Мазмұны Кіріспе Ақша айналымының түсінігі және мәні 1 Ақша айналымы және ақша айналымының заңы 2 Қолма – қол және қолма – қол емес ақша айналымдары Ақша айналысының

Кіріспе

2. Ақша айналысының кұрылымы

3 Қазақстан Республикасындағы ақша айналысы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Тарихи дамудың барысында ақша қатынастары бірнеше маңызды өзгерістер мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Соның салдарынан ол экономикалық жағдайға үлкен әсерін тигізді. Ақша айналысы мен валюталық бағамның тұрақтылығы экономикалық жағдайлардың жақсаруының, нарықтағы тепе – теңдіктің қамтамасыз етілуінің алғышарты болып табылады.

Ақша айналымындығы инфляцияның маңыздылығы нарық механизмнің үзілуіне, өндірістің құлдырауына, бүкіл әлеуметтік – экономикалық жүйенің құлдырауына әкелуі мүмкін.

Осы процестерді игеру қазіргі таңда Қазақстан экономикасындағы аса маңызды және қажетті мәселелердің бірі болып саналады.

Менің курстық жұмысымның мақсаты ақша айналымының теориялық негіздерін қарастыру және оның құрылымына ерекше көңіл бөлу мен жеке сипаттау болып табылады. Сондай – ақ, шетел тәжірибесін қарастыра отырып, оны қолдана отырып және негізге ала отырып, Қазақстан Республикасында пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды қарастыру.

Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді атқарған жөн деп санадым:

• 
  ақша айналымының түсінігі мен мәнін ашу;
  
• 
  оның түрлері мен құралдарын жеке сипаттау;
  
• 
  ақша айналымының формаларын құрастыру;
  
• 
  Қазақстан Республикасында ақша айналысын қарастыру;
  
• 
  курстық жұмысқа жалпылама қорытынды жасау;
  

1. 
   Ақша айналамы және ақша айналымының заңы
   

Ақша айналымы - бұл өзінің функцияларын орындау барысындағы қолма – қол және қолма – қол емес ақшалардың қозғалысы. Ол тауарлардың реализациясын, сондай – ақ тауарлы емес төлемдерді және шаруашылықтағы есеп айырысуларды жүзеге асырады.

Елдің ақша айналымы ақшаның қозғалысын көрсете отырып, келесілердің арасындағы айналысты көрсетеді:

• 
  орталық банк және коммерциялық банктер;
  
• 
  коммерциялық банктер; коммерциялық банктер және олардың клиенттері ( кәсіпорындар, ұйымдар, халық );
  
• 
  кәсіпорындар мен ұйымдар;
  
• 
  физикалық тұлғалар;
  
• 
  банктер және әр түрлі қаржы институттары, сондай – ақ қаржы институттары мен халық
  

Жоспарлы орталықтанған экономика жағдайында ақша айналысының ерекшеліктері:

• 
  Қолма – қол ақша да қолма – қол емес ақша да шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқарды. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды – техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді;
  
• 
  Мемлекет заң арқылы ақша айналымын қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгілійді. Сөйтіп, қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал – жабдықтарын бөлуді көрсететті;
  
• 
  Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивті заңдармен реттелді;
  
• 
  Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті.
  
• 
  Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, оған мемлекеттік банк бақылау жүргізді;
  
• 
  Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды;
  
• 
  Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерін тек мемлекеттік банк монополиялы құқық негізінде шығарды;
  

• 
  Ақша айналымы, негізінен, шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ал бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
  
• 
  Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымының заңмен ажыратылуы жойылды;
  
• 
  Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
  
• 
  Ақша айналымы әр түрлі меншіу формасы жағдайында жүреді;
  
• 
  Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
  
• 
  Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымы бір – бірімен тығыз байланыста жүреді;
  
• 
  Қолма – қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма – қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер шығарады;
  

Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша – ол ақша айналысының тек бір бөлігі. Демек, белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі ақша айналысы болып табылады. Ал ақша айналымы - бұл қолма – қол және қолма – қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.

Ендеше ақша айналымы екі бөліктен: қолма – қол және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.

Енді ақша айналысы заңына тоқтала кетейік. Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.

Айналыстағы ақшаның саны Карл Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға:

• 
  бір кезеңде, айталық, бір жылда сатылуға тиіс бағасының қосындысына;
  
• 
  ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді.
  

