Он екі жыл мүшел деп аталады. Мүшелдегі жылдар рет санымен емес 12 түрлі хайуанның атымен аталып отырады. Жылдардың тарихи қалыптасуы реттері мен атаулары :

1. 
   тышқан
   
2. 
   сиыр
   
3. 
   барыс
   
4. 
   қоян
   
5. 
   ұлу
   
6. 
   жылан
   
7. 
   жылқы
   
8. 
   қой
   
9. 
   мешін
   
10. 
    тауық
    
11. 
    ит
    
12. 
    доңыз
    

Аңыз бойынша бір күні Іле өзенінің бойына аңға шыққан хан қасындағы қыяметшілер өздеріне көрінген аңды суға тастап уркіткен.

Сонда он екі түрлі хайуан судан өтіп кеткен. 1 тышқан 2 сиыр. Кейін қалған мүшелдегі хайуандардың барлығы өткен. Хан әлгі хайуандарды біртіндеп көріп календарға сәйкестендірген.

12 хайуан жыл атына ие болуға таласқан . сонда тышқан тұрып дауласатын дәнеңе жоқ таңертең бәріміз де тұрып шығып келе жатқан күнді аңдиық. Алдымен күнді көргеніміз бірінші содан ары қарай кетеміз деген. Барлығы демалып жатқанда ептет түйенің мойнына мініп алып күнді бәрінен бұрын көрген. Түйе бойына сеніп жылдан құр қалған

1 Қазақ жұлдыздарына сипаттама бер.

2 Үркер жұлдызы туралы дерек көздері.

3 Қазақ айларын ата.

4 Қазақ неше санды қадір тұтқан.

5 Ай туралы ғалымдардың айтқандары.

6 мүшелдің шығуы

14- лекция. Таќырыбы

Мұсылман календары.

Жоспары:

1. Мұсылманға дейінгі Араб халқының календары.

2. Мұсылман календары, екі календарлық циклы

Лекция маќсаты: Ежелгі рим өркениетін айтып олардың уақытты қалай болжағанын айтып көрсету.

Лекция мєтіні

1. Мұсылманға дейінгі Араб халқының календары. Араб календары Ай қозғалысына негізделген. Ерте кезде әрбір 24 жылдық 15 12 айдан тоғызы 13 айдан есептелген он үш ай, нәсі деп аталған. 621 жылы мұсылман дінінің негізін қалаушы Мұқаммед пайхамбар есептен шығартып тастаған. Содан бері араб жылы 12 айдан құралады. Әрдір 30 жылда 11 жыл 355 күннен 19 жыл 354 күннен саналады. Кебісе жылдар: 2,5,7,10,13,16,18,21,24,26,29.Сондай-ақ араб жылының басы жылжибереді.

Мұхаммед Меккеден Македонияға ауып барған. Жылдардың бұл жүйесі ай һижрасы деп аталады. 1974 жыл һижрасы бойынша 1993 жыл араб календеры араб елінде Азия мен Африканың мұсылман діні тұтатын көптеген елдерінде қолданылады.

Мұсылмандардың жыл санауыһижра. Һижра- мағынасы көшіп жүру, қоныс аудару. Мұсылман дінін ұстайтын елдердің жыл санау жүйесінің басталытын күні һижра күні біздің календарымыз бойынша 622 жылдың 16 шілдесінде жұма күніне келеді. 30 күнен жұп нөмерлі айлар 29 күнен есептелген, айлардың белгілі атаулыары болған. Сонда жыл 354 күн болды. Бертін келе арабатар, календарьды табиғи маусымдарға сәйкез келтіріліп отыру үшін әр кез 30жылда11т рет жылды 355 күнен есептейтін болды. Осыған орай жылдың соңғы ацы зулхиджа әрбір 30 жылдың 19 жылында бұрынғысынша 29 күннен 11 жылында 30 күнен алынатындығы жөнінде тиянақты ереже бар. Бұл календарь ай һижра деп аталады. Мұсылман дініндегі елдерде жыл санаужүйесінің басы ретіндегі һижраяғни григариан календарының 622 ж алынады да,жылдың ұзақтығы григориан календарындағыдай 365 (366) күнен есептелді. Бұл календарь күні һижра деп аталады.

