МАРИЙ ЙЫЛМЕ
ПРОГРАММЕ
Умылтарен возымаш
Тўналтыш туныктымашын ойыртемже
Тўналтыш школ – йочан илышыштыже йӧршеш у да ўшанле илыш тошкалтыш. Ынде тунемме тӧнежыште икшыве чарныде чот кыртмен тыршаш тўналеш, школышто тунемаш тўналмыж дене тудо тыглай йоча огыл, а тунемше чап лўмым налеш.
Ончыко ошкылым ыштымаште тунемшын уш-акылжым почылтарымаш да вияндымаш рўдӧ верым налыт. Тудын шарнен моштымашыжым умбакыже лывыртен шогыман. Адакшым лончылен, танастарен да иктешлен сенашат кумыландаш кўлеш. Тылеч посна ньоган кӧргӧ чон шижмашыжым шкаланже нергелаш да аклен шогаш йӧным ыштыде ок лий.
Коло икымше курымыш тошкалше тачысе йоча телевизорым шуко онча, рўдӧ да верысе радиом колыштеш, эше Интернет йӧн денат пайдалана. Ик могырым, тиде сай: икшыве, ешартыш шинчымашым налын, шкенжым пойдара. Вес могырым ончалаш гын, чыла передаче икшывылан келшыше огыл. Садлан улшо тӧрсырым корандаш школлан логалеш.
Тачысе йоча книгам, журналым да газетым шагал лудеш, утларакше телевизор да компьютер воктене шинчен эртара. Уш-акыл волгалтарыме паша уда огыл, а шўм-чон моторлык окшаклаш тўнал кертеш.
Тўналтыш школышто туныктышо шке пашаштыже шуко нелылыкым вашлиеш. Ик икшыве йоча садыш коштын, весе уке, кумшо ача-ава олмеш коча але кова пелен шинчен.
Адак вес азапат уло. Южо тунемше путыракат ок ярсе: урокышто шинча, кружокыш кая, мӧнгӧ пашам шукта, музыкальный тӧнежыш вашка.
Тыге уремыште модынат ок шукто, йолташыже але кугыен-влак денат вашлийын ок сене. Чыла тидыже шкем кучен моштымаште, икте-весым умылымаште да йӧратымаште вескана уда могырым палдырнен кертеш.
Тўналтыш школышто йоча-влак ынде ик еш гай коллективыш чумыргат. Туштыжо тўрлӧ калыкын икшывышт лийын кертыт. Марий коклаштат руш, татар, чуваш але вес калыкын йочашт вашлиялтыт. Тыге марий школьник-шамычат шочмо калыкын веле огыл, а тыгак руш да моло калыкын чонкӧргӧ вий поянлыкышт дене палыме лийын шогат.
Тўналтыш школышко тўрлӧ шинчымашан ньога-влак толыт. Икте сайын тунем кертеш, весе ўлыкшырак, а кумшо йӧршын уда радамыште лиеш. Сандене туныктышо, кажне йочан ойыртемжым шотыш налде, пашам нигузе атыландарен огеш керт.
Весымат палемдыде ок лий: классыште шочмо йылмым тўрлын палыше лийыт – икте марла яндарын кутыра, весе пеле марла, пеле рушла чокиа, кумшо марлажат, рушлажат ок кунештаре. Икшыве-шамычын уш-акыл атыланыме кўкшытыштат икгай огыл. Молан манаш гын, ик ньога йоча садикышке коштын, весе тўрлӧ амаллан кӧра мӧнгыштӧ шинчен. Ешыжат тўрлӧ: ача-ава – туныктышо але медицина пашаен, агроном але ветеринар, шофер але механизатор, вольыкым але кайыкым ончышо, тыглай пашаче але пашадыме. Ик ешыште радиожат уке, весыште – телевизоржат, кумшышто – компьюторжат.
Ялыште тичмаш классшат мӧнгешт толеш, тыге ик туныктышо шагал йочан кок классыште иканаште урокым эртара. Оласе икшывылан театр, музей, тўвыра полат пелен тўрлӧ секций ден кружок шке омсаштым почыт гын, чыла тидлан ялыште шужен илат. Туге гынат оласе йочат ялысылан теве молан кӧранен кертеш: кумылым вўчкышӧ ковыра пўртўс, пашалан изинек шуаралтме вер, эше кажне кугыен кӧн икшыве улмыжым пала, чыла йочат кугурак-влакым шинчат; кугезына-шамычын мунло йўлаштым аралымаште йоча-влакын иквереш лиймышт, икте-весым эскерыме да туныктымо мер кўкшыт да кажне ешын аралыме пайдале традицийже.
Кеч-мом манат гынат, тўналтыш класслаште шочмо йылме дене налме шинчымаш ондаксе семынак сайын тунеммаште ўшанле негызак лийын кодеш. Налме шинчымаш ден моштымашлан энертен, тунемше-влак шкештат тунемаш тунемшаш улыт.
Илышыште шочмо йылмын верже Марий Эл Республикын Конституцийжын (1994 ийыште пенгыдемдыме) 2-шо ужашысе 26-шо лончым лудына:
1. Кажне ен могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай наций гыч улмым рашемдыме да ончыктымо шотышто нигӧмат ӧкым ыштыкташ ок лий.
2. Кажне шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланаш, воспитатлаш, тунемаш да творчествылан йылмым эрык дене ойырен налаш праван.
3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да йўлам вияндаш права гарантироватлалтеш".
«Марий Эл Республикыште йылме нерген» Марий Эл Республикын Законыштыжо (1995 ий 26 октябрь, 290-III №) тыге сералтын:
«38 лончо. Марий Эл Республика образованийым шочмо йылме дене шке кумылышт почеш налаш граждан-влакын иктӧр праван улмым признатла».
Конституций ден йылме нерген законышто увертарыме социально-политический права эн ончычак туныктымо пашаште шындаралтеш. Тиде шотышто тўналтыш школ эн ончыл верым налын шога.
I-IV класслаште тунемше-влак чыла шинчымашым утларакшк марла налыт. Шочмо йылме шкежат икымше класс гычак предмет семын туныкталтеш. Арамлан огыл шочмо йылмым каласен мошташ лийдыме мастар туныктышо маныт. Марла умылтарымым йоча каньылынрак да писынрак авалта, уш-акылжымат куштылгынрак виянда. Шочмо йылмыж дене ойлымыж годым икшыве кугу нелылыкым ок шиж. Уроклаште тудо литератур йылмым вашлиеш, ава шӧр дене толшо мотор йылмын нимучашдыме сӧраллыкше дене юзо вийжым шке шўм-чонышкыжо шындара.
Илышыште шочмо йылмын вержым рашемдаш кўлмӧ годым тудын шӧрынлажым шергалде ок лий. Эн ончычак калыкын илыш пўрымашыж дене вашкылдалтмыжым палемден кодыман. Шочмо йылме – мўндыр кугезына-влакын курымла гыч вончен-шарлен толшо да кызытсе тукымлан уш-акыл да шўм-чон поянлыкышт. Историйын тура савыртышан йыжынлаштыже марий калыкын наций семын одарланыме жапыште шочмо йылме шке куатшым да кўлешлыкшым нигунарат йомдарен огыл. Эрыкан улмыж годым калык шке вий-куатшым эн ончычак мер пашаште ончыкта. Пашам ворандарен колтыде, илышым тўзаташ ок лий. Тўшка пашам шот дене виктарен колтымаште икте-весым умылымаш да ваш-ваш кутырен келшымаш кўлыт. Чыла тидыже йылме полшымылан кӧра ышталтеш.
А теве вес йыжын. «Шочмо йылме мемнам шонкален моштышо еныш савырен» (И.Г.Иванов) Уш-акылым чарныде вияндымаште, тўняончалтышым волгалтарымаште тудо шке куатшым чарныде пуэн шога: пўртўс тўняште айдеме шке вержым рашемда да, илышым радамлен, чын корно дене виктарен шога.
А школ омсам икымше гана почшо йочан ава шӧр дене пырля толшо йылме дене пўртўс вийым да сӧраллыкым икшыве кунар-гынат умылаш тўналын, илышым умылымашыже печкалтын. Тудо иктаж 3000 шомакан мутерже дене моктаненат кертеш. Ньогана ынде йылмын полшымыж дене шке шинчымашыжым писын шараш да чулымын кумдандаш тўналеш. Шочмо йылме шкежат тунемме предметыш савырна. Математика, шке йырысе тўня тунемшын ончылно шке капкаштым комдык почыт. Тунем да шонкале, шонкале да тунем. А шонкалыме куралже икте – шочмо йылме. Йоча мыняр шукырак шонкала, тунар пачаш виянеш, тачысе кечын тӧржым да тӧрсыржым умылаш тўналеш.
Йылме посна енлан пуымо пӧлек огыл. Тудо тўшка илышын саскаже. Йоча, школыш толын, у ешыш – коллективыш ушна. Тыштыже ваш умылымаш, ваш келшымаш гына куанле ончыкылыкым сӧра.