Ақша айналысы заңының мәні мынада: ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.

Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметінде болатындықтан, айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бір сыпырасы қолма – қол ақшасыз есеп айырылысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі.

Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді; тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа айналыстан шығарылған әлде қандай ақша мөлшері шаруашылықтың, халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мына формуламен анықталады:

Мұндағы:

Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлде қайда кем ақша массасының жүруінің себебі - төлеушілік проблемасының болуы. Сол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивті экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлеушіліктің көптеген себептері бар. Олар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлеушіліктің тізбегінде потенциалды банкноттардың болуы, банкноталардың тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және тағы басқалар.

Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға байланысты өзгереді; айналыстағы тауарлар мөлшеріне тауарлар мен қызметтер бағасының деңгейіне және тағы басқаларға байланысты болады.

Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналымына әсер ететін жағдайлар мыналар:

• 
  несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
  
• 
  қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
  
• 
  ақша айналымының санының өсуі;
  

Ақшаның екі формасы бір – бірімен тығыз байланыста болады. Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма – қол ақша формасында салса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма * қол банкнотаға айналады. Керісінше клиенттің шотқа жазу арқылыбанкке ақша сомасын салуы қолма – қол ақшпның банктік айналымдағы ақша формасына айналуын көрсетеді

2. 
   Қолма – қол және қолма – қол емес ақшалар
   

Ақша айналымының басым формасына сәйкес оны қолма – қол және қолма – қол емес ақша айналымдары деп бөледі.

Қолма – қол ақша айналымы – бұл қолма – қол ақша белгілерінің айналымы: қағаз ақшалардың, банкноталар, монеталар, тағы басқалары. Яғни, бұл - бір субъектінің екіншісіне тауарлар үшін, көрсетілген қызметтер үшін немесе заңмен қарастырылған басқа да жағдайлар үшін берілетін нақты ақша белгілерінің айналымы. Барлық елдерде монеталарды мемлекеттік қазына жасап шығарады, ал айналымға оларды банкноталармен бірге орталық банк жібереді. Қолма – қол есеп айырысуда орталық банкпен шығарылған және эмиссиялауға монополиялық құқығы бар банкноталар қолданылады.

Қолма – қол ақшалар келесілер үшін қолданылады:

• 
  тауарлар мен қызметтер айналымын жүзеге асыру үшін;
  
• 
  жалақы төлеу бойынша есеп айырысу және соған сәйкес төлемдерді төлеу үшін;
  
• 
  бағалы қағаздарға төлем және олар бойынша табыстарды төлеу үшін;
  
• 
  коммуналдық және тағы басқалар қызметтерге төлем жасау үшін;
  

Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық Банк банкнота түрінде эмиссиялайды, ал екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі. Яғни клиенттер заңды тұлғалар болатын болса, онда ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі , ал клиент жеке тұлға болатын болса, онда ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма – қол ақшаның бір бөлігі олардың өзара есептесуіне жұмсалса, ал басым көп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде ( яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, дивиденттер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және сол сияқты түрінде ) беріледі.

Қолма – қол ақша, негізінен, халықтың ақшалы табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігі жарна, сақтандыру төлемін, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен лотерея сатып алуға, айып пұл және тағы сол сияқтыларды төлеуге жұмсалады.

Жалпы айтқанда, ақша коммерциялық банктердің төлем – кассалық бөлімдерінен клиенттер арқылы айналысқа түсіп, белгілі бір мерзімнен кейін клиенттердің ( негізінен, сауда орындары және халыққа қызмет көрсететін орындардың ) кассасы арқылы айналыстан шығады. Сөйтіп, қолма – қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.

Мемлекеттің қолма – қол ақша айналысы – бұл белгілі бір уақыт мерзімінде қолма – қол формада жүргізілген барлық төлемдердің сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Бұл айналым көбіне халық табыстарының түсуімен және олардың шығындалуымен байланысты болады.

Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент- қолма- қол ақшаны пайдалану. Қазіргі кезде біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма- қол ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептеуге чектерін енгізумен шектелуде.

Қолма – қол емес ақша айналымы ( төлем айналымы ) – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретінде қызметтің атқарылуы. Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін құрайды. Төлем айналымы төлеушілері мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазбаша түрде, сол сияқты олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.