2000-621=1379 1379+43=1422

2000-621=1379

1379:32=43

43.

Араб айлары былай аталатын болды.

2.Сафар 29 күн.

3. Рәби- Әууел 30 күн.

4. Рәби- ахир 29 күн.

5.Джумада-әууел 30 күн.

6. Джумада- ахир 29 күн.

7. Раджап 30 күн.

8. Шағбан 29 күн.

9. Рамазан 30.

10. Шәввәл 29 күн.

11. Зульхада 30 күн.

12. Зульхиджа 29 күн кейде 30 күн.

2. Мұсылман календары, екі календарлық циклы. Ерте замандағы араптарда апта болған жоқ. Парсылардікіндей айдағы 30 күннің жеке аттары болған жоқ Олар үш түнді біріктіріп, бір-бір есімен аттап отырды. Сода әр ай мынадый он бөлікке бөлінді. Әр айдың 1,2,3 түндері -гурар, 4,5,6 түндер- нуфталь, 7,8,9 түндері- туса, 10,11,12 түндері грир, 13,14,15 түндері- бид, 16,17,18 түндері- дура, 19,20,21 түндері - зулам, 22,23,24 түндері - ханадаис, 25,26,27 түндері – доади, 28,29,30 түндері- мисак.

1- ші ғасыр шамасында арабтар жыл санау системасы болған жоқ. Болмашы бір заман ҮІ ғасырда шықты. 570 жылы арабтарға эфиопия мен иемен жерлерімен шыққан шапқыншылар шабуыл жасады. Олар пілдерге мініп келген еді. Сондықтан 570 жыл арабтарда “піл жылы” деп аталып, санау системасының басы болып келеді. Мысалы 602 жыл ежелгі араптарда піл жылынан кейінгі 32 жыл делніде.

Араб фелосовтарының көпшідігі дүниенің даму жолын мынадай форлуламен түсіндерге. Жоқтан барға, тыныштықтан Қозғалысқа жамандытан жақсылықөа соғ,ыстан бітімге ретсіздікпен реттіліке. Бұл принцип “қараңғылықтан жарыққа” түннен күнге болып қорытылып, календарьға да кірген хиджра бойынша тәуліктң басы күннің батуы. Мұсылман дініндегі халоықтардың жаңа айға бата қылуы мешіттер мен зираттарға ай арнауы осы айға табынушылық салтының салдары. Бірақ мұсылмандар Айды вавилондықтар сияқты құдай деп санамаған.

Арабтар Египет, Вавилон, Үндістан халықтары сияқты ертедегі мәдениеттің бесігі болған ел емес, тарих сахнасы-на орта ғасырларда шыққан халық. Бірақ өздеріне дейінті табьтстарды сініргсн арабтар астрономияиы дамыту жо-лында көп еқбек сіңірді, оған елеулі үлее қосты,

Арабтар жұлдыздарды жақсы білді, оларга қарап жат жерлерде жол табатын болды, әуелде Птолемейдің катало-гын пайдаланып, ксйін «Ариабхата зидждарып», «Зпдж — и шахрияран — шах»—«Патшалар патшасытгъщ таблицала-рыи» (VI ғасырда Персияда жасалган) қолданды. Араб тілінде зодиак шоқжұлдыздары былай аталады: Тоқты — эл-Хамал немесс әл-Кәбіш, Торпак — әс-Сяуір, Егіздср — ол-Джауза немссе әт-Тәуаман, Шаян — әс-Саратан, Арыс-так — әл-Әсад, Биксш—әс-Сүмбіле пемесе әл-Әзра, Тара-зы — әл-Мизан, БүйІ — әл-Лхраб, Мсрген — эл-Кауыс нсмссе әр-Рәми, ЕшкІмүніз — од-Джади, Суқүйғыш — әд-Дольв, Балықтар — әл-Хут псмесеәс-Сәмәка.