Шочмо йылме урок кок шӧрынан. Лудмаш урокышто школьник икымше гана марий алфавитым пален налеш, мутвундыжым умбаке пойдара, калык ойпогым, шочмо сылнымутым окен, шочмо йылмын ям ден сӧраллыкшым шижаш, нӧргӧ кумылжым лывырташ тўналеш.
Йылме урокышто у йыжын почылтеш: йўкым луктын, айдеме кутыра, тудым тўрлын савыркален, вашталтылын, шомакым шочыкта, мут-влакым тўшкален, вашкылда, ойыш савыра. Мурыла, музыкыла йонгалтше шочмо шомак-шамыч икшывын чон-кӧргӧ кумылжым эплын ӧндалыт.
Шочмо йылмым шымлышыла, шочмо йылме дене тунемшыла, йоча-влак калыкнан тўвыра поянлык клатышкыже пурен ончалыт, мунло калык ойпогым, чонеш логалше мурым, сылнымут мастар-шамычын возымыштым, порылыклан негызым пыштыше йўлам нергелен лектыт. Шочмо йылмын юзо вийже куан шинчавўдым лукшо ныжыл марла сем деч нимынярат ўлнӧ огыл.
Пўртўсым да шке йырысе тўням кажне ен, тидын шотышто икшыват шке семынже тўрлын умылен налеш, но нигӧат тидым шочмо йылме деч посна ыштен ок керт.
Чыла сомыл кокла гыч у еным моштен шуарен куштымаш йодышым поснак лоден кодена гын, йӧршын йонылыш она лий дыр. Тиде паша тыгай: шочмо йылме ден сылнымут гоч лывырге йочан ушышкыжо эн волгыдо да ушан шонымаш-влакым шындараш, пайдале паша деч посна илен кертдыме, Шочмо Эл ден калыклан суапым конден кертше, шке да вес калыкым, тудын илыш корныжым палыше да тўвыражым аклыше, икте-весым умылышо да палыше ару чонан Айдемым таптен кушташ.
Марий йылме программын чоналтме ойыртемже
Ондаксе дене танастарымаште чоналтме шотышто программына кугун ойыртемалтеш. Молгунамсе семынак ончылно «Умылтарен возымаш» пурталтын, но туштат ятыр вашталтыш уло. Тиде ужашын теоретический негызше вияндалтын. Тыште руш школлан ямдылыме программын кышаже палынак шижалтеш. Тусо чын да сай шонымаш-влак деч ме нигузеат кораншаш онал. Моланже пале: шочмо йылме денат, литератур лудмаш денат марий икшыват нигунарат ÿлыкшö шинчымашан лийшаш огыл. Программым нергелыме годым уда огыл шкенан традицийланат энертыме, мо сайжым арален кодымо.
Икымше класс программыште ойыртемалтше вашталтыш уло: арнясе шагат шагалеммылан кӧра лудаш-возаш (грамотлан) туныктымаш у ий деч вара эше 5 арня шуйнен кертеш. Тыге кокымшо пелийыште марий марий йылме да лудмаш урок-шамычлан чумыр шагат иземеш.
Кокымшо класс гыч марий йылме ден литератур лудмаш урок-влак посна эртаралтыт. Йылме урок-влакшат у кўкшытыштӧ лийшаш улыт. А лудмаш урокшат тыглай огыл, а литератур статусым налеш.
Кажне классыште йылме лывыртыме паша тўвыргӧ саскам сӧрышаш. Тудо класс гыч классыш, урок гыч урокыш воранен да воранен толжо. Арамлан огыл программыште ушештарымыла эре каласыме: «Лудаш-возаш (грамотлан) туныктымаш, класс деч ӧрдыжсӧ лудмаш да йылмым лывыртымаш», «Буква-влак дене палыме лиймаш. Лудмаш да йылмым лывыртымаш», «Возымаш да йылмым лывыртымаш», «Марий йылме да йылмым лывыртымаш», «Литератур лудмаш да йылмым лывыртымаш».
Ыштышаш пашана нерген программынам кўчыкын шергал лектына.
Марий йылме, чын возен моштымаш да йылмым лывыртымаш
Шочмо йылме – илыш умылымаш, уш-акыл воштончыш да шўм-чон поянлык. Тудо мемнам шымата, лыпландара, эмла, арален налеш да кумылым нӧлта. Йылме полшымо дене ушакылетым пойдарет, вес ен нерген утларак пален налат.
Кажне марий йылме урокышто кум кашта гоч вончыман: икымше – уш-акылым вияндымаш, кокымшо – йылмым лывыртымаш, кумшо – воспитательный паша. Нине кум йогын урокышто ик йогынышко ушнат.
Кокымшо класс гыч йоча-влак марий йылмым келгын тунеммашке куснат. Рушла «систематический курс» малдалыт. «Синтаксис», «Морфологий», «Мутын составше (морфемика)», «Лексика», «Графика», «Йўк ден буква (фонетика) да орфоэпий», «Орфографий ден пунктуаций» ужаш-влак кунам-гынат шымлымаш тўсым налыт.
«Синтаксис» раздел утларакшым «Предложений» да «Мут сочетаний» тема-шамычым авалта. Уш-акылым вияндыме да йылмым лывыртыме нерген мутым лукмеке, эн ончычак предложенийын суапшым ушештарыман. Предложенийым чын да моштен чоныде, икте-весе дене вашкыл кучашат ок лий. Тўрлӧ предложенийым лудмо, лончылымо да чонымо негызеш изи ньога шке шочмо йылмыжым келгынрак умылен налеш. Чыла тидым шотышко налын, кажне классыште марий йылме урок синтаксический негызым налеш. Умбакыже морфологийымат, фонетикымат, моло разделымат тиде корно денак тунемаш келша.
Предложений. Мут-влакым палыме, почела каласен кайыме. Нунын ойыртемыштым лончылымо дене гына шке шонымым вес енлан писын да раш почын пуаш ок лий. Тыйым умылышт манын, мут-влакым икте-весе дене кылден, келыштарен радамлен, чапле предложенийым чонен кутырыман.
Тунемше-влак икымше классыштак, эше буква дене палыме лийме деч ончычак, предложений нерген умылымашым налыт. Варажым предложенийым мут деч, мутым предложений деч ойыраш тунемыт. Нуно ойлымо да лудмо годым предложений пытымым йўк дене палдарышаш улыт.
1 классыштак предложенийым кугу буква дене возаш тўналаш да точкым шынден мучашлаш тунемыт.
2 классыште икшыве-влак предложений мучаште точкым, вопросительный ден восклицательный знакым кучылташ тўналыт. Предложенийын главный членже-влак дене палыме лийыт, йодыш почеш мут-влк кокласе кылым рашемдат.
3 классыште мут сочетаний кугу верым налеш. Мут сочетанийыште да предложенийыште шомак-влак кокласе кыл лончылалтеш. Главный ден второстепенный член-влак тунемалтыт.
4 классыште «Предложений» раздел почеш паша умбакыже ышталтеш. Икгай членан предложений-влак посна ойыралтыт. Сложный предложений дене палыме лийыт. Да, ден, а, но союз-влак дене ушалтше предложений-влак тунемалтыт.
Мут. Предложений дене палыме лийме годым, мут нерген ойлыде, нигузе от керт. Шомак деч посна предложенийым от чоно.
Мутым тўрлӧ могырым лончылен, ныл ий коклаште йоча теве мом пален налеш:
– кажне шомак шкенан йырысе илышын могай-гынат ик йыжынжым почын пуа, мом-гынат ончыкташ кучылталтеш;
– чыла мутынат шке грамматический ойыртемже уло: кажне шомак могай-гынат ойлымаш ужаш лиеш;
– кажне мут тӱрлӧ значений дене ойыртемалтеш;
1 классыште знаменательный ойлымаш ужаш-влаклан йодышым шындаш темлалтеш.
2 классыште кӧ? мо? могай? мом ышта? йодышлан вашештыше шомак-влак дене палыме лийыт. Собственный лўм мут-влакым кугу буква дене возаш тунемыт. Кумдан кучылталтше почеш мут-влак лончылалтыт.
Мутвож нерген тўналтыш умылымаш пуалтеш. Родо-тукым шомаклаште икгай вожан мут-влак лончылалтыт.
Пич мужыран йонгыдо согласный йўк-влак эскералтыт. Тыгай йўкан шомак-влакым чын возаш туныктат.
3 классыште «Мутын составше» теме кугу верым налеш. Шомакын ужашыже-влакым лончылаш тўналыт. Ынде нуно утларак келгын тунемалтыт. Пич да йонгыдо солгласный дене пытыше мутвожан шомак-влакым чын возаш тўналыт.
Ударенийдыме гласный мучашан шомак-влакым чын сераш тунемыт (кўрльӧ, тольо, нале).
3 классыште шукырак жапым ойлымаш ужаш-влак налыт. Лўм мут, пале мут, глагол, почеш мут келгыракын тунемалтыт.
4 классыште олмештыш мут, чот мут да наречий ушнат.
Ойлымаш ужаш-влакым тунемме годым мутым состав дене лончылаш йӧн лектеш.
Мут-влакым чын возаш утларак жап ойыралтеш.
Йўк да буква. Йÿк ден буква-влак дене тунемше-влак 1 классыштак палыме лийыт.