Қолма – қол емес ақша айналымы қазіргі таңда көптеген мемлекеттерде басым қолданылады. Ол көбінесе чектер арқылы, несие карточкалары төлем тапсырыстары арқылы, төлемнің электронды құралдары арқылы және тағы басқа есеп айырысу құжаттары арқылы ( қазыналық вексельдер, сертификаттар) қызмет етеді.

Қолма – қол емес ақшаның төлем айналымын екі тобқа бөлуге болады: тауарлы операциялар бойынша және қаржылық міндеттемелері бойынша төлем айналымы. Бірінші топқа тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысулар жатады, ал екіншісіне бютжет төлемдері ( табысқа салық, қосымша құн салығы, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы және тағы осы сияқты төлемдер ) және бюджеттен тыс төлемдер, банк ссудаларын өтеу, несиенің пайызын төлеу, сақтандыру компанияларымен есеп айырысулар кіргізіледі.

Қазіргі кезде пластикалық картачкаларды қолдану қолма- қол ақшасыз есеп айырусуды ұйымдастыруда ең бір прогрессивтік құрал екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Олардың көптеген түрлерінің ішінде, негізінен, магнитті жолағы бары кең қолданылады. Өркениетті мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесі бар микропроцессорлы карточканы айналымға енгізу үшін белсенді жұмыс жүргізілуде.

Қолма – қол емес ақша айналысы – бұл белгілі бір уақыт аралығындағы клиенттердің шоттары бойынша несиелік ұйымдарға немесе келісімді есеп айырысуға, қолма – қол ақшаларды қолданбай, ақшалай қаражаттарды аудару. Бұл айналыс мемлекеттің ақша айналысының үлкен бөлігін құрайды.

Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір – біріне тәуелді. Өйткені ақша үнемі бір айналыс аясынан кетпей, оған одан әрі қызмет жасай береді. Ал банктегі шотқа қаржының айдарылуы қолма – қол ақшаның берілуінің кепілі. Сондықтан қолма – қол емес ақша төлем айналымы қолма – қол ақша айналымының ажырамас бөлігі болып табылыды және екуі бірге қосылып мемлекеттің ақша айналымын қалыптастырады..

Есеп айырысу операциялары банк операцияларының негізгілерінің біріне жатады. Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр түрлі шоттар қолданылады. Олардың арасында кең тарағандары: ағымдағы, есеп айырысу және тағы басқа шоттары.

Банктердің есептесу операциялары: инкассо, аудару және аккредитив болып бөлінеді.

Инкассо- әр турлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсыры бойынша және олардың шотына банктердің ақша түсіру операциясы. Инкассоға чектер, векселдер, бағалы қағаздар және т.б. құжаттар қабылданады.

Инкассолық операцияның екі түрі бар:

• 
  жай инкассо – клиенттің банк арқылы коммерциялық құжатсыз қойған төлем талабы негізінде банктің үшінші жақтың ақша алуға міндеттенген операциясы. Жай инкассо тауарсыз есеп айырысуда қолданылыды;
  
• 
  құжатты инкассо – үшінші жаққа клиенттен алған құжатты көрсету және оны тек төлемді қолма – қол алғанда немесе акцептелгенде ғана беру нәтижесінде банктің жүргізетін операциясы.
  

Аккредитив ( латын сөзі – « сенемін » ) – бір банктің екінші банкке аккретивте көрсетілген шарттарды орындағанда белгілі бір соманы жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша тапсырмасы.

Аккредитивтің негізгі түрлері: ақшалы және құжатты.

• 
  Ақшалы аккредитив – атаулы ақшалы құжат. Онда белгіленген мерзім ішінде аккредитивте көрсетілген соманы түгел немесе бөліп – бөліп, оны иемденушіге төлеу жөнінде корреспондент - банкке берген тапсырма жазылған.
  
• 
  Құжатты аккредитив – келісім, ол бойнша эмитент - банк клиентінің нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа төлемді жүргізу немесе оның үкімі бойынша төлеуі, сондай – ақ ол берген аударым вексельді акцептеуі, құжаттарды есептеуі немесе сатып алуы керек. Эмитент - банк көрсетілген операциялардың кез келгенін жүргізу өкілдігін басқа банкке беруіне болады.
  

Банк клиенттеріне қызмет көрсететін электрондық төлем жүйесіне:

• 
  автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
  
• 
  банктік автоматтар;
  
• 
  сауда ұйымдарындағы терминалдар;
  
• 
  үйде банктік қызмет көрсетулер жатады.
  

