Урок деч єрдыж пашам эртарыме годым кучылташ кўлешлык материалым иквереш чумыраш

• 
  самырык шымлызе - влакым тўрлő источник дене пашам ышташ туныкташ;
  
• 
  кычал мумо материалым чын вера‰ден, кучылт моштымо навыкыштым вия‰даш.
  

- книга дене пашам ыштыме навыкым вия‰даш;

- уш-акыл поянлыкым пойдараш;

- шындыме цельын саскажым ужаш туныкташ.

- лудмыверыште книга-влакым кычалмаш;

- е‰-влак дене вашлиймаш;

- материал - влакым шотыш кондымаш;

- презентацийым чо‰ымаш;

- йолташ-влакым паша лектыш дене палдараш.

Тў‰алтыш мут

Пўртўс – Марий кундемын тў‰ поянлыкше, тудым тўзатен да пойдарен шогыман. Кеч-могай вер-шєрын шке ойыртемалтше сынже уло. Шочмо Карай ялем пашам йєратыше калык деч посна памашлан поян улмыж дене кугешнен кертеш. Памаш – тиде Юмын пуымо пєлек. Римлян-шамычат шолын шинчыше верым жапленыт, христиан-влак вўдым освещаеныт… Ожнысек айдеме вўдын кўлешан, илыш вийым пуышо куатшым пален. Авиценнын ойлымыж гычак врач-влак вўдын да тудын дене пайдаланымын кўлешлыкшым ужын моштеныт да моштат. Чывылгымеке, могыр куштылеммыла чучеш, кап-кыл кана, вўргорнын пашаже саемеш, айдемын кєргыштыжє улшо оккўл лектеш. Памашшинча гыч шолын лекше вўдын пайдаже эн кугу. Вет Мланде-Ава тудлан пўтынь куатшым ешара, вийым пуа.

Вўд - илышлан тў‰алтышым пуышо негыз. Вўд деч посна ик кечымат илен эртараш огеш лий. Илемлан вер олмымат айдеме эре э‰ер лишан ойырен. Вўдыш шўвалаш языклан шотлалтын, ават ўмбак шўвалме дене иктак лийын.

Шымлымашым эртарашлан марий литератур урок тў‰алтышым пуэн. Мичурин-Азмекейнын сылнымут саскажым тунемме деч вара кумыл йыр улшо пўртўс поянлыкым савырнен ончалаш да тудын поянлыкшым ешараш полшаш мом ыштен кертына манме шонымаш утларак чоным тургыжландарыш. Эн ончыч илышлан вийым пуэн шогышо памашна-влак нерген утларак палыме шуо. Адакшым «Марий Эл» газет конкурсым эртара. Ала меат шке поянлыкнам ончыктен кертына? Тудым тўзаташ мо дене полшен кертына? Тыге эн ончыч нунын кузе лиймыштым пален налаш кумыл лекте. Класс дене памаш йыр улшо куштырам погкалыме пашамат эртарышна.

Калык ой

Ялемын ик шергакан поянлыкше дене тендам палдарынем. Кугешнымашым поснак Кугу памаш луктеш. Ковамын каласкалымыж гыч. Ожно Карай ялысе Изи Кушна урем олмышто куп лийын, лочо кожерла улмаш. Арка серыште кайык муро шергылтын. Лопыштыжо пуйто ер верланен. Ерже телым ий дене комыжалтын. Тыгайымат каласкалат, икана телым курык сер гыч волышыла сўан калык ерым ужын шуктен огыл. Оръе‰ да качымарий кичкыме имне дене, сўан калык пуйто ерыш пурен каеныт. Ийла эртыме семын ер вўд пучаш тў‰алын, пуше‰гат шуэмын. Вер олмо йєршын кошкен огыл, а купыш савырнен. Курык сер гыч куп тураштак памаш вўд йоргыкташ тў‰алын. Памаш вўд кече ваштареш шолын йоген. Тыгай ойат уло, пуйто е‰-влакын йодмыштым памаш вўд колыштын маныт, тўрлє неле жапыште тудо полшен шоген. Тиде памашым эше пундашдымылан шотлат. Тидымат палемдыде ок лий. Памашым эрыкташлан кажне е‰ын кидше келшен ок тол. Кугу Памашым гын ожнысек Стопан тукым ачала. Ты памаш вўд яндарлыкше дене ойыртемалтеш. Садлан вўдшє ший шырчанла чучеш. Памаш вўд дене чуриетым шўалтет, угыч шочмыла чучеш. Подыл ончет, виет кок пачаш кугемеш. Тыгай вўдым тамлет гын, чонетат порырак лиеш.

Ялыштына эше икмыняр памаш уло. Апась памаш, Куголык памаш, Манай памаш, Семиан памаш – чыланат калыкым яндар вўдышт дене сийлат. Вургемым шўалташ але шемым ошемдаш калык кажне кечын памаш деке толеш.