У ий деч вара йўк ден буква-влакым лончылымаш фонетика да графика кўкшытышкӧ нӧлталалтеш. Йўк ден буква кокласе ойыртемым рашемдымаште тунемше-влак ятыр нелылыкым шижыт. Эн ончычак марий йылмысе 8 гласный йÿк да 12 гласный буква нерген уэш кутырыман. Е, ё, ю, я буква-влак посна лончылалтыт. 24 согласный йўк да 22 согласный буква нергенат келге шинчымашым пуыман. Пушкыдо согласный-влакым возымо шотыштат паша ышталтшаш.
2 классыште фонетика дене паша умбакыже шуйна. Ы йўкын ойыртемалтше тўсшым лончылаш туныктена. Ф, х, ц, щ, б йўкан мут-влакым чын ойлаш да возаш туныктыман.
Ударений денат паша ышталтшаш.
Марий алфавит дене палыме лиймеке, мут-влакым радам дене нергелаш туныкташ.
3 классыште ударениян да ударенийдыме гласный йўк-влак умбакыже лончылалтыт. Мутышто ударенийдыме пытартыш ö, о, е гласный буква-влакым гармоний закон дене келшышын сераш туныктат.
4 классыште посна фонетический теме уке. Ынде 1-3 класслаште чыла тунеммым ушештарен да иктешлен шогыман.
Марий йылме предметын чумыр ойыртемалтше могыржо.
Туныктымашын цель ден задачыже.
Шочмо марий йылмым туныктымаште тыгай цель-влак шындалтыт:
– йылме наука нерген тўн умылымашым пуаш;
– йочан кутырымо да возымо йылмыжым лывырташ;
Цельыш шуаш тыгай задаче-влакым ыштыман:
– шочмо йылмын поянлыкше нерген шинчымашым пуаш;
– шке гыч текстым чонаш туныкташ;
– шке йылмым тÿзаташ ÿжаш.
Марий йылме курсын чоналтмыже.
Руш йылмым туныктымаште марий йылме полыш кидым шуялта.
Икымше классыште шочмо йылме урокышто эн ончыч ыштышаш паша – лудаш-возаш туныктымаш. Тудо 21 арня чоло шуйна. Февральысе каникул марте иктешлалтеш. Тиде урокыштак возаш тўналыт. Пропись тетрадь дене пашам ыштат. Грамотлан тунем шумеке, марий йылме да лудмаш урок-влак посна эртаралташ тўналыт.
2-4 класслаште марий йылме урок-влак 4 кугу ужаш гыч шогат:
– предложений да мут;
– мут да предложений;
– йўк ден буква да предложений;
– йылме лывыртымаш.
Кажне ужашыште орфографийлан тÿткыш ойыралтеш.
Предметын тÿн корныжо-влак:
Нуно тыгай лийыт:
– мутым чын возымаш да ойлымаш;
– йылмым лывыртымаш.
Йоча теве мом ыштен моштышаш:
– сайын лудмаш;
– чаткан возымаш;
– мутер-влак дене пайдаланен моштымаш.
Туныктымашын пайдаже. Тудо тыгай лиеш:
– шочмо йылме тÿн предметак лийын кодеш;
– тунемшын кумылжо илана;
– шочмо йылмын ямже тудын дек корным муэш;
– йоча марла устан ойлаш тунемеш;
– йоча моло предметым сайын тунемаш тўналеш.
Марий йылмым тунеммашын лектышыже тыгай лийшаш:
– шотан айдемым шуарен куштышаш;
– йылме ен-влак кокласе вашкыл кучымо тўн йӧн лийшаш;
– йочан йылме культурыжо вияншаш;
– йылмын поянлыкшым кучылт моштышаш;
– ваш-ваш кутырен, диалогым чонен моштышаш;
– шке возымым терген моштышаш.
Кутырымо да возымо паша.
Колыштмаш. Кутырымашын кўлешлыкшым рашемдымаш. Мо нерген увертарымым нергелымаш. Йодыш-влаклан вашештен моштымаш.
Мутланымаш. Повествований, описаний да шонкалымаш сынан текстым кучылт моштымаш. Саламлалтме, чеверласыме да тауштымо шомак-влакым кучылт моштымаш. Йўк-влакым чын каласымаш.
Лудмаш. Йылмым тунеммаш эре лудмаш дене пырля ошкылеш. Садлан эн ончыч слог дене лудмашке кусныман. Вара тичмаш шомакым лудмашке вончыман. Мом лудмым умылен моштыман. Ударенийым эскерыман. Сылнын лудаш тунемман. Орфоэпийын йодмыжым шуктыман.
Возымаш. Возымо годым гигиенын йодмыжым шуктымаш. Парня-влакым лывыртымаш. Чыла буквам чын возаш тунеммаш. Арун да чаткан возаш тунеммаш. Книга але доска гыч возен налаш тунеммаш.
Мут ден предложений. Мутын мом ончыктымыжым рашемдымаш. Мут ден предложений кокласе ойыртемым умылымаш.
Чын возымаш. Мут-влкым чын возымо правил-влак дене палыме лиймаш. Предложений тўналтышым да собственный лўм мут-влакым кугу буква дене возен моштымаш. Мутым ик корно гыч весыш чын кусарымаш. Предложений мучаште препинаний знакым шынден моштымаш.
Йылмым лывыртымаш. Мут поянлык дене пайдаланен, изирак текстым шонен возымаш. Сылнын лудаш да возаш тунеммаш.
Марий йылме дене тўн курс.
Синтаксис. Мут, мут сочетаний да предложенийым ойыркалымаш. Каласыме цель дене предложений-влакын тўрлӧ лиймышт нерген палымаш. Предложенийын грамматический рўдыжым палымаш. Главный ден второстепенный член-влакым ойыркален моштымаш.
Морфологий. Ойлымаш ужаш-влак. Самостоятельный ден служебный ойлымаш ужаш-влак.
Лўм мут. Лўм мутын собственный да нарицательный улмыжо. Лўм мутын числаже да падежше. Лўм мутым состав дене лончылымаш.
Пале мут. Пале мутым кучылт моштымаш
Глагол. Глаголын жап, числа, лица формыжо-влак. Глаголым состав дене лончылымаш.
Чот мут. Чот мутын кўлешлыкше. Марла шотлен моштымаш.
Почеш мут. Почеш мут-влакым чын кучылт моштымаш.
Графика. Йўк да буква ойыртемым палымаш. Марий алфавит дене пайдаланен моштымаш.
Лексика. Шомкын мом ончыктымыжым рашемден моштымаш.
Мутын составше. Икгай вожан мут нерген умылымаш. Тушто морфемым чын муын моштымаш.
Орфографий. Мутым чын возымо правил-влакым кучылт моштымаш. Мутым вончыктарен моштымаш. Е, ё, ю, я буква-влакым возен моштымаш. Ы букван возалтмыже.
Йылмым лывыртымаш. Сылнын мутланен, возен моштымаш. Текстым серен моштымаш. Текстысе ужаш-влакым радамлымаш. Текстлан планым чонен моштымаш. Текстын тўрлӧ лиймыжым палымаш. Серышым возен моштымаш. Тўрлӧ изложенийым возымаш. Сочиненийым сылнын серымаш. Диалогым чын чонымаш. Йылмым шымлаш тунеммаш.
Марий йылме программе
3 класс
Марий йылме да йылмым лывыртымаш
Тунемме материал.
Ончыч тунеммым ушештарымаш.
Предложенийын рўдыжӧ. Мут-влак кокласе кыл. Каласыме цель дене
предложений-влакын тўрлӧ лиймышт.
Лўм мут, пале мут, глагол, почеш мут.
Йўк ден буква-влак. Гласный ден согласный йўк-влак. Ударений.
Предложений. Подлежащий ден сказуемый. Второстепенный член-влак.
Мут сочетаний. Мут-влак кокласе кыл. Предложений-влакым чонымаш. Второстепенный член-влак дене предложений-влкым шарен возымаш.
Предложений ден мут.
Мутын составше. Икгай вожан мут-влакым предлженийыште эскерымаш.
Мут состав. Мутмучашым эскерымаш.
Суффикс. Тўрлӧ суффикс-влакым эскерымаш.
Йўк да буква-влак.
Гласный йўк-влакым ушештарымаш. Ударениян да ударенийдыме слог-
влакым эскерымаш. Мут мучаште ударенийдыме гласный-влакым возен моштымаш.
Предложений ден ойлымаш ужаш-влак.
Ойлымаш ужаш-влак нерген умылымаш. Лўм мут, пале мут, глагол да
почеш мут дене палдарымаш.
Лўм мутын падеж да числа дене вашталтмыже.
Пале мут. Пале мутын кучылталтмыже.
Глагол. Глаголын жапше. Ваштарешла шогышо глагол-влкым кучылт
моштымаш.
Кўрылтде кутырымаш. Лудмо текстым тичмашын каласкалымаш. Текст
почеш шкевуя планым чонымаш. 60-70 шомакан изложенийым возымаш. Сочиненийым возымаш. Серышым возаш тунеммаш.
