Мағауяның бәйтерегі

Мұндай тұжырым түйдірген таланттар ортамызды қалдау - қалдау ғана. Себебі: Мағауин өзітуралы ешқашанда: жетіммін, жетіспедім, жарлының жалғызымын, білімге кеш сусындадым, қиын балалық кештім, қаладан алыс өсіп, оқуым кенже қалды, қазақтың сал – дәстүрі мен саятын салбурынын кейін көрдім, атамыз сауатсыз болған екен, сөздің қасиетін кейін мектепке барғанда түсіндім, алаштың азаттық идеясы, қазақтың хандық мемлекеті университеттегі ұстаздарымның арқасында мәләм болды деген жоқ және олай деп айта да алмайтын. Оның өз тұстастарынан арықшылығы және “сенен” мөрі “мені” басым болғаны да сол тумысынан біткен түгелдік те жатыр. Бұл – мақтаныш та, мадақ та емес, кәдімгі қарапайым ғана шындық. Және сол “менің” өзінің “меніне” \роман эссе\ жалғастыру арқылы қортындылап та берді де.

Сонау арғы атасы – Жастабаннан бастап Мұхтар Мұқанұлының өзіне дейінгі тұқым – тұянның мен толай табиғатының тоғысын саралайтын болсақ. Онда бұл тұқымын қазақтың сөзін ұстайтын бір перзент қалайда шығуға тиісті екен. Өйткені “текті” деген ұғымның өзі қисынды – қисынсыз айтыла салған тіркес емес қой. Ұрпақтан – ұрпаққа сүзіліп келген сол қасиет киелі Мағауия дегдердың мәпелеуімен немересі Мұхтарға қонды. Ғылыми тілмен айтсақ, жоғарыдағы өнер адамдарын қасиеттендірген сегіз шартты атасы кіші Мұхтардың бойына ана сүтімен қоса сіңірді. Сондай тәрбиені алған Мұхтар Мұқанұлының “Мұхтар Мағауин” болудан басқа жол дақалмаған сияқты көрінді аған. Көркем әлемнің қалыптасуына себепкер ең басты шарттың бірі талант иесінің жөргегінен бастап туған жерімен психологиялық тұрғыдан тамырласа білуіне байланысты екен. Себебі: психологтардың зерттеуінше, әрбір өнер иесі өзінің бесікте жатқан кезіндегі табиғат құбылыстарын шығармаларында жиі суреттеуге құштар болды екен. Демек Фрейдің жиырма жасында жасырын оқыған Мұхтар Мағауин қазақ хандығымен жыраулар тұсындағы еркіндік рухының оның аңсарына айналуы заңды. Оған дәлел: Мұхтардың кіндігі кесілген Көпбейіттің \халық аузында көкөзек деп те аталады\ қазақ тарихындағы рухани орыны. Бірінші: бұл Көктүбек – Шалкиіз бен –Ақтанберді өмір сүрген ғасырдағы тылсым қалпын сақтаған. Дәл қазір де ол арадан өркениеттің белгісін әрең табасыз. Шыңғыс тауының сырт күнгейінен: таңғы мұнарда шығыстан –Тарбағатайдың, оңтүстіктен Жоңғар алатауының,кешкі қызыл шапақта батыстан Ұлытаудың, солтүстіктен – Балқантау мен Қарқаралының самалы есетін және сұлбасы рауандап қылаң беретін атойлы жон. Төрт құбыланы түгендеп отыратын осы жоға Аблайдың ордасы тігіліп, сағанасы салынған. Оның іздері сексенінші жылдардың аяғына дейін сақталып келді. Ал Бақтыдан басталып, сонау Қызылжарға тіркелетін “Хан жолының” \”Аблай жолы” деп те аталады\ қос табаны әлі де сайрап жатыр. Хан жолының бойының хан ордасының іргесінен қоныс алған Құрымбай би Құнанбаймен табақтас, Абаймен жағаттас болды. Сондақтанда алаштың –алаш кезіндегі жыраулар мен хандардың келісі туралы әфсаналар Мұхтарға тумысынан таныс. Хан ордасын ата қонысы еткен ұлан қазақтың толысқан мемлекет болғандығын, бодандыққа түскен ұлттық кіріптарлығын және бостандық туралы аңсардың ұлы сағынышын уызынан сіңіріп, әлди мен қоса емді. Рухы ер, тектік сенімі мықты, “хан ұлының несі жоқ, би ұлынан несі кем” – деген азат оймен сегіз қиырды шолып:

Алаң да алаң, алаң жұрт,

Ақала ордам қонған жұрт.