Сонымен, бүкіл ақша айналымы: қолма – қол және қолма – қол емес ақшалар болып бөлінеді. Сондай – ақ:

• 
  өнімді өндіру және сатупроцесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
  
• 
  тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
  
• 
  ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылады.
  

2. 
   Ақша айналымының құралдары
   

1. 
   Ақша массасы және оның жылдамдығы
   

Қандай да болмасын елдің ақша – несие саясатын сипаттайтын негізгі параметр болып ақша массасы саналады. Ақша массасын тауарлар мен көрсетілген қызметтерді төлеу үшін ақша қаражаттарының жиынтығы ретінде анықтауға болады. Ақша массасы экономикалық өсуге, бағалардың динамикасына, жұмысбастылыққа, төлеу – есеп айырысу жүйесінің тоқтаусыз жұмыс істеуіне әсер етеді.

Ақша массасы – бұл жеке тұлғаларға, кәсіпорындар мен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.

Ақша массасының компоненттерін анықтаудың әр түрлі концепциялары бар. Бірінші концепция бойынша ақша массасы айналыстағы қолма – қол ақша мен қолма – қол ақша айналысынан немесе қолма – қол емес ақшалардан тұрады. Төлем айналысындағы ақшалардан басқа әр түрлі бағалы қағаздар қолданылуы мүмкін – вексельдер, чектер депозиттік сертификаттар, тағы басқалары.

Екінші концепцияны қолдаушылар вексельдерді, чектерді және кей кезде басқа да бағалы қағаздарды қолма – қол емес ақша айналымына жатқызады.

Үшінші концепцияны қолдаушы экономистер қолма – қол ақшаның барлығына қарсы шығады да, ақша деп тек қолма – қол ақшаларды санайды.

Ақша массасының құрамы сол елдегі несие – ақша жүйесімен анықталады.

Ақша массасының нақты құрамы әр мемлекттің өзіне тән ақша - несие жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ- та ақша массасын анықтау үшін - төрт, Швецария мен Германияда - үш, Ұлыбританияда- бес, Францияда - екі ақша агрегаттары қолданылады.

Өнеркәсібі дамыған елдердің қаржылық статистикасында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:

М1 – айналыстағы нақты ақшаларды және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды;

М2 – М1 + коммерциялық банктегі мерзімді және жинақ салымдары ( 4 жылға дейінгі );

М3 – М2 + арнайы несиелік мекемелердегі жинақ салымдары;

М4 – М3 + ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттар;

Қазақстан Республикасының ақша массасының құрлымына келесі ақша агрегаттары кіреді:

• 
  М0 - айналыстағы қолма- қол ақша;
  
• 
  М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп шоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, чектік және аккредитивтік шоттардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалырдың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;
  
• 
  М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;
  
• 
  М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекіттік займ облигацияларын біріктіреді;
  

• 
  банкноталар мен монеталар эмиссиялау есебінен.
  
• 
  Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
  
• 
  мемлекеттк бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметке несие беруімен
  
• 
  Орталық банктің асыл металлдарды, шетел валютасын және мемелекеттік бағалы қағаздарды сатып алуымен;
  
• 
  чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заим беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару);
  

Ақша массасын өлшеудің екі түрі бар: трансакциондық және өтімділік бойынша өлшеу.

Ақша массасын трансакциондық өлшеу ақшаның айналым құралы ретіндегі функциясына негізделеді. Бұл ойды қолдаушылар ақшаның мәні тауарлармен қызметтерді төлеу үшін қолданылады деп санады. Олардың ойынша , айналыс құралы қызметін атқаратын ақшалар, яғни активтерді басқа активтерден ерекшелендіретін маңыздылығы осыда. Барлық активтер құнды сақтау қызметін атқарады, олардың ішіндегі кейбіреулері ғана айналыс құралы ретінде қолданылады.

Ақша массасын трансакцонды өлшеу айналыс құралдары қызметін атқаратын активтерді ғана есептеу керек. Мұндай активтерге көбінесе төлем құралы ретінде қолданылатын монеталар және қағаз ақшалар жатады. Сонымен қатар, оларға чектік депозиттерді ( ағымдағы шоттарды ) жатқызуға болады.