Текст. Текстым ужаш-влаклан шелмаш, вуймутым пуымаш, планым
ыштымаш. Текстын чоналтме кышкарже.
Арун да чаткан возымаш.
Возымо годым гигиеным эскерымаш.
Изи ден кугу буква-влакым чын возымаш.
Кўрылтде возен моштымаш. Буква-влакым чын ушымаш.
Тунемме ий мучко возен моштышаш мут-влак:
вашкўзӧ, вўргече, ёлка, изарня, ишке, йошкарге, клат, клуб, колхоз, колызо, кӧгӧрчен, кугарня, ….(туныктышо ойырен налын ямдылышаш).
Мo тунемалтеш
|
Тема-влакым
шеледымаш
|
Тунемше-шамычын паша
лектышьшт
|
Лудаш-возаш (грамотлан) туныктымаш (80 шагат )
Фонетика
|
Кутырымаште кучылталтше йўк-влак. Каласыме йўк-шамыч мутын значенийже ден иктышке ушнат–тидым рашемдымаш. Мутышто йўк-влак мыняр улмым да могай радам дене шогымыштым ойыркалымаш. Ик але икмыняр йўк дене ойыртемалтше мут-шамычым танастарымаш.
Гласный да согласный, пе‰гыде да пушкыдо согласный йўк-влакым ойыркалымаш.
Слог – йўклалтме шотышто каласыме ойын эн изи ужашыже. Мутым слоглан шеледымаш. Ударенийын вержым ончыктымаш.
|
Мут нерген
Тўналтыш умылы
маш: шомакыште значений ден йўк-влак йонгалтмаш
иктышке ушнат.
Кутырымаште кучылталтше йўк-шамыч. Йўк-влак смыслым
рашемдымаште шкеныштым почын ончыктат. Шомакысе
йўк-шамычым интонаций
дене ойырен ончыктымаш. Мутысо йўк-влакым лончылымаш: кажне йўкым посна каласымаш, тудым фишка дене палемдымаш.
Мутышто мыняр йўк улмым, могай радам дене шогымым рашемдымаш. Ик йўк дене ойыртемалтше
шомак-шамычым та‰астарымаш: йўр-кўр, лум-
лўм, олым-олык.
Гласный йўк-влакын
ойыртемышт. Согласный йўк-шамычын ойыртемышт. Гласный да согласный йўк-шамычым ойыркалымаш. Пенгыде да пушкыдо согласный йўк-шамыч смыслым вашталтат: тол-толь, анык-аньык. Пенгыде
да пушкыдо согласный йўк-влакым ойыркалымаш: шоло-
шольо, анык-аньык.
Гласный, пенгыде да
пушкыдо согласный- влакым шотыш налын, мутышко пурышо йўк-шамычын модельыште ончыктымаш.
Слог–йўклалтме шотышто каласыме ойын эн изи ужашыже. Гласный йўк-влакын слогым ыштыме сомылышт. Шомак-шамычым
слоглан шеледымаш.
Ударений.
Ударенийым ойырымо йºн-влак. Мутышто ударенийын
кудо слогышко вочмыжым ончыктышо схема-шамыч.
|
Туныктышын
ончыктымыж почеш йўкым интонаций дене ончыктен мошташ.
Мутышто икымше але пытартыш йўкым, тыгак каласыме шотышто лишыл йўк-влакым, мутлан: н-н, р-л, с-ш, з-ж – тўшкалаш. Йодмо йўклан мут-шамычым чумыраш.
Вес йылме гыч пурышо йўк-влакым ойыркалаш. Шке ыштыме пашан этапшым эскераш, шуктымо пашан кузе кайымыжым да лектышыжым аклаш.
Е, ё, ю, я буква-шамычын ончылно шогышо согласный йўкын пушкыдо улмыжым ончыктымыжым умылтарымаш: нюго, коля, лётчик (но: шольо), теле (телэ).
Мут-влакым мыняр слоган улмышт шот дене да ударенийын вержым шотыш налме дене тўшкалаш.
Лончылаш: мутым слоглан шеледаш, шомакыште мыняр слог улмым рашемдаш. Йодмо почеш кўлеш слоган мут-влакым чумыраш. Йодмо ударениян гласный йўкан мут-шамычым чумыраш.
Шекланаш: шомак-влакым слоглан шеледыме годым, тагак ударениян йўкым рашемдыме годым лийше йонылышым муаш да тӧрлаташ.
|
Графика
|
Йўк ден буквам ойыркалымаш: буква – йўкым ончыктышо пале гына. Мутышто але слогышто посна буквам ойыраш ок лий: тудын пошкудыжым ончалман. Мутлан, согласный буква могай гласный ончылно шora, тиде согласный йўкын пенгыде але пушкыдо улмыжым шижтара.
Э, o, y, а, ы гласный-влак ончылно шогьшо согласный пенгыде лиеш, мутлан: мэр, пор, ур, лар, дыр; е, ё, ю, я гласный-шамыч ончылно согласный-влак пушкыдо лийыт, мутлан: немыр (но: нэлэ ), планёр (но: ньога), любык, парня. Мягкий знак буква ончылно шогышо согласный йўкын пушкыдо улмыжым ончыкта.
Марий алфавит дене палыме лиймаш.
|
Йўк ден буква. Буква–йўкым ончыктышо пале (знак). Гласный йўкым ончыктышо буква-влак. Ончылно шогышо согласный йўк-шамычын пенгыде але пушкыдо улмыштым шотышко налме дене гласный буквам келшышын ойырен налмаш. Почылтшо слогышто шогьшо гласный букван ончылно улшо согласный йўкын пенгыде але пушкыдо улмыжым ончыктышо буква-влакын сомылышг. Е, ё, ю, я буква-шамычын шуктымо сомылышт. Согласный йўк-влакым ончыктышо буква-шамыч. Ъ да ь буква-влакын ойыртемалтше кўлешлыкышт.
Марий алфавит. Марий алфавитышке пурышо буква-шамычын лўмыштым чын каласымаш. Мутерыште шомак-влакын алфавит радам дене верандалтмышт
|
Согласный йўк-влакын пушкыдо улмыштым ончыктышо тўрлӧ йӧн-влакым эскераш (е, ё, ю, я да ь буква-влак).
Мутышто могай йўк ден буква-шамыч улмым танастараш.
Ь ден Ъ буква-влакын молан кучылталтмыштым умылтараш.
Кўлеш информацийым кычалме годым да, мумеке, тудым радамышке кондымо годым алфавитым кучылташ.
|
Лудмаш
|
Гласный йўкым ончыктышо буквалан энертен; слог дене лудаш тўналмаш. Слог да тичмаш мут дене лывыргын лудмаш. Тидын годым тунемшын ойыртемже дене келшышын писылык эскералтеш. Лудмо мутын, мут сочетанийын, предложенийын да кўчык текстын мом ончыктымыштым рашемдымаш. Препинаний знак дене келшышын интонаций ден паузым эскерымаш. Изирак текстым да почеламутым лудмо негызеш умылeн да сылнын лудмашке куснымаш.
Тичмаш лудмашке куснымо семын орфоэпийын йодмыжо дене палыме лиймаш. Диктовка почеш але ончен возен налме годым йонылыш ынже лий манын, мутым кузе серыме, тугак лудын кодымаш.
|
Гласный йўкым ончыктшо буква-влаклан энертен, вияш слогым лудмо йºным пален налмаш. Возымо буква-шамычым йўкандымаш.
Чын лудаш тунеммаш.
Мутым, предложенийым, изирак текстым умылен лудмо паша. Препинаний знак дене келшышын интонацийым да паузым эскерен лудмаш.
Кок тўрлӧ лумаш: орфографический да орфоэпический. Орфографический (кузе возымо, туге лудмаш) диктовка почеш да ончен серен налме годым кучылталтеш. Орфоэпический (чын ойлышаш правил-влак дене келшышын) лудмаш возымо буква-шамычым орфоэпийын правилже-шамычлан келыштарен йўкандаш йодеш; тичмаш мут дене лудмашке куснымо годым лач тиде кўлеш.
|
Согласный буква пелен гласный буквам вашталтылын лудаш.
Буква-влакым йўканден, мутым лукташ.
Лудмо мут-шамычым келшыше сўрет-влак дене танастараш.
Лончылымо пашам ворандараш: предметлан келшыше мутым муаш. Предложенийын смыслжылан энертен, тудын тўналтьш ден мучашыжым ушымаш. Предложенийын смыслжыланак энертен, каласен кодымо мутым кычалаш. Предложенийын чумыр смыслжылан энертыме денак каласен шуктыдымо предложенийым кошарташ.
Препинаний знак-влак дене келшышын предложений ден изирак текст-шамычым интонаций ден паузым эскерен лудаш.
Текстым лончылаш: лудмын содержанийжым умьлаш; лудмо почеш йодыш-влаклан вашешташ, текстьште улшо у уверым муаш, лудмо произведенийын тўн шонымашыжым рашемдаш.
Орфографический да орфоэпический лудмашым танастараш, молан кучьлталтмыштым умылтараш.
Орфоэпический правил-влаклан энертен лудаш.
