Лекциялар курсы Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. С. Қаражан Алматы 2009
жүктеу/скачать 1.99 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІХ—ХІ ғғ. Қимақ қағанаты. Күйреген Батыс Түрік қағанаты-
ның орнына көшпелі жəне жартылай көшпелі түркі тілдес тайпалар қазіргі Қазақстан аумағында құдіретті үш мемлекет: Жетісуда — Қарлұқ этникалық-əлеуметтік бірлестігін, Сырдарияның орта жəне төменгі ағысы мен Арал өңірі далаларында — Оғыз державасын, ал Солтүстік, Шығыс жəне Орталық Қазақстанда — Қимақ қағанатын құрды. Қимақтар тарихының ерте кезеңі яньмо тайпасымен байланысты, ол Батыс Түріктер арасында VІІ ғасырда болған оқиғаға орай, Қытай деректерінде аталып өтеді. Синологтар яньмо тайпасы мен имек (кимек) тайпасы екеуін бір тайпа деп есептейді. Ал, имек термині шығыстанушы ғалымдардың пікірінше, Кимек (Қимақ) атауының фонетикалық бір түрі болып табылады. Кимектер мен Қыпшақтар бір халық деп осы кезге дейін ай- тылып келген пікір қате, өйткені тарихи жазба деректер мəліметі оларды тек өз алдына екі бөлек халық, бірақ түрік тілді туыс этнос деп қарауға мүмкіндік береді. Телелер тайпасының бірі болып са- налатын яньмо VII ғасырдың бас кезінде Моңғолияның Солтүстік- Батысын мекендеген. VIII ғасырдың екінші жартысы мен ІХ ғасырдың бас кезінде Ки- мек тайпалары үш бағытқа Солтүстік батысқа — Оңтүстік Орал (негізінен Қыпшақтар) жағына, Оңтүстік бағытқа — Сырдария мен Оңтүстік Қазақстанға жəне Оңтүстікке — Жетісудың Солтүстік- Батысына қарай қозғалады. 766 жəне 840 жж. Кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен Алакөл ойпатының жерлерін жайлап, Шығыс Түркістанды мекендейтін Тоғыз Оғыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. 840 жылы орталық Моңғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін, оған кірген тайпалардың бір бөлігі (Эймур, Байандұр, Татар) Кимек бірлестігі- нің ұйтқысына қосылады. Жеті тайпа құрамындағы Кимек федера- циясы нақ осы кезде қалыптасады. Х ғ. басында Кимек мемлекетінің құрамында 12 тайпа болған. Х ғасырда Кимек тайпаларының бас- шысы “байғу ” (яғбу) деген титулды, ал кейін яғбуге қарағанда екі 44 45 саты жоғары тұратын хакан деген жоғары түрік дəрежесін иеленген билеушісі бар қуатты мемлекет құрылады. Орталығы — Имекия (не- месе Кимекия) қаласы болды. Кимектерде мемлекет болғаны тура- лы алғаш рет ІХ ғасырдың аяғы мен — Х ғасырдың басындағы араб тілді тарихи географиялық шығармаларда айтылады. Мəселен, Əл- Якуби кимектер мен басқа да түркі тілдес халықтардың мемлекеттігі туралы былай дейді: “Түркістан мен түріктер бірнеше халықтар мен мемлекеттерге, соның ішінде: қарлұқтар, тоғыз-оғыздар жəне кимек- тер, оғыздар болып бөлінеді. Түріктердің əр тайпасы жеке мемлекет, олар бір-бірімен соғысып жатады” деп хабарлайды. ІХ ғасырдың аяғынан ХІ ғасырдың басына дейін кимектер қалыптасқан мемлекет болды, ал ХІ ғасырдың басында Кимек мемлекеті біртіндеп ыдырай бастайды. Оның құлауының екі себебі болды: бірінші, өзін-өзі билеу- ге, өз мемлекеттілігін құруға ұмтылған қыпшақ хандарының кимектердің орталық билігіне бағынбауына байланысты ішкі се- беп, екінші, ХІ ғасырдың басында қоныс аудара бастаған көшпелі Орталық Азия тайпаларының қоныс аударуының ықпалымен болған сыртқы оқиғалар. ХІ ғасырдағы тайпалардың қоныс аударуының негізгі себебі — 916 жылы Солтүстік Қытайда Қидандардың Ляо мемлекетінің құрылуы еді. Осы мемлекеттің жерінің батысқа қарай ұлғаюы көшпелі тайпалардың одан əрі ығысуына əкеп соқты. Ал, ХІ ғасырдың екінші жартысында Сырдария өзенінің бойындағы, Аралдың Батысы мен Каспийдің Солтүстік өңіріндегі оғыз жерін басып алған қыпшақтар айтарлықтай күшейіп, бұрынғы қимақ-қыпшақ орналасқан негізгі аймақта күші мен қуаты жағынан алдыңғы орынға шықты. Қимақтар осы оқиғалар кезінде өзінің саяси жетекшілігінен айырылып қана қойған жоқ, сонымен бірге қыпшақтарға тəуелді болып қалды. Осылай қыпшақтар Қимақ мемлекетінің мұрагері болды. Бұдан былай қимақтар қыпшақ тайпаларының құрамына еніп, қыпшақ деп аталды. жүктеу/скачать 1.99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|