Басқа шоқжұлдыздар: Үркер — Сурейя, Ориои — ол-Джаббар, Онын ішкі үш жүлдызы — әл-Хака, Торпақ шогындагы жарық жұлдыэ — әд-Дабаран (свропапіа — Лльдебаран), әш-Шаратан —Токтыныц екі кезі, әз-Зира — Егіздсрдлң шыитағыіщагы екі жұлдыз т. с с, Плаиеталар; Мсркурий — Утарңд, Щолпан — әз-Зохра, Марс — ол-Мпр-рих, ІОпитер — әл-Муштари, Сатурн — эз-Зухаль. Лрабша Күн — әш-Шәмсі, Аіі — әл-Қамар.

Араб халифатына қараған елдерде кітаптар көбінесе араб тілінде жазылды. Шығармаларын араб тілінде жазған Орта Азияньщ, Таяу және Орта Шығыстың ғалымдары да араб ғылымьгаа үлес косты. Бұлардың қатарында Орта Азияныц ұлы ғалымдары М. Хорезми, Ә. Фараби, Ә. Бируни, О. Хайям т. б. бар. Араб елдерінде, Орта Азияда колданыл-ған өлшеу аспаптары гректердікінен анағұрлым дәл болды. Сонын арқасында олардың бақылауы сәтті және нәтижелі болып отырды. Араб халқынан да дарынды астрономдар шыкты. Олардын ен көрнектісі — МұхамМед ибн Джабир әл-Баттани (850—929). Әл-Баттани прецессия құбылысын кайта зерттеп, Птолемейдін нәтижелерін дәлірек түрге кел^ірДІ. Жылдың үзақтығын 365 күн 5 сағат 24 секунд деп есептеп шығарды. Жұлдыздар мен тұтылулар таблицала-рын түзеді.

Әл-Баттани араб астрономиясының шыңы болумен ка-тар ақыры да болды. 945 жылы Бағдатты Персия басып алды, ал 1258 жылы Бағдат монголдардың тырнағына ілікті.

Араб мәдениеті Испанияда да орын тепкен еді. Сол ар-қылы араб ғылымы бүкіл Европаға мәлім болды. Мұнымен қатар араб ғылымын Европаға таратушылар да шықты. Франциядан шыққан Герберт деген адам, Испанияға келіп араб ғылымдарын оқыған. Ол кейін Римде папа болып та-ғайындалып, Сильвестр II (999—1008) деп аталған. Араб-тардың астроиомиясы мен математикасын Батыс Европада тұңғыш насихаттаған сол Герберт болған. Үндініц ариф-метикасы мен алгебрасы, гректердіц геометриясы, ежелгі астрономия Европа халықтарына арабтар аркылы келді

Қазіргі кезде 41 мемлекет араб календарын пайдалануда.

Алжир халық демократиалық республикасы.

Арапб, Египет республикасы.

Гвеней халық ревалюция республикасы.

Бахрейн мемлекенті.

Катар мемлекеті.

Кувейт мемлекеті.

Ауғаныстан демократиялық республикасы.

Судан демократиалық республикасы.

Джибути республикасы.

Батыс Сахара республикасы.

Иордан және Комимит королы.

Ирак респбликасы.

Иран исламдық республикасы.

Мавритания исламдық республикасы.

Иемен Араб республикасы.

Марокка патшалары.

Сауд араб патшалары.

Пакистан исламдық республикасы.

ливан республикасы.

Молдав республикасы.

Иемен халық демократиялық республикасы.

Бангладеш халық республикасы.(Индия).

Албания халық социалистік республикасы.

Бірікен Араб эмираты.

Гамбия республикасы.

Индонезия республикаы.

Малазия республикасы.

Маш теспудликасы.

Нигер республикасы.

Сенегал республикасы.

Чад республикасы.

Сирия араб республикасы.

Сомалин демократиалық републикасы.

Социалистік халықтық Ливиалық араб Джамахария.

