ІУ-Тарау. А¬Ш-тыє ґскери жоспарындаµы таяушыµысты¶ айма¶

70-жылдары ѕдеп кеткен А¬Ш-тыє таяу шыµысты¶ мЅнай импортына тґуелдiлiгi А¬Ш-тыє ґскери саясатында Ѕнай факторы ролiнiє јсуiне алып келдi. Мѕмкiндiктi А¬Ш «Ѕлтты¶ ¶ауiпсiздiгiмен» таяушыµысты¶ мЅнайµа ѕйлестiру туралы тезис американды¶ ґскери доктринаныє басты компанентi болды. Дж. Картер ґкiмшiлiгiндегi ¶арулы кѕштер министрi Г. Браун јзiнiє ґрбiр сјзiнде Парсы тѕбегiнiє мЅнайына мѕмкiндiк А¬Ш ѕшiн «јмiрлiк азы¶» болатынын ¶айталап отырды¹. «Ол «таяушыµысты¶ мЅнайды ¶орµау» бойынша А¬Ш шешiмдерiнiє ¶Ѕнын жылына 5 млрд. долларµа баµалады (А¬Ш тыє Парсы тѕбегiндегi ¶ызметiмен байланысты ґскери шыµындар)». А¬Ш ґскери саясатыныє ма¶саттарыныє бiрi Иран мен араб мемлекеттерiнiє азатты¶ ¶озµалысына ¶арсы кѕрес, американды¶ тґртiптердi ¶олдау болды. «Кѕштiк ґдiстердiє кјмегiмен Вашингтон Таяу Шыµыс¶а ґлеуметтiк-саяси статус ¶атыруµа», озы¶ жґне патриотты¶ кѕштердiє жаєа жеєiсiне жол бермеуге сѕйендi.

А¬Ш-тыє ґскери отаршылды¶сызыныє кейiпi Картер доктринасы-американды¶ ґскери хЅзырды кѕшейту, кез келген ¶Ѕралдармен, оныє iшiнде ґскери, таяушыµысты¶ айма¶ пен оныє мЅнайна ба¶ылауды са¶тау доктринасы болды. Картер доктринасыныє базалы¶ ¶Ѕжаты ретiнде Ирандаµы исламды¶ революциядан жґне Ауµаныстанµа кеєес ¶арулы кѕштерiнiє шектелуi контигентiк енгiзгенге дейiн кјп бЅрын 1977 жылдыє тамызында Дж. Картер ґкiмшiлiгiнде ма¶Ѕлданµан ґскери стратегиялар мґселесiнiє №18 президенттiк нЅс¶аунда ¶олданылды.

70-жылдары А¬Ш јзiнiє ґскери хЅзырын таяушыµысты¶ айма¶та са¶тау жґне кеєейту курсын јткiздi. Американды¶ ґскери Ѕстанымныє негiзгi компоненттерi; СЕНТО-ныє ґскери-саяси жѕйесi (ол 1979ж. кѕйрегенге дейiн); Израиль, јзiнiє айма¶та А¬Ш-тыє стратегиялы¶ ¶амалы ролiн ойнайтын салалы ґскери инфра¶Ѕрылымымен; ¬Ѕрама Штаттардыє билiгiнде јзiнiє ґскери объектiлерiн еркiне ¶ойµан Ирандаµы (1979ж. а¶панына шахтыє билiгiне дейiн), Сауд Арабиясы мен Египеттегi тґртiп режимдерi; А¬Ш-пен НАТО-ныє Туркиядаµы ґскери базалары; А¬Ш-тыє Бахрейн, Оман, Кения, Сомалидаµы, Диего-Гарсия аралыµындаµы базалары; А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ ВМС отряды; А¬Ш-тыє Жерорта теєiзiндегi 6-флоты; А¬Ш-тыє Індi мЅхиттындаµы бiрiккен ВМС-ы; А¬Ш-тыє араб мемлекеттерi ¶атарындаµы iрi ґскери елшiлiктерi болды.