Өтімділік бойынша ақшаның массааын өлшеу ақшаның мәні оның өтімді актив болу қасиетімен байланыстырылады. Өтімділік сатушының берілген берілген тауарды кез келген уақытта аз шығындармен және жеңіл өткізуін білдіреді. Бұл ой бойынша ақшалар басқа активтерден сапа жағынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Біз активтерді тек оның өтімділік дәрежесі бойынша ғана ажырата аламыз. Әрбір актив құнды сақтау қызметін атқарады, бірақ олардың өзгешелігі тек олардың өтімділігінде.

Ақшалар – ең өтімді активтер; ақшаның иесі тауарды немесе қызметті сатып алудың алдында оларды басқа еш нәрсеге айырбастамау керек. Ал, мысалға үйді алатын болсақ, оның өтімділігі өте төмен. Өтімділігі төмен тауарларды сату көп уақытты алады.

Тауарлы айналымды реттеу үшін қажетті ақшаның көлемін білу қажет. Ақша айналымының жылдамдығы әрбір ақша бірлігі бір жыл көлемінде кез келген келісім шарт жасау үшін жасаған айналыс санымен өлшенеді.Тауар бағасының қажетті сомасысын және ақшаның айналымын ескере отырып, айырбастың теңдігі алынған болатын. Оны Фишер теңдігі деп атайды, ол келесідей:

MV = PQ, немесе M = PQ / V

Мұндағы:

Бұл теңдікті Фишер атымен байланыстырса да, ол бұдан ертерек те мәлім болған. К.Маркс өзінің « Капиталының » І томында бұл теңдікті былай көрсеткен болатын:

Сондай – ақ К.Маркс қажетті ақша көлемін толығырақ сипаттады:

Мұндағы:

Кц – несиеге сатылған тауарлар сомасы;

П – ертерек сатылған тауарлар сомасы, бірақ олар бойынша төлемдер ағымдағы периодта жүзеге асады;

n – ақша бірлігінің айналым саны;

Коммерциялық банктердің несиелік ақшаларды шығару интенсивтілігі депозиттерді міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады, қаншалықты резервтеу нормасы жоғары болса, соншалықты банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдаланады. Осыған сәйкес депозиттер негізінде несиелік ақшаларды жасау интенсивтілігі артады және ол ақшаны мультипликациялау коэфицентімен анықталады. Яғни, ақша массасының көлемі Орталық банк жүргізетін ақша – несие саясатымен тығыз байланысты деп айтуға болады. Мұндағы ең басты мақсат ақша масссасының өсуін сақтау екенін көруге болады. Мақсатты белгілеуде Орталық Банк келесі көрсеткіштерді ескереді:

1. 
   нақты бейнелеудегі ЖҰӨ -нің болжанатын өсімі;
   
2. 
   жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін жылдамдығы;
   
3. 
   жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұқсат етілген деңгейі;
   

Ақша массасы көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша массасының өзгермелілігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді.

Ақша массасының жылдамдығы – ақша қозғалысының интенсификациялы көрсеткіші. Яғни, Самуэльсонның ойы бойынша, ақша айналымының жылдамдығы табыс айналымының жылдамдығын көрсетеді″.

Ақша массасының айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға, экономиканың циклы мен өркендеуіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және тағы басқаларға байланысты өзгереді.

Ақша массасы айналымының баяулауы – ұлттық жиынтық өнімді орналастыру коэфицентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, онда жоғары конъюктураның барлығын және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айнаысының жылдамдығы айналыстығы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни ақша санына кері пропорционалды әсер етеді. Ендеше қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды деп санауға болады.

Ақша массасы айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын жинауға ұмтылысын және ақша массасының құрылымында банктердегі ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді.

″Самуэльсон П. Экономика. – М.: Машиностроение. Т. 1. 1997. С. 260
Айта кететін нәрсе – «ақша айналысының жылдамдығы» және «төлемдердің өту жылдамдығы» деген ұғымдардың бір – бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын факторларға:

өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есептегіш техниканы және электрондық ақша жүйесін енгізу жатады.

Өнеркәсібі дамыған елдерде ақша массасы айналымының екі көрсеткіші болады:

1. 
   Табыс айналысы аясындағы айналымның жылдамдық көрсеткіші – жиынтық ұлттық өнімнің немесе ұлттық табыстың ақша массасына, дәлірек айтқанда М1 не М2 агрегатына қатынасы. Бұл көрсеткіш ақша айналымы мен экономикалық даму процестерінің арасындағы байланысты көрсетеді.
   