Куголык памашым эше вес семынже Епи олык памаш маныт. Колымшо курымын 70-шо ийлаштыже тыште республик кўкшытан Пеледыш пайремымат икмыняр гана эртареныт. Тыгайат лийын: игече пеш мотор, пайрем гўжлен, вучыдымын йўр ложгаш тў‰алын. Калыкыште тыгай ой лектын: памаш уто йўк-йўаным ок йєрате. А пайремже эртаралтын памаш аркаште. Адакшым олыкын да памашын озаже лийын. Тудак, очыни, вўдын тымыкшым аралаш тєчен. Епимже маныт, йоген лекше изи памашшинчам почын, йырже печым печен. Тыге памаш йоргыкташ тў‰алын. Ты памаш Кушна урем гыч почтыш кайыме коч корнышто верланен. Памаш арка серыште улшо мландын рокшо ойыртемалтше. Тушеч тиде рокым окнасе пеледышым атыландараш налыт, Шошым росотам ўдашлан кучылтыт. Садлан йоген лекше вўд пе‰гыдылыкше дене ойыртемалтеш. Кўлеш минералат тыште ситале.

Карай ялын шым уремжылан шым памаш кызыт йыргыкта. Тыгыде памашшинчаже эшеат ятыр. Нуно ялна гоч эртыше Кушна лўман изэ‰ерлан куатым ешарен шогат.

Лач памаш ковам Валентина Степановналан почеламут корнылам шочыкташ полшен. Тудо Манай памаш пеленак ила. Ялыштыжат ковам Манай Валя маныт. Ала памашак тудлан тыгай ныжылгылыкым, поро кумылым пуэн моштен. Садлан почеламутшат шочын.

Шўшпык йўкым колышташ,

Яндар вўдым подылаш,

Кок ведрам сакалтен

Эрак лектым эр лупс ден.

Ох, могай яндар южшо.

Ох, могай тамле вўдшє.

Тау яндар памашлан

Тутло вўдым пуымыжлан.

Ямле вўдым йоктарен,

Ошкыл колтышым йывыртен.

Єрын ше‰гак ончальым -

Тау манмым мый кольым.

Манай Валя ковамын кугезе кочаже улмаш. Тудо моткоч кугу капан, пе‰гыде айдеме лийын. Пашам пеш талын ыштен. Сурт-печыже Йолгорно уремыште верланен. Урем пелен ужар олык шарлен возын. Садерла кокла гыч изи вўд йончен. Кугезе кочана тудым эрыктен, ачален шоген. Тыге Манай памаш шочын. Ынде памашым тукым изам эрыкта. Манай памаш кужу ўмыран.

Ял уремлам кўвар-шамыч ушен шогат. Ожно тыгай келгытан коремжат лийын огыл, ик урем гыч вес уремыш имне орва дене кудалыштме нерген каласкалат. Вер-шєр эре вашталтеш, южгунам тудым айдемат э‰гекыш кондаш «полша». Тў‰алтыш жапыште памаш-влак чыланат изолыкышто йыргыктеныт. Кызыт нуно корем серыште верланеныт. Карай школын тунемшыже-влак куштыра деч эрыкташ полшена. Кажне классын шке памашыже уло. Вўд деч посна ик кечымат илен эртараш ок лий. Талантан е‰-влакнат памашын куатшым шке чонышкышт налын, кумда корныш шогалыныт манаш амал уло. Сылнымут корныш лекше Валерий Якимовынат памаш вўд воктенак сурт-печыже верланен улмаш. Изаже, Виктор Якимоват, сўретче Виктор Николаеват яндар памаш вўдым тамленыт.

Иктешлымаш

Шымлымашым эртарыме годым е‰-влак дене вашлиймыжат о‰ай ыле. Кажне каласкалыше шочмо верже дене кугешна, тудын сєраллыкше верч тырша. Куштырам кышкыше-влакым вурса. Мемнам туныктымыжат могай шерге. Ты шымлымашым келгемден, «Марий Эл» газетын эртарыме проектышкыже ушнаш шонымаш лекте. Тидлан памаш - шамычнам эше тўзаташ кўлеш. Мыланна верысе администраций деке полышым йодын серышым возаш кумыл лекте.

Кажне памашын шке тамже, яндарлыкше. Там шот дене мом палемдаш лиеш: микроб вўдыштє уке, уто примесьымат от верешт, магнийын ионышт верешталтыт. Ты шымлымашым химийым туныктышо дене пырля онченна.

Памашна-шамыч, иктыш ушнен, Пўнча‰ э‰ерлан ешартышым пуат, тушечын Пєдым пойдарен, Элнет дене саламлатын,кугу Юлыш ушнат. Изи ялын шырчаже кумда те‰ызыш ушалтеш. Тыгак мыйын кычалме пашам моло-влаклан пайдам пуа манын шонем.

Аралыза памашшинчам. Вўд уло гын, илыш тўзлана. Ты илыш кужун шуйна. Памашшинчам эрыктен да арален моштыман. Тачысе кечын яндар вўдым шагал верештат. Кузе памаш шолын лектеш, тугак илышна эре шолын шогыжо, тўзланыже.

Вуйлымаш

2. Тў‰алтыш мут………………………………………………………………………………………….2 с.