Лекция тақырыбы: Кіріспе. Фольклор және фольклортану ғылымы туралы түсінік
ЛЕКЦИЯ Тақырыбы: Аңыздық проза және оның түрлері
жүктеу/скачать 132.02 Kb.
|
| 8. ЛЕКЦИЯ
Тақырыбы: Аңыздық проза және оның түрлері. Жоспары: Аңыздық проза мен ертегілік прозаның негізгі айырмашылықтары, оларды жанрлық түрлерге жіктеу принциптері. Миф және мифтік ойлаудың басты ерекшеліктері. Қазақ мифтерінің өзіндік ерекшеліктері. Ертегісімек (хикая). Аңыз бен әпсана. 1984 жылы С.Қасқабасовтың “Қазақтың халық прозасы” атты монографиясы жарық көрді. Бүл еңбектерінде ол фолькордағы өзге салалармен салыстыра келе, халық прозасын жанрлар мен жанрлық түрге жіктеудің негізгі принциптерін көрсетіп берді. Фольклорлық прозаны басқа жанрдан бөлектеп алу үшін С.Қасқабасов, оны бірінші, қара сөздермен немесе күнделікті қарапайым әңгімелермен, екінші, көркем әдеби прозамен, үшінші,өлең үлгілерімен салыстырып, сол негізде, оны жанрларға жіктеу принципін анықтап берді. Айтылу ерекшелігіне қарай халықтық проза поэзия түріндегі фольклор үлгілері сияқты белгілі бір әуенде, музыкалық аспаптың сүйемелдеуімен айтылмайды. Оны күнделікті жай әңгімеден ажырату қиын. Күнделікті әңгіме ауызша прозаға жатқанымен, фольклорға жатпайды. Ол тұрақты сюжет құрап айтылғанда ғана фольклорға тән қасиетке ие болады. Фольклорлық прозаның әдеби прозадан айырмашылығы жалпы әдебиет пен фольклордың айырмашылығына сәйкес келеді. Оны іштей жанрға бөлгенде екі топқа ажыратамыз: 1. Ертегілік проза. 2. Ертегіден тыс халықтық проза немесе аңыздық проза. Бұлай топқа жіктеуді ең алғаш көрсеткен орыс фольклортанушысы В.Я.Пропп. Халық прозасын ол іштей “ел сенетін” және “ел сенбейтін” әңгімелер деп жіктейді. С.Қасқабасов осындай тәжірибелерді қорыта келе, халық прозасының жанрға жіктеу принципін былай көрсетеді: Бірінші, жанрлардың атқаратын өмірлік қызметіне қарай. Бұл шарт бойынша, фольклорлық проза танымдық, мағлұматтық, ғибраттық болып көрінеді. Сондай-ақ тамашалық, эстетикалық қызметтері де айтылады. Екінші, шығарманың өмірлік шындыққа қатысына қарай. Бұл принцип бойынша, фольклорлық проза тарихи шындық негізі бар және тарихи шындық негізі жоқ деп бөледі. Үшінші, шығарманың көркемдік сипатына қарай бөледі. Бұл принцип бойынша, халық прозасы қарапайым және көркем болып жіктеледі. Мысалы, миф, әпсананың көркемдік мәні аз болады да, ертегіде көркемдік қасиет көп болады. Төртінші, айтушы мен тыңдаушының қатысына қарай. Бұл принцип бойынша, туынды, Пропп айтқандай, ел сенетін, ел сенбейтін болып бөлінеді. Бесінші, жанрдың пайда болу мерзіміне қарай. Жанрдың миф, хикая сияқты түрлері ерте дәуірде пайда болғанда, аңыз-әңгімелер бергі дәуірлердің жемісі. Міне осындай принцип бойынша аңыздық прозаның ішкі жанрлары миф, әпсана, хикая деп бөлінеді дейді С.Қасқабасов. Ал, ертегілік прозаның түрі осы принциппен батырлық ертегілер, сатиралық ертегілер, новеллалық ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер т.б. деп бөлінеді. Жоғарыдағы жанрға бөлу жөніндегі принциптерді тек С.