Айма¶та американды¶ ґскери саясаттыє жаєа тiреуiшi ретiнде, А¬Ш-тыє жер шарыныє тѕрлi аудандарында, бiра¶ бґрiнен бЅрын Таяу Шыµыс пен Парсы тѕбегiндегi ґскери-бас¶ыншыныє iс-ґрекеттерi ѕшiн арналµан мобилдi тез рлеу кѕшiнiє ¶Ѕрылуы ¶ызмет еттi. БЅл кѕштердiє басты ма¶саты-А¬Ш ѕшiн тиiмсiз кез келген ыµысуларды таяушыµысты¶ мемлекетердiє сырт¶ы саяси ¶Ѕрылысына басуы, американды¶ мѕмкiндiк пен таяушыµысты¶ мЅнайды ¶амтамасыз ету. «Жылдам жандандыру кѕшiн ¶Ѕру туралы тЅра¶ты шешiмдердi 1977 жылдыє тамызында Дж. Картер ¶абылдады (президенттiк нЅс¶ау №18) » [41].

Таяу Шыµыстаµы американды¶ ґскери кѕштi ѕдету мен айма¶ты А¬Ш саясатыныє бас¶ыншылы¶ ма¶саттарын а¶тау ѕшiн Вашингтон «аргументтер» ¶атарын пайдаланды. Бiрiншiден, А¬Ш мѕдделерi ѕшiн ¶ауiптi Ирандаµы жаµдай тЅра¶сыздыµын кѕшейту туралы, 1979 жылы ¶арашасында американды¶ тЅт¶ындарды ашу мен А¬Ш ґкiмшiлiгiн Індi мЅхиты мен Парсы тѕбегi аймаµынан бiрiккен ВМС-ты жетуге мґжбѕрлеуде кјрiнген иран басшылыµы саясатындаµы ¬Ѕрама Штатпен жауласу ¶Ѕбылысыныє јсуi туралы айтымды. Екiншiден, ауµанды¶ ѕкiмет сЅранысы бойынша, 1979 жылдыє желто¶саныныє соєында Ауµаныстанµа кеєес ¶арулы кѕштерiнiє шектелуi контингентiк енгiзу пайдаланылды. Кеє тѕрдегi А¬Ш-та осы антикеєестiк компания мґселесi тјєiрегiнде КСРО пайдасына ґлемдiк кѕштердiє ара¶атынасыныє јзгеруi бекiтiлдi. Ішiншiден, А¬Ш Парсы тѕбегiндегi таяушыµысты¶ мЅнайды транспорттау жолын «¶орµау» ¶ажеттiлiгi туралы тезистi де пайдаланды. Бiра¶ осы «аргументтердiє» барлыµы да еш¶андай сын кјтермедi.

70-жылдардыє аяµында Індi мЅхиты мен Парсы тѕбегi ауданында А¬Ш-тыє милитаристiк ортасыныє кѕшейуiнде жаєа, ¶ауiптi ошаµы ¶Ѕрылды деп айтуµа болады.

70-жылдары Таяу жґне Орта Азия аудандары А¬Ш-тыє глобалды мґселелерi ѕшiн шешушi мґнге ие болды. БЅл аудан Вашингтон тарапынан ±АМК пайдалану ма¶саттары ѕшiн таяушыµысты¶ мЅнай ¶ажеттiлiгi мен А¬Ш пен НАТО-ныє батысевропалы¶ мемлекеттерiнiє экономикасын ¶алыптастыру призмасы ретiнде µана емес, сонымен бiрге екi жѕйенiє –социалистiк жґне капиталистiк жѕйесiнiє басты орталы¶тарыныє бiрi ретiнде де ¶арастырылды. Дж. Картердiє ѕкiметi Парсы тѕбегi ауданын ¶Ѕрамы Штат ма¶саттары ѕшiн «јмiрлiк ¶ажеттiлiк» деп жарияланды жґне бЅл ауданда егер айма¶та А¬Ш Ѕстанымдарыныє ґлсiреуiне ґкелетiн жаµдай туындаµан жаµдайда американды¶ ¶арулы кѕштердi пайдалануµа сѕйену ниетiн мґлґмдедi.