Сылнын лудаш: интонацийым эскераш, йўкым утыж дене иземдаш але кугемдаш ок кўл, пеш эркынат огыл, пеш писынат огыл лудаш.
|
Возымаш
|
Возымо годым гигиенын йодмыжым умылен налмаш. Парням лывыртыме да кидым эрык дене тарватылме пашам виктарен колтымаш. Прописьыште, тетрадььште, адак доскаште верым тӧр ойыраш тунеммаш. Изи да кугу буква-влакын кузе возалтшашыштым пален налмаш. Гигиенический нормым эскерен, буквам, буква сочетанийым, слогым, мутым да предложенийым серымаш. Арун, чаткан возаш тършымаш. Ойлымо семынак возалтше мут ден предложенийым диктовка почеш серымаш. Текстым чын возен налме йºн ден радамым умылен налмаш. Мут ден мут коклаште молан вер кодымым да шомакым вес корнышко вончыктарыме годым молан кореш (черточка) шындаш кўлмым пален налмаш.
|
Тетрадъъм кузе пышташ, ручкам кузе кучаш, кузе чын шинчаш –гигиенын чыла йодмыжым шуктымаш. Изи да кугу письменный буква-шамычын кузе возалтшашыштым лончьлымаш. Йўкын буквашке куснымыжо, шинчалан койшо образышке савырнымыже да пурла кидын тарванылмыже – чылажат иктышке ушна. Гигиенын йодмыжым шуктен, буквам, буква сочетанийым, слогым да мутым серымаш. Парням лывыртыме да кидым эрык дене тарватылме пашам ворандарен колтымаш. Печатный да возымо буква-влакым возен налмашын алгоритмже. Йўк ден буква икгаяк улман мут-шамычым диктовка почеш серымаш.
|
Воштыр, шўртӧ, пластилин да моло материалам кучылтын, буква-влакын ужашыштым кучылтын, буква-шамычым конструироватлаш.
Ученикын возымо букважым прописьысе образец почеш танастараш; адак тыглай шрифт да курсив дене ойырен возымо мут-влакымат танастараш.
Шке серымым шекланаш: мутлан, кушто йодмо буква уло, тудо ужашым велe чиялташ.
Пўчкедыме буква-влак дене мутым погаш. Печатный да возымо текстым серен налаш.
Мутым слоглан шелын, вес корнышко вончыктараш.
Посна шомакым да кум-вич мутан предложенийым диктовка почеш возаш. Мутышто йўкшӧ виян позицийыште лийшаш. Мутлан, ударенийдыме ӧ,о,e мучашан шомак-шамычым налаш эр. Т'ыгак мужыран йонгыдо согласный дене пытыше мут-влак огыт кучылталт.
Темлыме алгоритм дене келшышын мутым, предложенийым возен налаш; серыме годым паша радамым эскераш.
|
Мут ден предложений
|
Чын возымаш (орфографий)
|
Мутым тунемшаш материал семын умылымаш. Шомакын мом ончык-тымыжым эскерымаш.
Мут ден предложений кокласе ойыртемым ойыркалымаш. Предложенийым чонымо паша: предложенийысе мут-шамычым ойырен каласымаш, нунын радамыштым вашталтылмаш.
|
Мут - тунемшаш да лончылышаш материал. Мутым да тудын ончыктымо предметшым ойыркалымаш. Шомакьш значенийже. Предметым лўмдышӧ мут-влак. Предметын мом ыштымыжым палемдыше шомак-шамыч. Предметын могай улмыжым ончыктышо мут-влак. Мут поянлыкым ешарымаш да чулымын кучылташ тўналмаш. Шомакын значенийжым эскерымаш. Контекстыште улшо мутын значенийжым умылымаш. Шомакым предложенийышке пуртымаш. Икгай вожан мут-шамычым эскерымаш (термин ок пуалт).
Предложений чонымо паша: шомакым ойырен лукмаш, мут-влакын радамыштым вашталтылмаш. Смысловой да грамматический йонылышан предложений-шамычым тӧрлатымаш.
|
Мут-влакым значенийьшт шот дене тўшкалаш: предметым лўмдьшӧ шомак-шамыч, предметын мом ыштымыжым ончыктышо мут-влак, предметын палыжым ончыктышо шомак-шамыч.
Значений да йонгалтме шот дене икгайрак шомак-шамычым тўшкалаш.
Предложенийым моделироватлаш.
Предложенийыште мыняр мут улмым эскераш.
Деформированный текстым, тӧрлатен, возен налаш.
Пуымо мутан предложенийым чонаш, тудым ешарен да ешарен шогаш.
|
Чын возымо правил-влак дене палыме лиймаш да нуным кучылтмаш:
– мут-влак посна возалтыт;
– предложенийым да собственный лўм-влакым кугу буква дене тўналын серат;
– шомакым вес корнышко слоглан шелын вончыктарат;
– предложений мучашеш точкым, вопросительный але восклицательный знакым шындат.
|
Мут-влакын посна возалтмышт.
Предложений кугу буква дене тўналын сералтеш. Собственный лўм кугу буква дене тўналын возалтеш. Предложений мучашыште точка, вопросительный але восклицательный знак шындалтыт. Мутым слоглан шеледымаш.
|
Мут-влакым икте-весышт деч посна сераш.
Куту буква дене возалтше шомак-шамычым чумыраш.
Кугу буква дене тўналше да возалтше мут-влакым умылтараш: кугу буква дене сералтше шомак-шамычым чумыраш; темлыме буквалан собственный лўм-влакым чумыраш да возаш.
Предложенийын тўналтышыжым да мучашыжым радамлаш
|
Йылме лывыртымаш
|
Шкевуя йўкын лудмо але весын лудмыжым колыштмо текстым умылымаш. Сюжетан сўрет серий, шке модмо модыш да эскерыме негызеш каласкалымаш (повествований) сынан изирак ойлымашым чонымаш.
|
Сюжетан сўрет серий-влак негазеш ойлымашым чонымаш. Кылдалт шогышо ойлымашым чо‰ымаште лудмо мут-влакым кучылтмаш. Диалоган ойым шке кутырымаште да возымаште кучылташ тўналмаш. Школышто да весе-шамыч дене вашлиймаште мутланыме годым лывырге койышым ончыктымаш: порын саламлалтмаш да чеверласымаш, кумылын тауштымаш, иктаж-мом тыматлын йодмаш, нелеш (вуеш) налаш огыл манын сӧрвалымаш. Шке модмо модыш, паша алe эскерымаш негызеш повествовательный сынан изирак ойлымашым чонымаш.
|
Сюжетан сўрет серий-влак почеш текстым чонаш.
Шке илышыште лийше тат, шке ужмо эскерымаш да шке шўм-чон йўлымаш нерген каласкалаш але возен ончыкташ.
Тунемме пашаште мутланымашке ушнаш, икте-весе дене вашкыл кучымаш кузе каен шогымым да кузе мучашлалтмым аклаш. Икте-весе дене вашкыл кучымо тўшка пашашке ушнаш.
Туныктышын йодышыжлан энертен, текстын содержанийжым каласкалаш.
Туныктышылан да классыште тунемше-влаклан шотан йодыш-шамычым пуэдаш.
Шке шонымаш негызлаш тунемаш.
|
Тўн курс
Фонетика ден орфоэпий
|
Гласный да согласный йўк-влакым ойыркалымаш. Мутышто ударениян да ударенийдыме гласный йўк-шамычым мумаш. Пенгыде да пушкыдо согласный йўк-влакым ойыркалымаш, пенгыде да пушкыдо согласный-шамычын мужыран але мужырдымо улмыштым рашемдымаш. Йонгыдо да пич согласный йўк-шамычым ойыркалымаш, йонгыдо да пич согласный-влакын мужыран але мужырдымо улмыштым рашемдымаш. Йўкын могай улмыжым рашемдымаш: гласный але согласный; гласный ударенийан але ударенийдыме; согласный пенгыде але пушкыдо, мужыран але мужырдымо; согласный йонгыдо але пич, мужыран але мужырдымо. Мутым слоглан шеледымаш. Ударений, йўкым але йўк сочетанийым кызытсе марий йылмын нормыжо дене келшышын каласымаш.
Шомакым йўк шот дене (фонетически) лончылымаш.
|
Гласный да согласный йўк-влакым ойыркалымаш. Мутышто ударениян да ударенийдыме гласный йўк-шамычым мумаш. Пенгыде да пушкыдо согласный йўк-влакым ойыркалымаш, пенгыде да пушкыдо согласный-шамычын мужыран але мужырдымо улмыштым рашемдымаш. Йонгыдо да пич согласный йўк-шамычым ойыркалымаш, йонгыдо да пич согласный-влакын мужыран але мужырдымо улмыштым рашемдымаш. Йўкын могай улмыжым рашемдымаш: гласный але согласный; гласный ударениян але ударенийдыме; согласный пенгыде але пушкыдо, мужыран але мужырдымо; согласный йонгыдо але пич, мужыран але мужырдымо. Мутым слоглан шеледымаш. Ударений, йўкым але йўк сочетанийым кызытсе марий йылмын нормыжо дене келшышын каласымаш.