2. 
   Төлем айналысындағы ақша айналымының көрсеткіші – банктік ағымдық шоттар бойынша аударылған қаражаттар сомасы мен ақша массасының орташа көлеміне қатынасы.
   

2. 
   Ақша агрегаттары және ақша базасы
   

Ақша айналымының екі жағының ( қолма –қол ақша мен банктік айналымдағы ақшаның ) бірлігі, олардың бір формасының екіншісіне алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша массасы - ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс - шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Ондай көрсеткіштер ақша агрегаттары деп аталады.

Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты, қалыпты болмайды. Ол ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.

Ақша агрегаттары бір – бірінен өтімділігі бойынша ажыратылады. Ең өтімділігі жоғары агрегат болып М0 ( қолма – қол ақша ) саналады. М1 – дің өтімділігі М0 – ге қарағанда азырақ, бірақ М2 – ден жоғары.

М2 ақша агрегаты қолма қол ақша және қолма – қол емес құралдар арқылы анықталады, өз кезегінде олар халықтың жинақ жасауымен және заңды тұлғалардың шоттарындағы қалдықтармен тікелей байланысты. Яғни, бұдан мынадай ойға келуге болады: халықтың жинақ жасау үрдісі интенсивті түрде жүрсе, халық банктерге сенеді және өз ақшаларын солардың шоттарында ұстаса, онда Орталық банк ақша массасын көбейте алады. Ендеше халықтың жинақтар жасауы жаңа ақшалардың пайда болуын қамтамасыз ету функциясын атқарады деп айтуға болады.

Әр елдегі ақша агрегаттарының құрамы бірдей емес. Мысалы, АҚШ- та ақша массасын анықтау үшін төрт ақша агрегаты қолданылады, сондай – ақ М2 –нің құрамына бір күндік операциялар бойынша бағалы қағаздар, ақша нарығының депозиттік шоттары, Ал М3 –ке М2 –ге қосымша ретінде қазынаның қысқа мерзімді вексельдері, коммерциялық банктермен жасалатын сатып алу туралы жедел келісімшарттар кіреді. Ал Жапония мен Германияда үш ақша агрегаты қолданылады. Англияны айтатын болсақ, онда бес ақша агрегаты қызмет етеді.

Енді осы ақша агрегаттарының әр қайсысына бөлек – бөлек тоқталып өтейік.

М1 ақша агрегатына қатысты бірегей көзқарас бар, оған айналыстағы нақты ақшалар мен мерзімсіз депозиттерді жатқызады.

Кейбір елдерде бұған барлық ағымдағы салымдарды, мысалы, Ұлыбританияда тек олар бойынша пайызбен есептелмейтін депозиттерді ғана жатқызады. АҚШ – та сондай – ақ М1 агрегатына банктік емес мекемелермен шығарылғанаккредитивті, Жапонияда - 7 күн бұрын алдын ала хабарлауға жататын депозиттерді де жатқызады.

Негізінде, М1 агрегата айналыстағы ақша массасының « тар » көрсеткіші болып табылады. Бірақ, соған қарамастан, ол өте маңызды, себебі ол ақшаның төлем құралы функциясымен тығыз байланысты. Ол жеке сектордың барлық өтімді қорларлануын қамтиды. Осы уақытқы дейін М1 агрегаты пайыз ставкасының және халықтың өтімділікті таңдауының арақатынасы деп саналды. Себебі М1 агрегатына жататын активтер ешқандай пайыздық табыс әкелмейтін. Өкінішке орай қазіргі кезде бұл заңдылық пайыздық табысы бар ағымдық шоттардың пайда болуына байланысты бұзылған.

М2 және М3 агрегаттарын анықтау барысында елдер арасында мәнді айырмашылықтар бар.

Францияда М2 агрегатына М1 агрегатымен қоса, төрт жылға дейінгі мерзімсіз депозиттер; АҚШ - та жинақ шоттарындағы қалдықтарды, ақша нарығы қорларының акцияларын, АҚШ – ғы банктерде және шетелдегі банктердегі АҚШ резиденттерінің еуродолларларын; Ұлыбританияда – чек шығаруға болатын депозиттерді, бір ай бұрын хабарлайтын депозиттерді жатқызады.