Қасқабасов ойлап тапқан жоқ, ол арғы-бергі фольклоршылар пікірін қорытып, жіктеген. Аңыздық проза өзінің басты белгілерімен ертегілік прозадан ерекшеленеді. Олардың ертегіден бірнеше айырмашылығы бар. Біріншіден, аңыздық проза тыңдаушысы мен айтушысына баяндалатын оқиғаның өмірде болғанына еш күдік туғызбайды. Екіншіден, аңыздық проза ертегіден бұрын пайда болған жанр. Айта кететін нәрсе, Абылай хан жөніндегі аңыз “Ер Төстік” ертегісінен ерте туды деуге болмайды. Бірақ жалпы аңыз жанры ертегіден бұрын пайда болған. Аңыздық проза бірте-бірте өзгертіп, көркемделіп, ертегілік прозаға ауысады және өз белгілерін сақтап, олармен бірге де өмір сүреді. Үшіншіден, аңыздық прозаның көркемдік қасиеті ертегілік прозадан басым, бірақ танымдық мәні одан жоғары. Аңыздық прозаның түрлері мыналар: 1. Миф 2. Хикая 3. Аңыз-әңгімелер 4. Әпсана-хикаят. Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда, миф дегеніміз - әлемдік мифологияның ауқымынан шықпайтын, типологиялық сипатымен оған сәйкес келетін, дүниенің әр түрлі құбылыстары мен объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың қалай пайда болғанын, аңдар мен жануардың шығу тегін баяндайтын шығармалар. Типологиялық сипаты жағынан қазақ мифі ежелгі классикалық мифтерге жақын. Бұрынғы адамдар өздері айтатын мифтерге сенген. Қазақ мифтерінің бойында мифтік сана және мифологиялық уақыттың іздері айқын көрінеді. Мифтік сананың дамуы 2 сатыға бөлінеді. Мифтік уақыт, мифтік сана және мифтік ұғым мен мифологиялық ойлау - миф жанрының басты белгілері болып табылады. Қазақ фольклорының бізге жетіп келген үлгілері тұрғысынан қарағанда, миф жанрына жатқызуға болатын шығармалардың негізгі ерекшеліктері әлемдік мифологияның басты белгілерімен үйлесе бермейді. Қазіргі біздің түсінігімізше миф – қиялдан туған әңгіме. Ал бұрын, тіпті, кейінгі дәуірге дейін өмір сүрген қариялар бұл әңгімені шындық деп қабылдаған. Мифтік ұғым бойынша, дүниенің қазіргі бүтін болмысы – өте ерте заманда болған оқиғалар мен тіршілік еткен миф адамының іс-әрекетінің нәтижесі. Мифтік оқиғалардың болатын кезі - мифтік дәуір. Ол бұрын қасиетті дәуір деп есептелген. Себебі барлық нәрсенің пайда болуы сол заманда болған деп түсіндірілген. Мифтік сана бойынша оның шығу тарихын білу керек. Мифтік санаға рух пен табиғаттың бірлігі тән. Оның дамуы екі сатыдан өтті дедік. Алғашқы мифтік сана әлемдегі жанды мен жансыз, өлі мен тірі нәрсені анық жіктемеуден туған. Ол кезде жануарлар мен адамдар арасына жік қоя білмеген, адамды екі кейіпте болады деп есептеген: жартылай аң, жартылай адам. Зооантропоморфтық бейнелер (образдар) солай пайда болған. Бұл, әсіресе, тотемдік мифтерде кең етек алған. Тотемдік мифтерде белгілі бір ру-тайпалар өздерінің ата-бабаларын әйтеуір бір аңнан шықты деп түсінген. Бұл мифтегі кейіпкердің өзгеруі – әлі таза құбылу емес, мақсаты құбылуға апаратын жол. Тотемдік мифтегі қаһарман-кейіпкердің өзгеруін шын мәнінде құбылу деп санамау керек. Өйткені, кейіпкер адам және жануар кейпінде де көріне береді. Мұндағы кейіпкерлер біресе аңға, біресе адамға оп-оңай айналып кетеді. Мифологиялық ойлаудың кейбір ерекшеліктері көне замандағы адамның өзін-өзі маңайдағы табиғаттан, әлемнен бөлмеудің салдарынан пайда болған. Табиғатты адам сияқты өмір сүреді деп ойлаған. Қазақ ертегілерінің құрамында кездесетін мифтік сюжеттерде өлі, тірі деген ұғымдар бөлектенбейді. Дүние өмірбақи болады деген түсінік бар. Қазақта “өлді” дегенді “қайтыс болды” деп айту да осы түсінік іздері. Мифтер дүниедегі нәрсенің бәрі бірдей деген түсінікке негізделген. Мифтік құбылушылық міндетті түрде себеп-салдары болады. Қандай да болмасын өзгерістің себебі болады. Ондағы құбылушылық 3 түрлі себепке байланысты: 1. Адам өте шаршамағандықтан ұйықтап кетіп, тасқа немесе аңға айналып кетеді. 