Шомакым йўк шот дене (фонетически) лончылымаш.
|
Марий йылмысе йўк-влакым тўн ойыртемышт шот дене тўшкалаш.
Йўк-шамычын ойыртемыштым рашемдаш: гласный ударениян але ударенийдыме; согласный пенгыде але пушкыдо, йонгыдо але пич.
Лончылаш: йўкын ойыртемжым, каласыме почеш йўкшымат палаш. Темлыме икмыняр йўкым да йўк-шамычын могай улмыштым ончыктен каласымым танастараш; гласные йўкан, пенгыде да пушкыдо, йонгыдо да пич согласный йўкан пример-влакым кондаш.
Тўрлӧ чотан йўк да буква улман шомак-шамычым тўшкалаш: йўк ден букван чотышт икгай, букван чотшо йўк деч шукырак, йўкшº буква деч шукырак.
Мутым слоглан кузе шелшашым умылтараш.
Эскераш: темлыме шомак гыч кўлеш йўкым ойырен лукташ, тудын могайрак улмыжым умылтараш.
Мутым фонетически чьн але йонылыш лончылымо, аклаш; темлыме алгоритм почеш шомакым фонетически лончылаш.
|
Графика
|
Йўк ден буквам ойыркалымаш. Согласный йўкын пенгыде але пушкыдо улмыжым возымаште палемдымаш. Серыме годым ъ да ь буква-влкым кучылтмаш.
Мутышто мыняр буква да мыняр йўк улмым палемдымаш, мутлан: урем, пўтынь, ече, ёлко, омыюа, нояш.
Шомак ден шомак коклаште и буква пурыман верым кодымаш, мутым вес корнышко кусарыме годым корешым (дефисым) шындымаш, абзацым у корно дене тўналын возымаш.
Алфавит: букван лўмжым чын ойлымаш, тудын радамжым тӧр каласымаш. Мут, справочник да каталог-влак дене пашам ыштыме годым алфавитым кучылтмаш.
|
Йўк ден буквам ойыркалымаш. Согласный йўкын пенгыде але пушкыдо улмыжым возымаште палемдымаш. Серыме годым ъ да ь буква-влкым кучылтмаш.
Мутышто мыняр буква да мыняр йўк улмым палемдымаш, мутлан: урем, пўтынь, ече, ёлко, омыюа, нояш.
Шомак ден шомак коклаште и буква пурыман верым кодымаш, мутым вес корнышко кусарыме годым корешым (дефисым) шындымаш, абзацым у корно дене тўналын возымаш.
Алфавит: букван лўмжым чын ойлымаш, тудын радамжым тӧр кала-сымаш. Мут, справочник да каталог-влак дене пашам ыштыме годым алфавитым кучылтмаш
|
Возымаште пушкыдо согласный йўкым кузе палемдат, эскераш, мутлан: емыж, ёлко, нюго, пырня, кольмо.
Мутышто мыняр йўк да мыняр буква кучылталтмым танастараш.
Серымаште ъ ден ъ буква-влакым молан кучылталтмым умылтараш.
Кўлеш информацийым кычалме годым алфавит дене пайдаланаш, кычалме материалам мумекат, мут-шамычым алфавит радам дене верандет гын, пеш сай лиеш.
|
Лексика
|
Мутышто йонгалтмашым да значений иктышке ушналтмым умылымаш. Moraй шомакын мом ончыктымыжо раш огыл гын, марий мутер почеш тергымаш.
Мутын значенийжым контекст почеш але мутер полшымо дене рашемдымаш. Ик да шуко, вияш да вончештарыме значениян мут-влак улмым палымаш. Йылмыште кучылталтше синоним ден антоним кучылталтмым эскерымаш.
|
Мутышто йонгалтмашым да значений иктышке ушналтмым умылымаш. Moraй шомакын мом ончыктымыжо раш огыл гын, марий мутер почеш тергымаш.
Мутын значенийжым контекст почеш але мутер полшымо дене рашем-дымаш. Ик да шуко, вияш да вончештарыме значениян мут-влак улмым палымаш. Йылмыште кучылталтше синоним ден антоним кучылталтмым эскерымаш.
|
Умылыдымо мутын значенийжым пален налаш манын, кўлеш ешартыш мутер але справочникым ончылгоч ямдылаш кўлмым мондыман огыл.
Марла-рушла мутер кузе чоналтмым умылтараш. Туныктышын полышыжлан энертен, вараракше шкевуя учебникысе але кугу мутер гыч палыдыме шомакым возен лукташ. Палыдыме шомак-шамычым чумырен, шкалан изи мутерым ышташ.
Текстыште синоним кучылталтмым эскераш.
Текстысе предложенийыште каласалтдыме мут олмеш тўрлӧ синоним кокла гыч иктыжым ойырен налын, предложенийым келыштараш.
Предложенийыште мутым келшьшын кучылтмым, кунаже шотеш (йӧнеш) толдымын каласымым шекланаш, эн келшыше синонимым кучылтын, йонылышым тӧрлаташ.
Текстыште мутым тўн але вончештарыме значений дене кучылтмым лончылаш.| Мутын тўн да вончештарыме значенийжым танастараш, кудо предложенийыште мут тўн значений дене кучылталтеш, кушто вончештарыме значений дене палдырна, шке гыч пример-шамычым кондаш.
Текстыште мутым келшышын але келшыдымын кучылтмым аклаш, темлыме шомак-шамыч кокла гыч икте-весе дене вашкыл кучымо годым кудыжо утларак келшен толеш, ойырен налмаш.
|
Мутын составше (Морфемика)
|
Икгай вожан мут-влак нерген умылымаш. Икгай вожан да ик мутынак тўрлӧ формыштым ойыркалымаш. Икгай вожан мутым да синонимым, икгай вожан шомакым да омониман мутвожым ойыркалымаш. Мутышто мутвожым, мутмучашым да суффиксым ончыктымаш. Вашталтше да вашталтдыме мут-влакым ойыркалымаш. Суффиксын могай сомылым шуктымыжым умылымаш. Суффикс полшымо дене у муг ышталтмым умылымш. Суффикс полшьмо дене у шомак-шамычым ыштымаш. Мутым состав шот дене лончылымаш.
|
Икгай вожан мут-влак нерген умылымаш. Икгай вожан да ик мутынак тўрлӧ формыштым ойыркалымаш. Икгай вожан мутым да синонимым, икгай вожан шомакым да омониман мутвожым ойыркалымаш. Мутышто мутвожым, мутмучашым да суффиксым ончыктымаш. Вашталтше да вашталтдыме мут-влакым ойыркалымаш. Суффиксын могай сомылым шуктымыжым умылымаш. Суффикс полшымо дене у муг ышталтмым умылымш. Суффикс полшьмо дене у шомак-шамычым ыштымаш. Мутым состав шот дене лончылымаш.
|
Вашталтше да вашталтдыме мут-влакым ойыркалаш, вашталтдыме шомак-шамычым предложенийышке пурташ.
Мут-влакьм могай тўшкашке чын пуртышашым шекланаш: темльме шомак-шамыч коклаште могай уто мут улмым эскераш, мутлан: синоним але омоним мутвожан шомак.
Мутым состав шот дене лончылымо алгоритмым палаш.
Мутын составшым ончыктышо темлыме схемым лончылаш да тыгай составан шомак-шамычым чумыраш.
Мутын значенийжым умылтараш – тудын значенийжым кумдан почын пуаш.
Икгай вожан мут-влакым да шомакын формыжым ойыркалаш.
Суффиксын мом ончыктымыжым да молан кўлмыжым умылтараш.
Иквожан мут-влакым, темлыме суффиксан пример-шамычым текстыште лончылаш.
Келшыше составан мут-влакым моделироватлаш. Тидым дидактический модыш семын эртараш лиеш, мутлан: «Мутым чоно, тушто мутвожшо мутын гай лиеш, мутмучашыже шомакын гай лиеш».
|
Морфологий
|
Ойлымаш ужаш-влак. Самостоятельный да служeбный ойлымаш ужаш-влак.
Лўм мут. Лўм мутын ойлымаш ужаш ойыртемже. Собственный лўм мут- влакым умылен моштымаш. Кӧ? мо? йодыш-шамычлан вашештыше лўм мут-влакым ойыркалымаш. Лўм мутын числаже. Лўм мутын лицаже. Лўм мутын падеж дене вашталтмыже. Лўм мутын могай падежыште шогымыжым рашемдымаш. Лўм мутлан падежный да смысловой йодышым шындымаште ойыртем. Лўм мутым морфологически лончылымаш.
Пале мут. Пале мутын ойлымаш ужаш ойыртемже Марий пале мут-влакын вашталтмышт. Палe мут-шамычым морфологически лончылымаш.
Олмештыш мут. Олмештыш мутын ойлымаш ужаш ойыртемже. Личный олмештыш мут-влак. Личньгй олмештыш мутын числа да лица дене вашталтмыже. Личнъгй олмештыш мутын падеж дене вашталтмыже.
Глагол. Глаголын ойлымаш ужаш ойыртемже. Глаголын неопределённый формыжо. Глаголын жапше, тудын лица да числа дене вашталтмыже. Глаголым морфологичeски лончыл ымаш.