М3 агрегаты М2 агрегатынан басқа: Францияда резидент еместердің ақшалай активтерін: мерзімді депозиттерді, кассалық бондар және қаржы мекемелерінің депозиттік сертификаттарын; Германияда жинақ депозиттерін; Ұлыбританияда мерзімді депозиттік сертификаттарды, валютадағы депозиттер мен сертификаттарды жатқызады. Яғни М3 агрегаты ақша массасының « кең » көрсеткіші болып табылады.

М3 агрегаты мемлекеттегі халықтың сатып алу қабілетінің толық соммалы көрсеткіші деп санауға болады. Сондықтан мемлекет көп жағдайда осы агрегатты пайдаланады және айналыстағы ақша массасын реттеу мақсатында қолданады.

Сонымен, барлық ақша агрегаттары иерархиялық жүйеге тізбектеледі: әрбір келесі агрегат өзінің алдындағы агрегатты қосып алады.

Ал енді Қазақстан Республикасындағы ақша агрегаттарын көрсетейік:

М0 – айналыстағы қолма – қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша;

М1 – М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері;

М2 – М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;

М3 – М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері;

Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта бола бермейді. Оларға бірден – бір әсер етуші фактор - ақша нарығы құралдары дамуының өзгеруі.

Ақша массасының негізгі компоненті – ол ақша базасы. Ақша базасы міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол келесі формуламен анықталады:

Мұндағы:

Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:

3. 
   Қазақстан Республикасындағы ақша айналымы
   

Қазақстан экономикасының нарықтық принциптерге өтуінен бастап ақша саясатының мақсаты инфляциялық процестерге және осы негізге сүйенетін сұранысты реттеу үшін ақша эмиссиясын шектеу болып табылады. Бұл ақша айналымының реттеуші құралдарын қолдану арқылы жүзеге асады: яғни, ақша массасын реттеу, валюталық реттеу.

Екі деңгейлі банк жүйесін қалыптастырғаннан кейін,ақша ретеушілері жиынтық сұранысты реттеуге және ақша қаражаттарының әр алуан түрлерімен формаларын бір уақытта қолдану мүмкіндігін қамтамассыз ету үшін бағытталған болатын.

Ақша массасының құрылымы мен динамикасының анализі ақша айналымының реттеу механизімін жасауда маңызы зор. Айналымдағы ақша көлемі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің несие эмиссиясының көмегімен болжамдалады. Несиелеу процесі кезінде, алтынволюталық қорлардың өсуі және шетел волютасын сатып алу нәтижесінде оның активтері көбейеді. Бұл, сонымен бірге, пассивтердің өсуіне, яғни ақша агрегаттарының ( қолма – қол ақша, міндетті резервтер ) пайда болуына әкеледі.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қолма – қол ақша айналымын реттеудегі басты қызметтерінің бірі - экономика субъектілерінің қажеттілігін ұлттық валюта ақша белгілерімен дер кезінде және тұтас қанағаттандыруы.

Осы жұмыстарға байланысты Ұлттық Банкінің филиалдарының эмиссия – кассалық реттеуімен екінші деңгейдегі банктердің кассалық жұмысы, купюралық құрылымды жақсарту, ұлттық валютаның ақшалай белгілерінің саудасын қолдау, айналымнан ескі үлгілерді алып тастау жүргізіледі.

Ұлттық Банкінің ақша – несие саясатының шарттарына байланысты Республикада экономикалық жағдай жағымды қалыптасуда, өнеркәсіптер мен халықтың мемлекет саясатына сенімнің артуы мемлекеттегі ақша ұсынымына оң әсер тигізеді.

Жиынтық Ұлттық табыс пен ақша массасы көрсеткіштерінің өсуі, ақша массасының өсуі қолма – қол ақшамен емес, банк депозиттерінің өзімен байланысты. Ол монетизация деңгейін көтереді. 2004 жылы оның 19,8 % дейін көтерілуі ( 2003 жылдың соңында 18,6 % ) халық пен шаруашылық субъектілерінің ұлттық валютаға сенімін көрсетеді.

Қазіргі кезде қолма – қол ақша эмиссиясының көлемі және ұлттық валюта белгілерінің көлемі тек шаруашылық субъектілердің сұранысына байланысты.

Қорытынды
Осы курстық жұмысты қорытындылайық. Жоғарыда аталып кеткендей, ақша айналымы - тауарлар мен қызметтерді қолма – қол және қолма – қол емес формада жүзеге асыратын, мемлекеттің ішкі экономикалық айналымындағы ақшалардың қозғалысы.