Социалистік бирман одағы республикасы.

Бруней сұлтандығы.

Осман сұлтандығы.

Тунис республикасы.

Түрік республикасы.

Омар арлдарының федералдық исламдық республика.

Нигерия федеральды республикасы.

1. 
   Мұсылман календерының негізін салушы.
   
2. 
   Мұсылман календары қай жерден шықты.
   
3. 
   Мұсылман календарын кімдер қолданды.
   
4. 
   Мұсылман календары қазінгі кезеңде кімдер қолданып жүр.
   

1 Юлиан календарының шығуы.

2 Юлиан календарының кемшіліктері.

3 Юлиан мен Григориан календарының қарым қатынасы.

1. Юлиан календарының шығуы. Юлиан календары ескі санат б.з.д 46ж Ю.Цезарь тағайындаған жыл санау жүйесі. Бұл календар бойынша әрбір 3жыл 365 күн , ал одан ке”інгі төртінші жыл 366күн болып есептеледі. 366 күндік жыл кібісе жыл деп аталады. Оның нөмері қалдықсыз төртке бөлінеді. Кебісе жыл февральда 29 күн болады. Сонда Юлиан календары бойынша жылдың орташа ұзақтығы : -- 365,25 күнге тең. Нақты жылдың бұдан 0: 0078 күні кем. Осы бөлшектен 400жылда 3 күн жиналады. Мұндай алшақты түзетіп отыру үшін 1582ж Григориян календарын қабылдаған.

Рим жылында бір кезде 304 күн болды. Жыл 10 айға бөлінді. Содан кейін 2 ай қосылып жылдағы күн саны 355 – ке жеткізілді. Бірақ бұл 12 айдың есебі де дұрыс жүргізілмеді. Абыздар кейбір айларды 2 рет есептетіп отырды. Соның салдарынан рим календарында 377-378 күндік жылдар пайда болды. Сондықтан да атақты француз философы Вольтер “рим генералдары барлық жерлерде және әрдайым жеңіп жүрді бірақ қашан жеңгенін олардың ешқайсысы білген жоқ” деген болатын. Уақыт есебіндегі осы жөнсіздікті жою үшін календарды тәртіпке келтіру қажет болды. Ежелгі римдіктердің алғашқы календары шымшытырық шатасқан календар еді . абыздар мен әкімдер оның шалағайлығын пайдаланып, ойларына келгенін істейтін еді. өздеріе тиімді болған кезде олар жылды еріктерінше ұзартып тіпті 445 күнге дейін созып тиімсіз болған жылдардың мерзімге тағайындалған ірі қызметтегі адамдар календар есебін жүргізілетін абыздарға пара беретін еді. Рим санаты белгілі қолбасшы Марк Антонийдің ұсынысы бойнша квинтилис ойын Юлий цезардың атымен Юлиус дес атаутуралы қарар шығарды. Қазіргі июль айы – осы юлиус айы. Біздің заманымыздың бас кезінде сол санат сектилис айын Цезардың орнын басқан император Август Октивиянның атымен атау жөнінде де қаулы қабылданған. Содан бері жылдың 8-ші айы август деп аталады. Юлиан календарындағы жылдың ұзақтығынан жуық түрде алғанда 11 минут 14 сикунд артық. Осы 11 минут 14 сикундтан жиналып 128 жылда 1 тәулік 384ж 3 әулік 1280ж 10 тәулік құралады.

Сның салдарынан күн мен түннің жазғы тұрғы теңелуі 128ж күн 384ж 3күн 128010 күн календарда көрсететін уақыттан ерте келеді. Алғашқы кезле бұл алшақтық елеусіз болған. Бірақ ХҮІ ғ екінші жартысында айтылып отырған айырмашылық 10 күнге толып шіркеу бастықтарын абыржытқан. Абыд\здар мен дін басшылардың календары бұзылса халықтың шаруашылығы күйзеліске ұшырайды. – деп қобаржыған жоқ олардың көкейін тескен пасха мейрамының мерзімі болатын. Диоклетион заманының 41ж осы күні Туркия жерінде болған Никея жиыны деп аталған үлкен жиналысы болған. Жиналыс паста мен рождество мейрамдарының оразаның өткізілетін уақыттарын тағайндаған. Пасха мейрамын жыл сайын күн мен түннің жазғы тұрғы теңелуінен соң келетін алғашқы толық ай көрінгеннен кейін бірінші жексенбі күні өкізіліп отыруға қаулы алған.