2. Адамның кінәлі болуы. Мүндағы құбылушылық жазаланудың нәтижесі ретінде көрінеді. Мәселен, “Келіншек тау”, “Сынтас” сияқты шығармаларда әкесінің қарғысынан қыз тасқа айналады. 3. Зор қауіптен құтылу жолы. Адам өзіне төнген қауіптен құтылу үшін тасқа немесе жұлдызға айналып кетеді. Мәселен, мұны “Қырық қыздан” көруге болады. Бай не жау қолына түскен қыз “Е, құдай, бұдан құтқара гөр” деп тасқа айналып кетеді. Қазақ мифтерінің ішінде құбылушылық мифінің ең көп тарағаны - адамның кінәлі болуы арқылы тасқа айналуы. Табиғаттың бір құбылысының пайда болуын немесе жер, аң-құстардың шығу тегін, сырын ашатын мифтерде құбылушылық үлкен рөл атқарады. Өлі мен тірінің пайда болғанын түсіндіретін мифтер - этиологиялық мифтер деп аталады. Мұндай миф қазақта біршама бар. Олар “Сараңдықтың кесірінен суырға айналған адам”, “Көкекке айналып кеткен қыз”, “Суыр мен құндызға айналған мергендер” секілді шығармалар. Өмір жылжып, қоғам дамыған сайын адам мифтік санадан арылып, жаратылысты тануда енді бұрынғы мифтік түсініктерімен қатар күнделікті тәжірибеге де сүйенген. Өзін қоршаған табиғатты түсінуге күш салған, аң мен жануарлардың сырын ұғынуға ұмтылған, сөйтіп әр түрлі түсіндірмелі мифтер туғызған. Мұндай мифтер алғашқы мифтер сияқты жалаң қиялға ғана емес, тіршілік тәжірибесіне де сүйенген. Осы қатардағы мифтерге аспан денелері туралы (космонологиялық) аңдар мен құстар жөнінде (этиологиялық) адамдар мен рулардың шығу тегі жөніндегі (гениологиялық) мифтер жатады. Әсіресе, жануарлар жайындағы мифтерде себепті - түсіндірмелі қасиет өте күшті. Алғашқы қауым мифологиясын философия тұрғысынан зерттеген М.И.Шахнович: “Мыңдаған жылдар бойы адамзат үздіксіз дамып келе жатқан материаяны тұрақты түрі жоқ, ағын судың, қайнап жатқан, өзгермелі теңіздің образы арқылы бейнеленген” - дейді. Әлемнің пайда болуы туралы мифтерде әлемнің алғашқы кезде хаос түрінде болып, кейін жасампаз қаһармандар мен құдайлардың еңбегі арқасында осы күнге келген түсінік бар. Дүниеде 3 түрлі әлем: аспан, жер, жер асты бар деген түсінік қалыптасқан. Қазақтардың жер жұмыртқадай деп түсінетіні, оны көк өгіз мүйізімен көтеріп тұрады деп қабылдауы алғашқы қоғамдағы көне мифтерден қалған із деуге болады. Жоғарыда айтқан 3 әлемді, яғни космосты үлкен зәулім ағаш түрінде суреттеу бар. Бұл ағаш - мифтік әлемдерді жалғастырушы. Ғылымда ол “әлемдік” не “космостық ағаш” делінеді. Үш әлемді дәнекерлеп, жалғастырып тұратын космостық ағаш шамандық нанымда жақсы сақталған. Алғашқы қоғамдағы мифтік ұғым бойынша космос вертикальды үш әлем түрінде емес, сондай-ақ горизонтальды әлем ретінде де суреттелген. Қазақтың “дүниенің төрт бұрышы” дегені де мифтік ұғымды аңғартады. Архаикалық мифтерде жазықтықты басынан аяғына дейін байланыстырып тұратын нәрсе - өзен болса, үш әлемді вертикальдық байланыстырып тұратын - космостық ағаш. “Су аяғы құрдымға кетті” деп барлық ісі тынды, “енді жалғаспайды”, “өлді” деген мағынаны білдірген. Классикалық көне мифтердің бас кейіпкері - Ілкі ата (Димург). Димург - жамаспаз қаһарман. Мифте әлемдегі нәрсенің бәрін бәрін жасаушы - солар. Адамды өмір сүруге үйреткен солар. Қазақ мифінде бұл образ алғашқы күйінде сақталмаған, ол ислам дінінің әсерінен көмескеленіп кеткен. Қазақ мифінде Димург образы Тәңір образымен алмастырылған. Дүниені жасау ісі түркілер заманында Тәңірге таңылған. Қорыта айтқанда, миф - қазақ фольклорында өзіндік орны бар көне жанр. Ол дүниежүзілік халықтарда кездесетін мифке типологиялық жағынан ұқсас, сонымен бірге өзіндік ерекшеліктері де бар. Мифсіз халық жоқ. Миф көне дәуірлердегі адамдардың наным-сенімдерін білдіреді. Миф көп құдайлы дін ұстаған халықтарда жақсы сақталған. Ал рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көп құдайлы миф бір құдайлы мифке айналып, ыдырап кеткен. Қазақ мифтерінің толық күйінде жетпеуінің басты себебі - осында. Ертегілік проза сияқты аңыздық проза да іштей жанрларға бөлінеді. Аңыздық прозаның басты белгісі шындық және оның танымдық қасиеті басым екенін айттық. Аңыздық прозаның бір түрі – хикая. Бұларда адаммен бірге мифтік мақұлық кейіпкерлер де кездеседі. Бірақ мұндай кейіпкердің болуы шығарманы реалды оқиғаға негізделген аңыздан айтарлықтай алшақтатпайды. Бұл үшеуі аңыздық прозаның жеке жанрлары болғанымен, олардың елді өзіне иландыратын қасиеті бірдей. Ол қасиет аңыздық прозаның ескі нанымымен, діни наныммен байланысынан және танымдық функциясынан туған. Орыс фольклорында хикая жанрын “быличка” деп атайды. Халықтың көне діни нанымдары фольклордың әр жанрында әр түрлі көркемдік табады. Мәселен, хикая мен сатиралық ертегіде мифтік кейіпкерлер екі түрлі бейнеленеді. Хикаядағы мифтік кейіпкерге ел сенеді, сатиралық ертегідегіге сенбейді, сенсе де олар хикаядағыдай қорқыныш туғызбайды. Хикая - өзінің шыққан тегі – мифтен қол үзбеген. Хикая әр түрлі мифтік мақұлықтар мен құбыжықтарды барынша қорқынышты етіп бейнелейді. Хикая дегеніміз - ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе, албасты, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері сияқты нәрселер туралы діни наным-сенімге негізделген әңгімелер. Хикая - көне мифтің феодалдық қоғамдағы өзгерген түрі. Хикая кейіпкері адамға көне мифтегідей билік жүргізе алмайды, тек оған зиян ғана жасайды. Хикая көп жағдайда куәлік сипатта болады. Айтушы болған оқиғаның өз басынан өткенін, не өзі білетін адамның басынан өткенін куәландырып дәлелдейді. Мұндағы мезгіл мен мекен нақты өмірдегі болады. Бірінші жақтан да, үшінші жақтан да айтыла береді. Хикаядағы мезгіл мен мекен көне мифтегідей мифтік уақытта емес, нақты өмірде болған, оқиғаны дәлелдеуші фактор ретінде қолданылады. Оның мазмұны тек мазмұнына ғана емес, ситуациясына да қатысты үрей туғызатын әңгіме ретінде де келеді. Сондай-ақ кейбір хикаялар трагедиялық сипатта да болады. Хикая көңіл көтеру емес, әңгімелесушімен сұқбат әңгіме түрінде келеді. Ол - оның психологиямен байланысты қыры. Хикая жаныры көркемдікке қарай ойысса, енді бірде басқа жанрлармен араласып өмір сүріп келді. Дәу, айдаһар, дию сияқты кейіпкерлер ертегі құрамына енсе, жезтырнақ, үббе, пері жайындағы әңгімелер эпос пен ертегіге онша көп сіңіспейді. Ертегі немесе эпостағы мифтік кейіпкерлер хикаядағы түріне ұқсас. Бірақ ертегі мен эпоста оқиға, кейіпкер көркем түрде баяндалады. Хикая түріндегі кейіпкердің көркемдік қасиеті кем. Хикаядағы кейіпкердің белгілі іс-әрекеті болады. Мәселен, үббе - адамды су астына тартып әкетеді, албасты - босанатын әйелдің өкпесін алып қашады, пері - адамға ауру әкеледі, т.