Ақша айналымы екі бөліктен тұрады: қолма – қол ақша айналымы және қолма – қол емес ақша айналымы.

Ақша айналысы – белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен өтеліп, ақша айналымының бөлігі болып табылады. Ал ақша айналымы қолма – қол және қолма – қол емес ақша белгілерін қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.

Ақша айналысының заңы, яғни оның мәні – ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын ақша өлшемінің айналым соңына бөлген кезде оның теңесуі ақша айналысының құралы қызметін орындау үшін қажет.

Сонымен қатар, ақша айналысына әсер ететін жағдайлар қарастырылған болатын. Соның бірі – ол несиенің даму деңгейі. Егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақща қажет және тағы басқалар.

Сондай – ақ, ақша коммерциялық банктердің төлем – кассалық бөлімдерінен клиенттер арқылы айналысқа түсіп, белгілі бір мерзімнен кейін клиенттердің кассасы арқылы айналыстан шығады. Сөйтіп, қолма – қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.

Ақша айналымын жеделдету үшін электрондық төлем жүйесі қолданылады. Ол сонымен бірге айналыс шығындарын азайтуға, есеп айырысуды тездетуге, айналыстағы қолма – қол ақшаны азайтуға кең жол ашады.

Қолма – қол емес ақша айналымы ( төлем айналымы ) – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретінде қызметтің атқарылуы. Қолма – қол емес ақшаның төлем айналымын екі тобқа бөлуге болады: тауарлы операциялар бойынша және қаржылық міндеттемелері бойынша төлем айналымы.

Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір – біріне тәуелді.

Ақша массасы – бұл жеке тұлғаларға, кәсіпорындар мен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы. Ақша массасының компоненттерін анықтаудың әр түрлі концепциялары бар. Оның құрамы сол елдегі несие – ақша жүйесімен анықталады.

Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс - шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Ондай көрсеткіштер ақша агрегаттары деп аталады.

Қазақстан Республикасындағы ақша агрегаттары келесідей:

М0 – айналыстағы қолма – қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша;

М1 – М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері;

М2 – М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;

М3 – М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері;

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қолма – қол ақша айналымын реттеудегі басты қызметтерінің бірі - экономика субъектілерінің қажеттілігін ұлттық валюта ақша белгілерімен дер кезінде және тұтас қанағаттандыруы.

Осы жұмыстарға байланысты Ұлттық Банкінің филиалдарының эмиссия – кассалық реттеуімен екінші деңгейдегі банктердің кассалық жұмысы, купюралық құрылымды жақсарту, ұлттық валютаның ақшалай белгілерінің саудасын қолдау, айналымнан ескі үлгілерді алып тастау жүргізіледі.

1. 
   Свиридов О. Ю. Деньги. Кредит. Банки. Серия «Учебники, учебные пособия». – Ростов – на – Дону: «Феникс», 2001. – 448с.
   
2. 
   Көшенова Б. А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000. – 328 бет.
   
3. 
   Ақша. Несие. Банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ. С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
   
4. 
   Матлин А. М. Деньги и экономические решения. – М.: Дело, 2001. – 272 с.
   
5. 
   Лаврушин О.М. Деньги. Кредит. Банки. – Москва, 1999. –
   
6. 
   Баймуратов У. Б. Национальная экономическая система. – Алматы.: Ғылым, 2000. – 536с.
   
7. 
   Нитина К.А. Деньги .Кредит.Банки.-Санкт-Питербург,ЮНИТИ
   

8. 
   Дробат Ю.Л. Экономическая система.-Москва.:Асафа 2004.-302с.
   
9. 
   Есипова Р.Р. Денежный оборот Республики.-Алматы,2000.-254с.
   
10. 
    Каренова Е.Г. Международный оборот денег.-Тараз,2000.-401с.
    
11. 
    Торова Ю.П. Экономические решения.-Москва,2003.-365с.
    
12. 
    Миронов П.О. Деньги.Кредит.Банки.-Москва,1999.-473с.
    
13. 
    Немигаило П.В. Эволюция денег.-Алматы:Cизиф,2003.-524с.
    
14. 
    Летников М.Д. Денежный оборот.-Москва,1998.-453с.
    
15. 
    Микосян А.И., Ефремова П.Ч. Денежный оборот.-Екатеринбург