Вашингтон јзiнiє ґскери жґне iшкi саясатыныє тЅт¶аларын американды¶ ма¶саттарды Таяу жґне Орта Азияда тЅра¶тандыруµа, таяушыµысты¶ мЅнай мѕмкiндiгiн кеєейтуге, Ѕлт-азатты¶ ¶озµалыстарды бЅзуµа, таяушыµысты¶ мемлекттерде ґлемдiк капиталистiк шаруашылы¶ жѕйесiн са¶тауµа белсендi пайдаланды. БЅл ма¶саттарды орындауµа кјптегн жаєа ґдiстер мен ¶Ѕралдар: ґскери жґне экономикалы¶ ¶ысым, iшкi iстерге араласу, ¶Ѕ¶ы¶ты¶ тґртiптердi ¶олдау; Израйлды¶ бас¶аншылы¶ акциялары, Иранµа жґне араб елдерiне «саба¶тасты¶» пен «ґрiптестiє» жаєµырµан отаршылды¶ доктриналары таєу, экономикалы¶ жґне сауда экспионсиясы жґне т.б. ґсер еттi. А¬Ш-тыє бас¶ыншылы¶ милитаристiк саясатыныє нґтижесi жер шарыныє еє ¶ауiптi нѕктесiне айналµан таяушыµысты¶ айма¶та жаµдайлардыє ¶алыптасуы болды. Араб-израиль шиеленiсi тјтенше јткiр болуын жалµастыра бердi. ¬Ѕрама Штаттан Індi мЅхиты мен Парсы тѕбегi ауданында ¶ысымдар мен шиеленiстердiє жаєа ошаµын ¶Ѕрды. Израиль мен А¬Ш-тыє кiнжынан Ливандаµы шиеленiстi жаµдай са¶талды. Иран мен Ирак арасындаµы ¶арулы шиеленiс жалµасты.

Араб азатты¶ кѕресiндегi ауыр сы болып Г. Насердiє басшылыµымен 50-60 ж.ж жеткен Египет хал¶ыныє озы¶ жеєiстерiнен А.Садоттыє египеттiк тґртiбiнiє бас тартуы, осы тґртiппен араб Ѕлтыныє тѕбiрлi мѕдделерiнiє сат¶ындыµы, Египеттiє империализм мен слонизмнен майдандасуынан шыµуы жґне Каирдыє А¬Ш iшкi жґне ґскери саясатына енуi табылды.

70-жылдары керiтартпа араб тґртiптерiнiє ¶аржылы¶ кѕшiмен саяси ґсерi артты.

Алайда, ¬Ѕрама Штат¶а таяушыµысты¶ айма¶ты ґлемнiє революциялы¶ прцесiнен тѕгелiмен шектеудiє сґтi тѕспедi. Революциялы¶ -демократиялы¶ кѕштерамериканды¶тар мен батысты¶ ¶ысымына ¶арамастан 70-жылдары басты саяси-экономикалы¶ тапсырмаларды шешуге тырысты. А¬Ш-тыє ба¶ылау шеєберiнен басты стратегиялы¶ айма¶-Иран шыµарылды. 1978-1979 ж.ж. Иран о¶иµалары мен шах тґртiбiнiє нґтижесiнде СЕНТО-ныє ґскери жѕйесi ¶ирады. Вашингтонµа бЅл жѕйенiє ¶андай да бiр балама нЅс¶асын ¶Ѕру жобасын iске асырудыє сґтi тѕспедi.

Таяу Шыµыс мемлекеттерi американды¶ мЅнай ±АК –на ¶арсы кѕресте шешушi нґтижелерге тырысты. Батысты¶ монополиялардыє ¶анаушылы¶ ґрекетiнiє бЅрынµы ашы¶ тонаушылы¶ негiзi то¶татылды. МЅнай јндiрушi елдердiє iрi екi Ѕйымы-МСШЕ± мен МСШАЕ±-ныє кѕресi белсендендiрiлдi. Таяушыµысты¶ елдер, яµни мЅнай јндiрушiлер мЅнай индустриясында мемлекеттiк секторын дамытты, мЅнайдыє ґлемдiк нарыµына шыµу жолын кеєейттi, мЅнайды Ѕлттандыруды толыµымен немесе жекелеген формада жѕзеге асырды.

ҚОРЫТЫНДЫ

АҚШ империализмінің өткен тарихы мен қазіргі тандағы барлық саясаты оның негізінде күш көрсету, ең алдымен әскери күш көрсету теориясы мен практикасы жатқанын дәлелдейді. Сондықтан күш көрсету, оны жинақтау, тікелей және жанамалап қолдану, қоқан-лоққы жасаумен ол күшті көрсету, әскери күшке иек арту АҚШ сыртқы саясатының шешуші және соңғы құралы болып келеді. Қазіргі халықаралық қатынастардағы Вашингтонның үздіксіз ұстанып отырған бағыты осындай. Бұған барлық саясаттанушылар мен тарихшылар және соцологтар келісетініне күмән жоқ.