2. Юлиан календарының кемшіліктері. Ежелгі римдіктердің алғашқы календары шым шытырық шатасқан календар еді.

Абыздар мен әкімдер оның шалағайлығын пайдаланып ойларына келгенін істейтін еді. өздеріне тиімді болған кезде олар жылды еріктерінше ұзартып тіпті 445 күнге дейін созып тиімсіз болған жылдарды 200-250 күнге дейін қысқартып отыратын еді. Соның арқасында өздеріне пайд түсіріп отырды.

Рим жылында бір кезде 304 күн болды. Жыл 10 айға бөлінді. Содан кейін екі ай қосылып , жылдағы күн саны 355ке жеткізілді. Бірақ бұл 12 айдың есебі де дұрыс жүргізілмеді.

Б.З.Б 46 ж Римдегі жоғарғы өкімет билігін әйгілі қолбасшы Тай Юлий цезарь қолына алды. Оган қосымша Цезарға кадендарды билейті отары да болды.

Юлиан календарында жылдың ұзақтығы 355 25 тәудік оның үш жылы 365 күннен 7 жылы 366 күндік жылы кебісе жылы деп аталды.

Жыл 12 айға бөлінді.

1. 
   Мартнус
   
2. 
   Апрелис
   
3. 
   Маус
   
4. 
   Июниус
   
5. 
   Квинтилис
   
6. 
   Секстилис
   
7. 
   Септембер
   
8. 
   Октебер
   
9. 
   Новембер
   
10. 
    Деуембер
    
11. 
    Январиус
    
12. 
    Февруариус
    

Квинтилис – айын Юлий Цезардың атымен Юлиус деп атау туралы қарар шығарды. Сектилис айын Цезардың орнын басқан император Август Октавиянның атымен атау жөнінде де қаулы қабылданған. Содан бері жылдың 8-ші айы август деп аталып келеді.

Юлиан календары б.з.б 45 ж 1 январынан бастап қолданылды. Бұл календар ескі санат деп те аталып келеді.

Бұл тақырыптың басты мақсаты қазақ календарына қосымша болып жаңа календардың туындауы жіне біршама елге ортақ календардың жағдайын істестіру болып табылады.Тағы бір ерекшілігі бұл календардың туындауын біз қоғамның дамуны жетілуін байқаумызға болады.

Юлиан календары. Ежелгі римдіктердің алғашқы шым- шытырық шатасқан календарь еді. Абыздар мен әкімдер мың шағалайтылығын пайдаланып, ойларына келгенін істейтін болды, өздері тиімді кездеріолар жылды еріктерінше өзгертіп тіпті 445 күнге дейін қысқартып отыратын еді. Сонық арқасында өздеріне пайда түсіретін еді.Рим жылында бір кезде 304 күн болды жыл он айға бөлінді. Содан кейінай қысылып, жылдағы күн саны 355 жеткізілген. Бірақ бұл он екі айдың есебі де дұрыс жүргізілмеді.

Б.з.д. 46 жылдың Римдегі жоғарғы өкімет биелігіне әйгілі қолбасшысы Тай Юлий Цецар қолына алды. Оған қосыпша Цецарға календарьды бейлейтін атағы да берілді. Юниан календарында жылдың ұзақтығы 365 25 тәулікболып есептелді, 4 жылдың айалымы оның 3 жылы 365 күнен 7 жылы 366 күндерін жылы кібісі жыл деп аталады.Жыл он екі айға бөлінеді:

Ескі рим каблендарында болған 22-23 күндік мерцедании деген шолпау ай календарьдай мүлде шығарылып тасталады.

