МАҚал-мәтелдердің танымдық табиғаты

Әр халық ғалам бейнесіне қатысты құбылыстарды танып түсінуге әрекет етеді. Сондықтан да халқымыздың мыңжылдықтар бойындағы тәжірибесі бүгінгі таңда тіл білімі саласында «тіл-ұлт-таным», «тіл-мәдениет-этнос» тұрғысынан зерттелуде.

Қазақ тіл білімінде тіл мен танымның, тіл мен адамның, тіл мен ойдың, тіл мен сананың, тіл мен мәдениеттің, тіл мен қоғамның бірлестіктерін, олардың өзара бір-бірімен сабақтастығын зерттеу – дамып келе жатқан тың лингвистикалық ғылыми бағыттардың бірі.

Қоғам дамыған сайын тіл мәселесі «адам-қоғам-табиғат» сабақтастығында тереңірек қарастырылып, тілдің жаратылысын, болмыс-бітімін, табиғатын ғылымның басқа салаларымен, яғни, этнография, философия, психология, когнитология, мәдениеттанумен ұштастыра зерттелетін болды. Соның негізінде жаңаша ғылыми бағыттар қалыптасты.

Қазақ ұлты өзіне тән этностық табиғатымен ерекшеленеді. Әр ұлттың, этностың таным үрдісі мен рухани құндылықтарды қабылдау, зерделеу, тұжырымдау өрісі халықтың асыл мұраларынан көрініс тапқан. Мұндай асыл мұраларымыздың бірі, қазақ халқының әдет-ғұрып, ұғым-сенімін, дүниеге көзқарасын көрсететін өмір тәжірибесінен, тіршілік танымынан түйіп түзілген – мақал-мәтелдер. Осындай ұлттық дүниелерімізді зерттеу ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан бастап жан-жақты қолға алына бастады. Қазақ ұлтының этникалық төлтума болмысын танушы тілдік дереккөз қызметінде жұмсалатын тілдік бірліктерді (сөздер, сөзбейнелер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар) лингвомәдениеттанымдық, когнитивтік лингвистикалық, этнолингвистикалық бағыттарда зерттелінді деуге болады.

Мақал-мәтелдер – халықтың төл жемісі, ауыз әдебиетінің көне жанрларының бірі, олардың зерттелу тарихына тоқталар болсақ, қазіргі таңда ғылым саласында негізінен 3 кезеңге бөліп қарастырып жүр.

1) ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40-60 жылдарына дейінгі кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, А.Байтұрсынов, Ө.Тұрманжанов, т.б. еңбектерінде сипатталады.

2) Мақал-мәтелдердің зерттеудің ғылыми айналымына түскен кезеңі. Әдебиетші М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, Т.Кәкішев, З.Қабдолов зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдерінің әдеби табиғаты, тілші-мамандар Ә.Қайдар, З. Ерназарова, А.Нұрмұханов, С.Сәтенова зерттеулерінде мақалдардың тілдік ерекшеліктері сөз болады.

3) Қазақ тіл білімінде перемологияның дербес ғылым саласына айналып, мақал-мәтелдердің антропоцентристік бағытта қарастыра бастаған кезең.

Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын негіздеген академик Ә.Қайдар. Ғалым мақал-мәтелдердің тілде пайда болу факторлары мен дами келе адамға, оның сын-сипатына, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, қалып-күйіне, т.б. қасиеттеріне ауысу мотивтерін айқындау, мән жайын таратып түсіндіру соның негізінде мақал-мәтелдер мазмұн-мағынасының бүгінгі күні этнопедагогикалық тұжырымдаманың арқауына айналуын дәйектеу, мақал-мәтелдердің логика семантикалық жіктелу принциптерін айқындай отырып, тақырыптық-мағыналық тұрғыдан топтастыру және жүйелеу, этностың «тіл әлеміне» құйылар этнолингвистикалық арналардың ең құндысы ретінде олардың этнос болмысын танып білуге қосар үлесін анықтау тәрізді басты мәселелерді паремологияның этнолингвистикалық өзекті мәселелері қатарында көрсетеді. Сондай-ақ мақал-мәтелдерді «тірек» сөздер арқылы тақырыптық топтар жүйесіне енгізе отырып, олардың бойындағы негізгі және туынды мағыналық өзгерістердің тілдің тетіктері мен мотивтерін айқындауды этнолингвистиканың күрделі міндеттері қатарына жатқызады. [1;25-26 б.]

Бүгінгі күні ұлт (халық, этнос) болмысы тілдік танымдық әрекетпен, кеңістікпен, мәдениетпен, өркениетпен сабақтастықта қарастырылады. Өйткені мәдениет пен дәстүрде халық даналығы жатыр. Даналықтың іздерін шешендік сөздер, дидактикалық толғаулар, мақал-мәтелдерден кездестіреміз. Соның бірі – жеті аталық дәстүр. Бұл дәстүр – ата-баба арасындағы өзіндік байланысты қамтамасыз етеді. Айналып келгенде бұлардың барлығы тектілікті қалыптастырады. Тектілік бар жерде даналық, менталдық тұтастық бар. Тексіз менталитет желмен ұшқан қаңбақ секілді. Сондықтан болар, қазақтың «Тегіңе тартсаң, тозбайсың» - дейтіні, Жеті атасын білмеген – жетесіз, жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі, Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер, Адамға екі нәрсе тірек – тегің, бірің – ділің жүректегі» дейді. «Адам» компоненті мақал-мәтелдердің ішкі құрылымы «адамгершілік, адами қасиет» категориясымен сабақтасып жатады да, адамның сыртқы және ішкі әлемін, яғни, мінез-құлық, жақсылы-жаманды қасиеттерін, ақыл-ой өресін тұтастай қамтуға бағытталады. Мысалы, Ақ көңіл адамға біреудің сырқаты да батады. Ақылды адамға екі дүниеде жол ашық.

Қазақ мақал-мәтелдерінің тақырыбы сан алуан. Әр оқырман өзіне қажеттісін таба алады. Бүгінгі күні көбімізді толғандырып жүрген заман тақырыбы. Мысалы, Заманына қарай адамы, Заманы бірдің амалы бір, Заманың қасқыр болса, түлкі боп шал, Хан біреу болса, ел түзелер, хан екеу болса, ел бүлінер, Елін сатып асаған, екі-ақ күн жасаған, Бірлікті ел бұзылмас. «Қоғам» - тілдік әлем бейнесінде адам өмірі мен дүниетанымына ерекше әсер ететін қоғамдық құбылыс. «Қоғам» тақырыбына қатысты мақал-мәтелдердің астарында қоғамдық өзгеріс, өмірге қалай бейімделу керек екендігі жатқандай, жаман жолға түспей, дұрыс жолмен жүру, адал өмір сүру қағидалары сөз болады. Бұдан мақал-мәтелдердің белгілі бір дәуірге тән ойлау-сөйлеу қызметінің тәсілін рухани, мәдени және ұлттық құндылықтарын аңғаруға болады.

1. 
   Ә.Қайдар. Қазақ этнолингвистикасы // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы, 1998. -304 б.
   
2. 
   Ә.Қайдар. Халық даналығы. - Алматы, 2004. -565 б.