Американ күш көрсету саясатының «бейбіт» жақтарынан әскери-стратегиялық есептердің, мүдделері мен мақсаттардың басымдылығы көбінесе тек дағдарысты ғана емес, сонымен қатар «дағдылы» халықаралық жағдайдарда да көрінеді. Бұл әтсе де Вашингтон барлық жерде, әрқашан және барлық жағдайда өзінің әскери қуатын ашықтан-ашық іске қосады деген сөз емес. Бірақ: -Біріншіден, оның сыртқы саяси акцияларының кез-келгені дерлік дипломатиялық, экономикалық, идеялық-насихаттық және басқа да «бейбіт» құралдарының көмегімен ғана жүргізіліп қоймайды, сонымен қатар қару беру мен жанталас қаруланудан бастап, әдеттегі қарулы күштерді-флотты, авиация мен әскерді жергілікті жерде көрсетумен және американ саясатшылары мен стратегтерінің есептері бойынша, АҚШ-тың қалған дүниеге қажетті ықпал жасауын қамтамасыз ететін өздерінің жаппай стратегиялық потенциалының көкейкесімен аяқталатын белгілі бір түрде осы міндетті түрде нығайтылып отырады.

-Екіншіден, АҚШ-тың өзінің немесе коллективтік-одақтастық немесе жалдамалы, дағдылы немесе жартылай әскери және т.с. қарулы күштер мен қару-жарақтарды тікелей немесе жанама, ашық немесе жасырын, пайдалану соңғы жылдары және бұдан бұрынғы жылдарда Вашингтонның кең және тұракты практикасына айналғаны сонша, әскери күш тек сапалық ғана емес, сонымен катар таза сан түрғысынан американ империализмінің ғаламдық саясатының негізгі құралына айналғаны әбден анық.

Нақ американ әскери күшінің басымдылығына авантюристік иек артуды негізге алған дүниежүзілік көшбасшылық және үстемдік саясатты жүргізуге өзін құқылымын деп есептейді. Оны соңғы он жыл көлемінде жасаған кіріптар соғыстарынан байқауға болады. Американ империалистері, айналып келгенде тағы да ең алдымен өздерінің әскери қуатына арқа сүйенеді және халықаралық саясатта өзіне жағдай берілуіне күш салуда және өзі қалағанының бәрін, ал қалғандары АҚШ үшін қолайлы нәрсені ғана істей алатын, іс жүзінде «екі ұдайстандар», «іс -әрекет ережесін» талап етуден тайынбай отыр.

Американ қуатының теориясы мен практикасы-Вашингтонның жаһандағы көптеген доктриналары мен іс-әрекетінің, Подстам келісімдерінің ОСВ-екі шартына дейінгі және БҰҰ-ны Американ мемлекеттері ұйымына дейінгі халықаралық шарттарға, заңдар мен ұйымдарға, тіпті оның өзі қатысқандарына да менсінбей қарауының негізі көзі болып келеді.

Әскери куатқа әлдеқашаннан бері иек артудан бас тартқысы келмей, Вашингтон кару-жараққа бақылау, оларды шектеу және қысқарту туралы, ұлттык саясаттың қарулы ретінде күш қолданудан бас тарту туралы кез-келген дерлік келсімді жасасудан немесе орындаудан жалтарып отыр. Әскери күшті өзінің беделінің қүдіреттілігі мен ықпалының негізі деп санап, американ империалистері тоқтаусыз, барған сайын қымбатқа түсіп, қауіпті болып отырған, қазір кез-келген сәтте қандай бақылаудан болса да шығып кету қатері бар жанталаса қарулануды «жаппай қырып-жоятын қарудың барған сайын жаңа түрлері мен жүйелерін жасауды өрістете түсті; Ал басқа елдерге айып тағып отыр.

Ең алдымен бұрыңғы КСРО-ның қорғаныс қуаты арқылы американ күшіне қарсыласу мен қарама-қарсы тұрушылықтың өсуінің, ол күштен саяси, психологиялық және экономикалық «қайтарымының» құлдырауының бұл тарпас фактісіне кездескен АҚШ-тың билеуші топтары күшті жеделдетіп арттыру үшін ғылыми-техникалық прцесстің соңғы жетістіктерінен бастап, өзінің әр түрлі одақтастарының ең алдымен НАТО-дағы одақтастарының күштерін тауып, оған қосу іздестіріп жанталасуда. Олар сондай-ақ қазірдің өзінде жинақталған орасан зор әскери күшін пайдаланудың қандай болсада жаңа «ұтымды» неғүрлым арзан және АҚШ-тың өзі үшін қауіпті неғүрлым аз-әдістерін табуға жанталас ұмтылуда. «жарияланған соғыстар» жүргізіп, «шектеулі ядролық» және басқада соғыстар әзірлеуде.