Бірінші ай Январус етіліп қойылды. Квинтилис айын Юлии Цецаридің атымен Юлиис деп атау туралы цецарьдың басұан император Август Октависанның атымен атау жөнінінде де қаулы қабылданңан. Содан бері жылдың сегізінші айы август деп аталады.

3. Юлиан мен Григориан календарының қарым қатынасы. Юниан каклендарьы б.з.д. 45 жылдың 1 январынан бастап қабылданды.Бұл календар ескі санат деп атады. Юлиан календары,ескі санат б.з.б. 46 жыл. Ю. Цезерь таңайындалған жыл санай жүйесі. Бұл календар бойынша әрбәр үш жы 365 күн ал одан кейінгі төртінші жыл 366 күн болып есептеледі. 366 күндік жыл кідісе жыл деп аталады, оның нөмері төртке тең қалдықсыз бөлінеді. Кібісе жылғы февральда 29 күн болады. Сонда Юлиан календары бойынша жзылдың орташа ұзақтығы:4 – 365,25 күнге тең. Нақты жылдың бұдан 0,0078 күні кем. Осы бөлшектен 400 жылда 3 күн жиналды. Мұндай алшақты түзетіп отыру үшін 1582 жыл грегориян калоендары қабылдаған. Рим жылында бір кезеңде 304 күн болды, жыл 10 айға бөлінді. Содан кейін екі ай қосылып, жылдағы күн саны 355-ке жеткізілді. Бірақ бұл он екі айдың есебі де дұрыс жүргізілмеді, адыздар кейдір айларды екі рет есептетіп отырды. Сонық салдарынан Рим календарында 377-38 кұндік жылдар пайда болды. Сондықтан да атақты француз фелософы Вольтерь “Рим генералдары барлық жерлерде және әрбайым жеңіп жүрді, бірақ қашан жеңгенін олардың ешқайсысы да білген жоқ” деген болатын. Уақыт есебінде осы жөнсіздікті жөю туралы календарьды тәртіпке келтіру қажет болды.

Грегорниан календары. Юлиан календарындағы жылдың ұзақтығынан жуық түрде алғашқы 11 минут 14 секунд артуы, осы 11 минут 14 секунтан жиналып 128 жылда 1280 жылда 10 күн ерте келді.

Бірақ ХҮІ ғасырдың екінші жартысында айтылып отырған айырмашылық 10 күнге толып шіркеу бастықтарын абыржытуда. ХІІІ ғасыр Рим папасы Грегории 1582 жыл Сопылармей астрономдардан арнаулы комисия құрған. Комисия ұсынылған әрбір хабарларға қарай

Келіп италиалдық дәрігер және матемкатик Пимийдің (1520-11576) жасап кеткен жобасын жаратқан грегорий ХІІІғ 1582 жылғы бірінші марта осы Лимидің жобасын ресми була (депрет) бойынша дәлелдеп жұртқа жариалап күнделікті тұрмыста шіркеу істерінде қолдануға бұйырған.Созиген жасаған рим календары әділетсіздікпен Юлиан календары болып аталып кеткен. Ал Мелеий жасаған календар да Созиген кебін кейді ол гергориан календары деп аталып кетекн.

Грегориан календары жаңа санат (стиль) деп атады. Оны қолданыла бастаған уақытты төмендегідей:

Италия Испания Португалия 15/ІІІ 1582

Фрнация 20/ХІІ 1582

Голандия 1/І 1583

Бавария 16/Х 1583

Афстралия 17/І 1584

Германия (католиндер) 1/ІІ1584

Польша 1/І 1587

Венгрия 1/ХІ 1587

Греция 2/ІХ 1587

10.Германия (протестанттар)

11. Норвегия және Дамия 1/ІІІ 1700

12. Англия 14/ІХ 1752

13. Шведция 1/ІІІ 1753

14. Сервия 1/ ІІ 1919

15. Египет 1/Х м1928