Наречий. Жапым, верым да кузе лиймым ончыктышо наречий-влак.
Кумдан кучылталтше почеш мут-влак: дене, дек, гыч, гоч, гай, нерген.
Сочинительный ушем мут-влак: а, но, ден, да. Подчинительный ушем мут-влак: гын, гынат, манын.
|
Ойлымаш ужаш-влак. Самостоятельный да служeбный ойлымаш ужаш-влак.
Лўм мут. Лўм мутын ойлымаш ужаш ойыртемже. Собственный лўм мут-влакым умылен моштымаш. Кӧ? мо? йодыш-шамычлан вашештыше лўм мут- влакым ойыркалымаш. Лўм мутын числаже. Лўм мутын лицаже. Лўм мутын падеж дене вашталтмыже. Лўм мутын могай падежыште шогымыжым ра-шемдымаш. Лўм мутлан падежный да смысловой йодышым шындымаште ойыртем. Лўм мутым морфологически лончылымаш.
Пале мут. Пале мутын ойлымаш ужаш ойыртемже. Пале мут-влакын вашталтмышт. Палe мут-шамычым морфологически лончылымаш.
Олмештыш мут. Олмештыш мутын ойлымаш ужаш ойыртемже. Личный олмештыш мут-влак. Личньгй олмештыш мутын числа да лица дене вашталтмыже. Личнъгй олмештыш мутын падеж дене вашталтмыже.
Глагол. Глаголын ойлымаш ужаш ойыртемже. Глаголын неопределённый формыжо. Глаголын жапше, тудын лица да числа дене вашталтмыже. Глаголым морфологичeски лончыл ымаш.
Наречий. Жапым, верым да кузе лиймым ончыктышо наречий-влак.
Кумдан кучылталтше почеш мут-влак: дене, дек, гыч, гоч, гай, нерген.
Сочинительный ушем мут-влак: а, но, ден, да. Подчинительный ушем мут-влак: гын, гынат, манын.
|
Мут-влакым тўшкалымаште негызым муаш, тидлан верчын «Шомак-шамыч могай признак дене тўшкашке ушненыт, тогдайыза» дидактический модышым эртараш. Мут-влакым тўшкалыме признак тўрлӧ лийын кертеш. Мутлан, ойлымаш ужаш шот дене тўшкалаш; лўм мутым – числа да склонений шот дене, глаголым – жап але йодыш шот дене.
Мутым да тудын грамматический ойыртем- шамычше дене танастараш.
Темлыме лўм мут-влакым грамматический ойыртем шотышт дене лончьшаш, мутлан: кок числа денат вашталтеш але уке, падеж дене вашталтеш але уке, чыла шым падеж дене вашталтеш але уке.
Лўм мут-шамычым танастараш: чыла грамматический формыжо уло але уке.
Темлыме лўм мут пелен кӧ эн шуко келшыше пале мутым шынден кертеш, ўчашаш.
Текстыште мутым келшышын кучылтмо але уке, аклаш, пачаш-пачаш кучылтмо лўм мутым олмештыш мут дене вашталташ.
Эскераш: текстыште личный олмештыш мут улмым рашемдаш.
Глаголын жап формыжым вашталтен, текстым весемдаш.
Текстысе глагол-влакын жапыштым тўшкалаш: кызытсе-шушаш, эртыше.
|
Синтаксис
|
Мут, мут сочетаний да предложений кокласе икгайлык да ойыртем. Каласыме цель дене предложений-влакын тўрлӧ лиймышт: повествовательньгй, вопросительный, побудительный. Интонаций шот дене предложений-шамычын кок тўрлӧ
лиймышт: восклицательный да восклицательный огыл.
Предложенийьште главный член-влакым: подлежащий ден сказуемыйым мумаш. Предложенийыште главный да второстепенный член-шамычым ойыркалымаш. Мут сочетаний ден предложенийыште йодыш-влакын полшымышт дене шомак-шамыч кокласе кылым рашемдымаш. Ушем муг: а, но, ден, да ушем мутан икгай членан предложенийым муын ончыктымаш але шкевуя чонымаш. Икгай членан предложенийыште перечислений интонацийын кучылталтмыже.
Простой да сложный предложений-влакым ойыркалымаш.
|
Мут, мут сочетаний да предложений кокласе икгайлык да ойыртем. Каласыме цель дене предложений-влакын тўрлº лиймышт: повествовательньгй, вопросительный, побудительный. Интонаций шот дене предложений-шамычын кок тўрлº лиймышт: восклицательный да восклицательный огыл.
Предложенийьште главный член-влакым: подлежащий ден сказуемыйым мумаш. Предложенийыште главный да второстепенный член-шамычым ойыркалымаш. Мут сочетаний ден предложенийыште йодыш-влакын полшымышт дене шомак-шамыч кокласе кылым рашемдымаш. Ушем мут да а, но, ден, да ушем мутан икгай членан предложенийым муын ончыктымаш але шкевуя чонымаш. Икгай членан предложенийыште перечислений интонацийын кучылталтмыже.
Простой да сложный предложений-влакым ойыркалымаш.
|
Мутым, мут сочетанийым да предложенийым танастараш: икгайлыкышт да ойыртемышт. Йодыш-влакын полшымышт дене шомак-шамыч кокласе кылым рашемдаш.
Эскераш: текстьште повествовательный, вопросительный, побудительный предложенийым муаш.
Каласыме цель шот дене предложений-шамычым тўшкалаш.
Предложенийым да тудын могай улмыжым умылтарымым танастараш: предложенийын могай улмыжым каласымеке, тудо характеристика дене келшышын текстыште кычал муаш.
Реформированный текстым лончылаш: предложенийын кузе тўналмыжым да кузе мучашлалтмыжым рашемдаш, предложений мучашеш шындышаш препинаний знакым ойыраш.
Предложенийыште главный член-влакым мумо йӧн-шамычым умылтараш.
Муаш: икгай членан предложенийым текстьште муаш да шке гыч чонаш.
Икгай членан предложенийыште кўлеш ушем мутым кучылтмым умылтараш. Предложенийыште икгай член-влакым умбакыже шке гыч ешараш. Простой да сложный предложений-шамычым танастараш.
|
Opфографий ден пунктуаций
|
Орфографически чын возымаш верч ученик-влакын тўткылыкыштым вияндымаш. Мутышто орфограммын тўрлӧ вере вашлиялтмыжлан кӧра икгай огыл йӧн-шамычым кучылтмаш. С. Дмитриевын. «Чын возо» мутерже дене пайдаланымаш.
Чын сераш виктарыме правил-влакым кучылтмаш:
–мутым вес корнышко слоглан шелын вончыктарымаш;
–предложений тўналтышыште, собственный лўмлаште кугу буква;
–мужыран йонгыдо да пич согласный-влак;
–мут тўналтышыште да гласный почеш слог тўналтышыште шогышо е, я, ю буква-влак;
– марий йылмысе ы йўкан шомак-шамыч;
– руш йылме гыч пурышо ф, х, ц, щ, б букван мут-влак;
–мут покшелне да мучашыште ь буква;
–кумдан кучылталтше почеш мут-шамыч;
–шомакыште ударенийдыме ӧ, о, е гласныян шомак-влак;
–предложений мучашыште препинаний знак-шамыч: точка, вопросительный да восклицательный знак-влак;
–икгай членан предложенийыште запятой.
|
Орфографически чын возымаш верч ученик-влакын тўткылыкыштым вияндымаш. Мутышто орфограммын тўрлӧ вере вашлиялтмыжлан кӧра икгай огыл йӧн-шамычым кучылтмаш.
С. Дмитриевын. «Чын возо» мутерже дене пайдаланымаш.
Чын сераш виктарыме правил-влакым кучылтмаш:
–мутым вес корнышко слоглан шелын вончыктарымаш;
–предложений тўналтышыште, собственный лўмлаште кугу буква;
–мужыран йонгыдо да пич согласный-влак;
–мут тўналтышыште да гласный почеш слог тўналтышыште шогышо е, я, ю буква-влак;
– марий йылмысе ы йўкан шомак-шамыч;
–руш йылме гыч пурышо ф, х, ц, щ, б букван мут-влак;
–мут покшелне да мучашыште ь буква;
–кумдан кучылталтше почеш мут-шамыч;
–шомакыште ударенийдыме ӧ, о, е гласныян шомак-влак;
–предложений мучашыште препинаний знак-шамыч: точка, вопросительный да восклицательный знак-влак;
–икгай членан предложенийыште запятой.
|
Весын да шкендын возымаште орфографический йонылышым муаш, тудын молан лиймыжым умылтараш.
Мутышто тунемме орфограммын улмыжым палаш.
Шомакын молан тыге возалтшашыжым негызлаш. Посна орфограммыште могай йонылыш лийын кертшашым ончылгоч шижтараш.
Мутысо орфограммын кушто верланымыжым шотышко налын, тӧрлатышаш йӧным кычалаш, орфограммым тергыме тўрлӧ йӧн-влакым лончылаш.
Орфографический правил-влакым кучылтмо алгоритм-шамычым ямдылаш.
Тўрлӧ орфограмман мут-шамычым посна тўшкашке чумыраш.