Атамыз біздің бұл Сүйініш,

Күйеу болып барған жұрт.

Анамыз біздің Бозтуған,

Келін болып түскен жұрт.

Қарғадай мынау Қазтуғн батыр туған жұрт

Кіндігімді кескен жұрт,

Кір қоңымды жуған жұрт.

Қарағайдан садақ будырып,

Қылшанымды сары жүн оққа толтырып,

Жанға сақтау болған жұрт.

Салп – салпыншақ анау үш өзен,

Салуалы менің ордам қонған жер, - деген еркін көңілімен бұла өсті. Өзгені былай қойғанда, хан хан ордасы жұртында, хан жолының бойында, қара шалды қара шаңыраққа туған Мұхтардың жыраулар әлемін тірілтуі – перзенттік аманатқа алған парызы еді.

Екінші ол Абайдың жамбасы тиген, ақындық рухын оятқан топырақтың тура өзіне дүниеге келді. Ұлы ақын 1886 жылы Құрымбайдың рұқсатымен Көпбейітті бір жаз жайлап шығады. Сол Көпбейтке келгенде ақындық арқасы ұстап, атақты:

Жаздыкүн шілде болғанда,

Көкорай, шалғын, бәйтерек,

Ұзара жжетіп толғанда, -

деп басталатын өлеңін жазады жәнесол күннен бастап өз өлеңіне өзі ие болады. Сөйтіп “сөз түзеледі”. Абайдың батасын алған Құрымбай ұл сүйеді. Атын ақынның сүйікті ұлының есіміне орайластырып Мағауия деп қояды 1904 жылы Абай Көпбейіттен тура 28 шақырым жердегі балашақпақта дүниеден қайтқан 15 жастағы Мағауия барып көрісіп, көңіл айтқан. Сол жылдан бастап дүниеден уаз кешкен Шәкәрәм Шақпаққа тошала \саятқора\ садырып, Шыңғыстың сыртында жалғыз мекендейді, Бақыршысына келген керей жігіттерін ұстаған Шәкәрімнің аң қарай шығып қоналқаға түсетін жалғыз қысауы да сол Көпбейттегі Құрымбайдың қыстауы. Дағанды Көкөзек елінің төрінде, атақты Жәнібек жазығының құйқалы қорығында отырған Мағауияның бойындағы саятшылық пен атбегілік, мырзалық, кірпияздық, қысқа да ойлы мәнері Шәкәрәм ғұламаның қасында көп жүргендіктен де оған жұғысты болса керек. Алаш – алаш болғаннан бастап Абайға дейінгі тарихты Шәкәрім қажыдан көкірегіне тоқып өсті. Заманның сырын ерте түсінді. Оған себеп: “Алашорданың” төбе биі болған Шәкәрім мен “Алаш” партиясяның атқару комитетінің мүшесі Тұрағұл Абайұлының ауылына 1919 – 1920 жылдары Әлихан Бөкейхановпен Міржақып Дулатовтың келіп қоныс тебуі. Мұхтар Әуезов пен Кәмилә Мағауияқызының тойы сол Бақанаста өтті. Мағауия ақсақал қазақ көсемдерінің кемесінің ішінде жүрді. Сырын алдырмас үшін қалың ел қоныстанған саран жұрттан бойын аулақ ұстады. Абай айтқандай, “қызыл желді уыстайтын” Бегеш шешен мен Уәйіс әншінің қасиеті дарыған Мағауия жалғыз ұлы Мұқанды заманына сайлап оқытты. Ұлы әскерге алынып, соңынан “халық жауы” болып кеткен көкіректегі барлық арманды немересі Мұхтарға көкірегіне құйды. Төрт атадан бері жалғыз ұлмен жалғасып келе жатқан үрімінің ұшы Мұхтар Әуезовтің құрметіне орай атын қойған немересі Мұхтардың “тілекпен туған” бала болатындығы да сондықтан. Тура сол Көпбейтте басталған 1931 жылғы көтеріліс пен ашаршылықтан кейін иен қалған жердің ендігі иесі мен киесі сияқтанған Мағауияның бауырындағы бала: “А” әрпін – Абай, Аблай, Алаш, Ахмет, “Ә” әрпін -Әлихан,Әуезов, “Ж” әрпін – Жүсіпбек, “Қ” әрпін – қазақ, Құнанбай, “Ш” әрпін – Шәкәрім – деп атап үйретті. Және: “Бұлар сенің атаң. Сен хан ордасының жұртындағы – жұрағатсың, Абайдың сөзін ұстар – мұрағатысың, алаштың азаматысың” – деп нықтап отырды. “Мен – елмін, Мен – ермін. Мен – қазақпын” – деп кеудесін тік ұстатып тәрбиеледі. Өзге құрбылары оныншы класта оқыған “Абай” романын Мұхтар атасына дауыстап оқып беріп жүріп бастауыш класта тауысты. Жыр мен қиссаны жаттап өсті. Соны түйсінетін зерде берді. “Жалғыз ұлы бардың шығар – шықпас жаны бар” – дегізбеді. Атасын да, әкесін де, өзін де, “Мен бармын” – деген сезіммен еңселі етті. Қазақтар мұндай тәрбие алған адамады: “ішінен оқып туған” – дейді. Оның өз қатарластарынан білім – ғылым жөнінен ілгері тұрғандығы – сол Мағауия дегдардың арқасы. Немересі Мұхтар түгіл, сырттай атын естіген біз де сол кісіге қарап ойымызды түзедік. Бір Нарқызылдың тағдыры туралы аңыздың өзі неге тұрады?!