Американ бұрыңғы басымдылығын көксеп, тарихи прогреске, адамзаттың социализммен бейбітшілкке ұмтылуына көнгісі келмей, күшейген «күш құрып жанталасып» болды. Ендігі сәт өзі ойластырып тапқан терроризм ағымымен күресуде. Сол бағытты ұстана отырып Америка әр аймақта өз әскери базаларын құрып қоқан-лоққысын көрсетуде. Ал американ империалистері болса күш көрсету саясатының догмаларына жармасып айрылмай отыр, қазіргі халықаралық қатын істарды «күшею жолындағы және ең куаттының ітір қалу жолындағы» күреске айналдырғысы келеді. Бір жағынан ел тағдырын шешіп беретін төреші рөлін ойнаса, екінші жағынан дамыған және дамушы елдер арасындағы саяси және экономикалық өзара катынастарды бейбіт қатар өмір сүру, тең құқықты, өзара тиімділік және кауіпсіздік принциптерінде қайта құруға да қарсы шығады.

Қазіргі таңда АҚШ үкіметінің басты мақсаты жаһандағы көшбасшылык жағдайын ұстап қалудың жолдарын іздестіріп, «үшінші дәрежелі» елдерге жаңа отаршылдық позициялары мен американ монополияларының мүдделері құтқарудың мәселелерін қарастыруда. АҚШ-тың үстемдік етуші топтары шектеус із жанталаса қарулануды монополиялардың үстеме пайдасының көзі және қалған мемлекеттерге ықпал етудің «көзір картасы» деп санайды. Олар жанталаса қарулануға, бір жағынан, американ экономикасының, ғылыми мен техникасының " дем берушісі", екінші жағынан, өз қарсыластарын «қалжыратудың» құралы ретінде үміт артады.

АҚШ империализмінің саяси, экономикалық және идеологиялық кысымына қарсы қимылдай отырып, әлеуметтік құрылысы әр түрлі мемлекеттердің арасындағы қатынастардың бейбіт қатар өмір сүру шеңберінен шығып кетпеуіне ұмтылып, ұлт-азаттығы, бейбітшілік пен прогрессс күштері оның тарапынан туып отырған соғыс қатерін бір сәтке де естен шығармайды.

Мынаны ескеру қажет: АҚШ-тың ең либерал реализмге бейім немесе амалсыздан бейім болған, күштің «бейбіт» элементтерін кеңінен қолданған, оны шектеу және т.б. туралы әр түрлі келісімдерге келген президенттері мен үкіметтерінің өзі де сонымен қатар АҚШ-тың әскери потенциалын арттыруға, өздерінің қарсыластарынан әскери басымдыққа жетуге, ол басымдықты «ұтымды» пайдаланудың белгілі бір әдістерін табуға және т.б. ұмтылуын үнемі жалғастыра берген болатын.

Вашингтон орталық барлау басқармасының жартылай әскери опперацияларынан бастап, Пентагонның «жергілікті» соғыстарымен аяқталатын кезекті әскери күш қолдануының әрқайсысы басқа мемлекеттер мен халықтардың көпшілігі тарапынан аса қуатты қарсылық, ал кейде АҚШ-тың өзінде елеулі ішкі оппозиция туғызып отырды. Басым көпшілік жағдайдарда АҚШ әскери дуатының "түғырыққа тірелген жағдайға" тап болуы көлемді немесе ұзақ мерзімді мақсаттарға жетуге толық немесе едәуір дәрежеде дәрменсіз болып шығып отырғаны кезейсоқ емес.

Вашингтон халықаралық позиялары мен экономикасының шынайы ұлттық қауіпсіздігі мен тұрақтылығының едәуір нұқсан шегуі американ империализмінің ішкі және сыртқы қайшылықтарының тереңдей түсуі, соңғы жылдары ол душар болған көптеген дағдарыстардың шиеленісуі, дүниежүізілік капиталистік өндірісте АҚШ үлесінің құлдырауы жәнеғ керісінше, оның мемлекеттік борышының, жұмыссыздықтың, ақшаның құнсыздануының және т.б. жәйттарының Вашингтонның өзінің ғаламдық терроризмге қарсы саясатының басты және шешуші құралы ретінде көбінесе әскери күшке жүгінуінің әбден айқын салдары болды.