Лийын кертше орфографический йонылышым ончылгоч шижтараш манын, «Чын возо» мутeрым утларак шергалаш.
Серышаш мут-влакым кок тўшкалан шелын лончылаш: икьмше–чын возышашым тунемме правил-шамыч умылтарат, кокымшо–чын серышашым нимогай правил ок рашемде; тыгай мут-влакым шарныме почеш гына йонылыш деч посна сераш лиеш.
Чын возымаште шкендын могай кўкшытыштӧ улметым тӧр аклаш, мoгaй орфограмман мут-влак нелыракла чучыт, нуно шкендын ыштыме мутерышке сералт кертыт.
Текстым лончылаш: посна орфограмман мут-шамычым муаш.
Орфографический нормо дене келшышын возымым аклаш, текстыште улшо йонылышым шке муаш. Орфограммым тергыме йºным чын мумо але уке, аклаш; орфограммыште буквам ойырен налме годым лийше йонылышым муаш. Йонылышым тӧрлаташ полшышо келшыше йӧным ойырен налаш.
Текстым чын серыме але уке, сайын тергаш, йонылышым муаш да тӧрлаташ.
Правил дене умылтараш лийдыме орфограмман мут-влакым пуртен, тўрлӧ прeдложений-влакым моделироватлаш.
Орфографий палымым пенгыдемдыме годым, упражненийым ойырышыла, шке куатым чын аклаш. Орфографический задаче-шамычым кузе чын шуктымылан акым пуаш.
|
Йылме лывыртымаш
|
Вашкыл кучымаш могай амал дене, кӧ дене да кушто эрта–чыла тидым умылен налман
Коктын але икмынярын вашкыл кучымо годым шот дене кутыраш тунем шогымаш. Шке шонымашым ончыктымаш, тудым негызлымаш. Мутланымашым кўлын эртарымаште кучылталтше тўн моштымаш-влак: мутланаш эплын тўналаш, икте-весым пагалаш, тўткышым ойыраш, тыматлын мучашлаш. Школышто да вес вереат поро кумылым ончыкташ: саламлалташ, чеверласаш; таушташ, титакым кудалташ йодаш, нелеш (вуеш) налаш огыл, сӧрвален йодаш. Марий йылмым сайын палыдыме eн дене поснак тыматле лиймаш.
Посна темылан шке гыч каласкалаш тунем шогымаш, тидын годым повествований, описаний, шонкалымаш йӧн-влакым кучылтмаш.
Текст. Текстын ойыртемже-влак. Текстыште предложений-шамыч смысл шотышто икте-весышт дене ушналтьгг. Текстын вуймутшо.
Текстыште предложений-влакын радамлалтмышт .
Текстын ужашыже-шамыч (абзац-влак) почела лийыт.
Текстын чоналтмыжым лончылымаште иктешлыше паша: вуймутым пуымаш, предложений-шамыч радамым тӧрлымаш да текстын ужашыже (абзац)-
влакым радамлымаш.
Текстын планже. Пуымо текст-шамычлан планым чонымаш. Темлыме план почеш шке гыч текстым чонымаш.
Текстын тўрлӧ лиймыже: каласкалымаш (повествований), описаний, шонкалымаш (рассуждений).
Серышым, саламлымашым кузе ямдылышаш нерген пален налмаш.
Возымо йылмын рашлыкшым, чынлыкшым, поянлыкшым да сылнылыкшым шотышко налын, текстым шке гыч чонымаш да темлыме текстым тӧрлымаш; текстыште синоним ден антонимым кучылтмаш.
Тўрлӧ изложений ден сочиненийым возымаш: текстлан лишыл, ойыркален серыме изложений, сочинений сынан изложений; повествований сочинений, описаний сочинений, шонкалымашан сочинений.
|
Вашкыл кучымаш могай амал дене, кӧ дене да кушто эрта–чыла тидым умылен налман
Коктын але икмынярын вашкыл кучымо годым шот дене кутыраш тунем шогымаш. Шке шонымашым ончыктымаш, тудым негызлымаш. Мутланымашым кўлын эртарымаште кучылталтше тўн моштымаш-влак: мутланаш эплын тўналаш, икте-весым пагалаш, тўткышым ойыраш, тыматлын мучашлаш. Школышто да вес вереат поро кумылым ончыкташ: саламлалташ, чеверласаш; таушташ, титакым кудалташ йодаш, нелеш /вуеш/ налаш огыл, сӧрвален йодаш. Марий йылмым сайын палыдыме eн дене поснак тыматле лиймаш.
Посна темылан шке гыч каласкалаш тунем шогымаш, тидын годым повествований, описаний, шонкалымаш йӧн-влакым кучылтмаш.
Текст. Текстын ойыртемже-влак. Текстыште предложений-шамыч смысл шотышто икте-весышт дене ушналтьгг. Текстын вуймутшо.
Текстыште предложений-влакын радамлалтмышт.
Текстын ужашыже-шамыч (абзац-влак) почела лийыт.
Текстын чоналтмыжым лончылымаште иктешлыше паша: вуймутым пуымаш, предложений-шамыч радамым тӧрлымаш да текстын ужашыже (абзац)-влакым радамлымаш.
Текстын планже. Пуымо текст-шамычлан планым чонымаш. Темлыме план почеш шке гыч текстым чонымаш.
Текстын тўрлӧ лиймыже: каласкалымаш (повествований), описаний, шонкалымаш (рассуждений).
Серышым, саламлымашым кузе ямдылышаш нерген пален налмаш.
Возымо йылмын рашлыкшым, чынлыкшым, поянлыкшым да сылнылыкшым шотышко налын, текстым шке гыч чонымаш да темлыме текстым тӧрлымаш; текстыште синоним ден антонимым кучылтмаш.
Тўрлӧ изложений ден сочиненийым возымаш: текстлан лишыл, ойыркален серыме изложений, сочинений сынан изложений; повествований сочинений, описаний сочинений, шонкалымашан сочинений.
|
Икте-весе деке вашкыл кучымо йºным ончыкташ: тудо могай амал дене эртаралтеш, могай сомылым шуктышаш, мутланымашке кӧмыт ушнат,
кушто да кунам лиеш, вашкыл кучымо могай йӧн-влак кучылталтыт.
Вашкыл кучымашын амалже дене келшышын йылмысе йӧн-шамыч дене пайдаланымым негызлаш.
Шке ойлымо да весе-влак дене мутланыме годым, моло гана тўрлӧ ситуацийыште молан лач тиде ой але ойсавыртыш лачеш толмьм лончылаш.
Урокышто, школышто, мӧнгыштӧ, уремыште палыме да палыдыме ен-влак дене, тўрлӧ ийгоган айдеме-шамыч дене вашкылым кучымо годым келшыше мут ден предложений кучылтмым аклаш.
Тыматлын кутырымо нормым лончылаш, шот дене шке кутырымьм шекланаш.
Икмынярын, шукын лийме годым мутланыме правил-влакым шукташ: икте-весым колышт мошташ, тореш каласышылан тӧр да чын ойлаш, мутланымашым шуяш полшаш, негызлыман шонымашым уверташ.
Вашмутланьмаште шкендын да вeсынат кумылжым кўшнӧ кучаш. Шке шонымым луктын каласаш, тудым негызлаш. Тидын годым весын ойлымыжым колышт мошташ, тореш каласышылан вигак руалаш огыл, мутланымашым шуяш полшаш. Марий йылмым палыдыме eн улмo годым тидым поснак шекланыман.
Текст ден вуймутым танастараш, темлыме вуймут-влак кокла гыч эн келшышыжым ойыраш. Темлыме вуймутлан шке гыч текстым чонаш. Заданий дене келшышын текстын содержанийжым каласкалаш: тичмашын, ойыркален, вес персонаж лўм дене.
Предложений радамым лугыман текстым лончылаш да тӧрлаташ, текстыште смысл шот цене мом каласыде кодымым муаш.
Текст ден текстын икмыняр вариантан планжым танастараш, эн келшыше планым ойырен налмым негызлаш.
Текстлан келшыше планым чонаш (ондак туныктышын полшымыж дене, вара шкеву).
Тўрлӧ сынан текст-влакым танастараш: каласкалымаш (повествований), описаний, шонкалымаш (рассуждений); кажныжын ойыртемжым шижаш.
Возымо йылмым тыгай виса дене висаш: чынлык, мут поянлык, сылнылык.
Шке гыч шонымашым каласкалаш: ыштыме паша нерген отчетым ышташ, повествований, описаний да шонкалымаш йӧн-влакым кучылтын, темлыме тема почеш ойлымашым чонаш. Серышым, саламлымашан, открыткым, запискым возен ончаш. Лудмо книга нерген шке шонымашым сераш.
Текстым аклаш, тушто вашлиялтше смысловой йонылышым муаш. Тыгай йонылыш уло гын, тудым трлаташ.
Изложений ден сочиненийым возымо годым мом ончыктышашым радамлаш да темлыме алгоритм почеш келыштараш.
Изложенийлан кучылтмо текст дене, сочиненийлан темлыме тема дене шке возымым кунар-гынат аклаш.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