Міне, осы үш тылсымды табиғи негіз хан ордасын, Абай мен Шәкәрімнің “Алашорда” мемлекетінің рухы – Мұхтардың ішкі рухани әлемін қалыптастырды. Ал ұлы ақындардың тәлімін алған Мағауия дегдарсыз. Мұхтардың да, жалпы қазақ елінде рухына да бір қасиет жетпей қалатындай сияқты көрінеді маған. Сондықтанда, шағын мақаланың атын –“ Мағауия бәйтерегі” деп атауды жөн санадым. Өйткені, жазушы Мұхтар Мағауиннің көкірегіне “Қобыз сарынының” үнін құйған, “Алдаспан” жырауларға аңсарын оятқан, “Тазының өлімі” мен “Шаһан шерді” қиялына сіңірген, “Аласапырандағы” ордалық рухты қозғаған сол адам Мұхтар. Мағауия ділмардың саясатына тамырланып, тарихи рухтың шырынын бойына сіңіре бой көтерді.

Қазір қазақтың тектік қорындағы қою мәйекті тұқымдардың талайы іріп, сұйылып кетті. Ата жолың рухына айналдырған перзент азайды. Рухани жиделі – басында туып, ұрпағын рухан қуаңшылыққа ұшыратқан тұқы – тұяндарда жеткілікті. Жоғарыдағы қуатты әрі шағымды ішкі әлемнің нәзік құбылысын түсінетіндей кіші Мұхтарға табиғат жете берді. Ол жазымыш силаған үш бақытын – атаның аманатын, бойына берген талантын және – бақытын аялай білді. Қолына қонған бақ құсын үркітіп алған жоқ. Жазушының жеке басы мен қабілеті сынға түсіп, жүйкесі жұқарған жетпіс екі – жетпіс тоғызыншы жылдардың арасында сол үш бақыты оны ой шырғалаңынан алып шықты. Ол сол тұста өзін - өзі тәрбиеледі, талант психологиясына үңілді. Бұл – қазақ қаламгенрлеріне тосын мінез. Соның нәтижесінде қазақ рухани әлемінің Мұхтар Мағауині дәрежесіне көтерілді. Егер де жазушының талант психологиясы мен көркемдік әлеміне жүгінсек оның мына қасиеттері қанық байқалды. Бірінші: ол өз талантын құрметтей және бағытын анықтай білді. Төңірегін түгел шолып үйренген қыр баласы ретінде сегіз қиырға қатар көз сүзбей, жалғыз ақ көкжиекті мақсат етті. Танантын ұлты үшін ең мүдделі, өзінен басқа адам істей амайтындай мақсатқа бағыттады. Екінші: алған бағытынан бетін бұрмайтын қайсарлық пен намысына, ұшқыр ақылына қылау түсірмеді. Өзін - өзі үнемі қайраумен, баптаумен болды. Бойындағы бар болмысы тек қана жазушылық кәсіпке жұмсалды. Бұдан өзге М.