Солай бола тұрса да Вашингтонның бірде-бір әкішілігі күш көрсету, әсіресе әскери-күш көрсету саясатының барған сайын пәрменділігі азайып, АҚШ-тың өзі үшін қауіпті болып тұрғаны мойындамаған емес және мойындауға американ имериализмі мәнінің өзі, әскери-өнеркәсіптік комплекстің ұлттық шеңберден тыс корпарациялардың билеп-төстеушілері, сондай-ақ басқада мейлінше агрессиялық және реакциялық топтардың кедергі жасауда.

Американ қоғамы мен саясатында агрессиялық-реакциялық сипат теңденция қаншалықты күшті болса да, елге қандай соғыс құмар авантиюристік топтар басшылық етіп отырса да олар қандай әскери күшті құрып, пайлануға тырысса да, олардың қоғам дамуының объективті заңдылықтарына кедергі жасай алмағанын және жасай алмайтыйын, адамзаттың баянды бейбітшілікке, прогресс пен әлеуметтік әділдік шыңдарына ұмтылған қозғалысын тоқтата алмайтынын тарихи тәжірибе мен қазіргі заман дәлелдеп отыр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.

1. 
   Новейшая история стран Европы и Америки. XX век. Под. Ред. А.М.Родригеса, и М.В.Пономарева, II том, М., Владос, 2001, С.77.
   
2. 
   Нуралив Н.С. Казахстанско-Американские отношения. Сувереный Казахстан на рубеже тысячилетий. Астана, 2001.
   
3. 
   Мельников Ю.М. Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты, Қазақстан баспасы, 1986, 11б.
   
4. 
   Уткин. А.И. Американская стратегия для XXI века. М., 2000, С 67.
   
5. 
   Шальцев А., Билл Клинтон. М., 1993. С.87-90.
   
6. 
   сонда.
   
7. 
   Соргин. В.В. Идеология в Американской истории. М., 2005. С. 14.
   
8. 
   США должны продолжать следовать своим курсом в Афганстане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
   
9. 
   Сыроежкин К. Странная война. Континент, 2003.
   

10. 
    Намазбаев Д. «Большая игра» США на Кавказе и Центральной Азии, Cаясат, №11-2003.
    
11. 
    США и Ближний восток: тридцать лет умиротворения. // но материалам «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
    
12. 
    сонда.
    
13. 
    Кондолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближного Востока. Newsinfo 08.02.2005.
    
14. 
    Бұл да сонда.
    
15. 
    Новейшая история стран Азии и Африки XX век. М., 2001. С.37.
    
16. 
    Казахстанская Првада, 1950, 2 декабря.
    
17. 
    Иванян.Э. Рональд Рейган: хроника жизни и времени., М. 1991.
    
18. 
    Маныкин.А. История двухпартийной системы США. М., 1991.
    
19. 
    Иванян.Э. От Дж. Вашингтона до Дж Буша. Белый дом и пресса. М.1991.
    
20. 
    Маныкин.А. Эра демократов: партийная перегруппировка в США. М.1991.
    
21. 
    Мельвиль.А.Ю. США: сдвиг вправо?. М. 1986.
    
22. 
    Президент США дж. Бау. Штрихт к портрету. М. 1991.
    
23. 
    Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
    
24. 
    США должны продолжать следовать своим курсом в Афганистане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
    
25. 
    Мельников.Ю. М., Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты. Қазақстан баспасы, 1986.
    
26. 
    Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля 2004.
    
27. 
    «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
    
28. 
    һttр //www. Newsinfo.соm материалдары. Александр Лазерев зерттеулері.
    
29. 
    Пастухов Е. Суровые будни святой земли., Континент 25 қаңтар2005.
    
30. 
    Намазбаев Д. «Большая игра» США на Кавказе и Центральной Азии, Cаясат, №11-2003.
    
31. 
    Быков П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С.15.
    
32. 
    сонда
    

33. 
    Разумов. Я. Панорама. 1997, 19 сентября.
    
34. 
    Политики и интересы мировых держав в Казахстане, Алматы, 2002.
    
35. 
    Уткин.А. США в мре XXI века // Свободная мысль, 2000, №6. С. 13.
    
36. 
    Быков.П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С. 15.
    
37. 
    Современные международные отношения. М., 2000, С.290.
    
38. 
    Кандолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближнего востока Newsinfo 08.02.2005.
    
39. 
    Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля, 2004.
    
40. 
    Сергиенко.В. Необдуманное решение выйти из тени. Континент, 8 июля 2004.
    
41. 
    США и Ближний восток: тридцать лет умиротворения. // но материалам «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
    

1. 
   1994.-160с.