б. Қазақ фольклорында ертегіден басқа прозалық шығармаларды түгел аңыз деу қалыптасқан. Бірақ аңыздық прозаның ішінде таза аңызды жанр ретінде бөліп қарастырамыз. Аңыз ежелгі ру-тайпалық кезеңдерде пайда болған. Ол тарихи шындық факторы негізінде қалыптасады. Аңыз аясындағы факты әр дәуірге сай өзгеріп отырады. Рулар соғысы туралы аңыздар батырлық жыр, батырлық ертегілердің қайнар көзі болған. Аңыз шындық ретінде айтылады. Кейіпкерлер мезгіл-мекеннің факторы ретінде пайдаланылады. Онда фантастикалық кейіпкерлер кездеспейді. Аңызда баяндалатын оқиға ұлттық сипатта бір ғана мекенге байланысты болады. Аңыз дегеніміз - бір мекеннің, белгілі бір жердің, белгілі бір оқиғаның, белгілі бір елдің, рудың ауызекі шежіресі, бір аймақта болған оқиғаның әңгімесі. Басқа түрлерінен аңыздың айырмашылығы - оның айқын түрде тарихи шындыққа бағытталғандығы. Аңыздың бәрінде тарихи сипат болады. Фольклортануда аңызды мезгілдік және мекендік деп екіге бөлу қалыптасқан. Бұлай бөлу тақырыптық принцип бойынша жіктеуден шыққан. Тек тақырыптық өзгешеліктері болмаса тарихи аңызда мекендік (топонимикалық) аңыздың мотивтері, керісінше, мекендік аңызда тарихи аңыздың мотивтері ұшыраса береді. Аңыз басында жай әңгіме болып, кейін тұрақты сюжет құрап, фольклорға айналады. Әңгіме таза хабарлы сипатта айтылса,аңыз мағлұматтықпен бірге ғибраттық, сейілдік мақсатта да айтылады. Жай әңгімеден көркемдеу келеді. Аңызға кереметтік белгі кірігетін болса, ол әпсана-хикаятқа айналады. Топонимикалық аңызды да шартты түрде жанрлық түр ретінде қарауға болады. Әпсана-хикаят - аңыз бен ертегінің арасындағы жанр, қарапайым халық прозасының көркем прозаға айналған түрі. Мұндағы әңгімелердің мазмұны әр түрлі. Ол әңгімелердің бірінде тарихта болған адамдар жайында айтылса, енді бірінде белгілі бір мекен-жайды қиял ретінде бейнелейді. Діни наным-сенім сюжеттерінде де айтылады. Дінге қатыссыз әңгімелерде әпсаналық, ал дінге байланысты әңгімелерде хикаяттық басым. Аңыздың орыс тіліндегі баламасы - “предание”, ал әпсананікі - “легенда” деп айтылады. Аңыз бен әпсана-хикаят миф пен хикая сияқты шығу тегіне қарай бір-біріне жақын. Аңыз бен әпсана-хикаяттың айырмашылығы олардың көркемдік дәрежесінен байқалады. Аңыздың мақсаты - бір фактыны хабарлап, ол туралы тыңдаушыға мәлімет беру болса, әпсана хикаяттың мақсаты - баяғыда болған не болмаған керемет оқиғаны, іс-әрекетті, жағдайды баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат беру. Әпсана-хикаят деп кейде ертеде болған бір оқиғаны көркемдей баяндайтын, бірақ көбіне ойдан шығарылған немесе кітаби және діни сюжеттерді әрлеп, әсірелеп әңгімелейтін прозалық шығармаларды айтады. Тақырыптық және сюжетті мазмұнына қарай әпсанахикаятты шартты түрде кітаби, діни, утопиялық деп білеміз. Кейбір әпсаналар тарихи фактор жоқ қиял арқылы баяндалады. Олардың ғибраттық мәні басым болды. Оқиға кейде қайғылы болып аяқатала береді. Қорқыт туралы әпсаналарда өлімнен құтылу мотиві, Асан қайғы туралы әпсаналарда утопиялық мотив байқалады. Утопиялық әпсаналардың айырмашылығы - ол әлеуметтік сарында болып келеді. жүктеу/скачать 132.02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|