Мағауиннің үлкен уайымы болмады десем – шындыққа емес. Ақырында оның таланты алмас бұрғыға айналып, өзі ескерткен жапон жазушыларының кейіпкері сияқты темір тауды тесіп шықты. Үшінші: тумысынан бастап рухын адамға да, заманға да, тақырыпқа да тәуелді еткен жоқ. Үндемей қалған ішінен тынған, шабулға шықпаған сәттері болған шығар. Бірақ орнында тұралап не бұғып қалмады, тып – тыныш қалпында өзінің көкжиегіне қарай адымдай берді. Мысын ешкімге бастырмады. Төртінші: өзіне, мақсатына, елінің еркіндік алатынына күмәнсіз сенді. Әуелі – Алла, одан кейін Алаштың рухы одан кейін ата – бабамның әруғы, одан кейін – менің өзімнің еңбегім мұратқа жеткізеді” – деп ойлай жүріп өзі де жетілді, тәңірі тілегіне жеткізді.

Мұхтардың өзі ғана мұратына жеткен жоқ, ұлтын да, ата бабасын да, бақытын да биікке көтерді. Абай әкесі Құнанбай туралы естелік айта келіп: “Аталарымыз недеген қасиетті әрі ұлы еді. Біз айтатын сөз қалдырмапты ғой" - ”е– сөзін өкіне қортқан екен. Егер де Мұхтар Мағауин “Қобыз сарыны” мен “ Алдаспан” арқылы “бес ғасырды жырласа” “мұрты көкке шаншылып, бұрын сөйлеген”, “Кетбұғадай билердің кеңес құруды армандаған” Асан қайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Ақтанберді, Жиембет, Күдері, Марғасқа, Үмбетей, Тәттіқара, Шал, Бұқар жыраулардың мұрасын тірілтпесе: “Е,Абай атамыз бұл сөзді қай көңіл үшін айтқан екен - ау – дер едік. Бүгін өзінше бір еркіндік жырына айналған және түркі тектес жұрттардың ішінде тек қазақта ғана бар жыраулар әлемнен мақұрым қаларымыз хақ. Бодандық тұсында бостандықтың отын үрлеп оятқан мұндай рухани серпіліс әкелгені үшін де Мұхтарға тағзым. Абайға өз сөзін өзіне қайтарып берген Көпбейтте \Көкөзекте\ туған Мұхтар Мағауин қазақтың сөз өнеріне елдіктің ақ ордасын қондыырды. Ал өзі төл әдебиетімізге еуропалық мәдениетті әкелді. “Қияндағы қыстау”, “Ваторлоо көпірі”, “Жанталас”, “Иесіз”, “Қара қыз”, “Көкмұнар” және “Мен” шығармаларындағы ішкі көркемдік иірімдер М.Мағауиннің өзі тапқан екінші қонысы. Сонымен қатар атадан балаға ауысқан Ақтанбердінің толғауындағы:

Жағама қолдың тигенін,

Жалғыздық сеннен көремін.

Жағамдағы жыртықты,

Жетімдік сенен көремін,-