The position of Kazakhstan in the UNITED Nations on the issue of nuclear non-proliferation

Kazakhstan became a member of the United Nations in 1991 and has repeatedly expressed its commitment to this organization as the unique international forum and the principal mechanism to maintain international peace and security as well as international law. “It is not possible to maintain the modern world order without the United Nations – said President Nazarbaev addressing to the world community for the first time from the tribune of the UN General Assembly on 6 October 1992, - as the world community stakes its hopes on this unique international institution, and its primary aspiration is to create the reliable system of stability and security”. The President of the Republic of Kazakhstan Nazarbaev pledged the country’s readiness and willingness to fulfill its obligation arising from the UN Charter and contribute to work of the organization [1].

At that moment Kazakhstan shared the vision of probably all world community that UN had a new role in the “new world order” after the end of the Cold War and strongly supported the UN’s “Agenda for Peace”. President Nazarbaev, speaking at the 47th session of the UN General Assembly, also mentioned the true reasons for the conflicts in the world arena, defining them as the “formula of world inequality” when the 20% of wealthiest countries consume the 83% of world gross income. The country made its first proposal to increase the UN peacekeeping potential: each member state was proposed to contribute 1 % of its defense budget to the UN peacekeeping budget, adding one more percent each year, so that it would steadily increase. “This measure will not impair the national security of the member states, on the contrary, the national security of each UN member will be significantly reinforced” – said Kazakhstan President [1].

As time passed Kazakhstan did not joint those who were skeptical about the UN potential and its relevance in the world of increased traditional and non-traditional treats and challenges. In Kazakhstan’s view the UN remained the palladium of the humanity. The leadership of the republic of Kazakhstan urged the member states to enhance the role of the organization, its General Assembly in particular and to increase the peacekeeping potential of the UN “We do not have any skepticism about the legitimacy of international law or disbelief in effectiveness of multilateral mechanism such as the UN in the cause of security and justice. We object to weakening our Organization. Kazakhstan supports those states that are ready to advance and promote the role and reputation of the UN as it is, in our vision, the only body to effectively resolve the issues of war and peace”. The President of Kazakhstan also said on this matter: “We consistently support the formation of the international relations system based on the priority of international law and fundamental role of the United Nations… we support a strong and reputable UN and are willing to render all necessary contribution to promote its goals and principles” [1].

Giving this attitude towards the UN as a legitimate international body of universal character, Kazakhstan expressed its concern and presented its initiatives of nuclear non-proliferation preferably from the tribune of this organization. The issue of non-proliferation has always remained a priority for its foreign policy of the country. The Republic’s position as that the approach to the issue of nuclear non-proliferation should be revised as the reality of the 21st century has ruined our hopes for conflict-free future.

Speaking on the 62nd session of the UN General Assembly the president of Kazakhstan Nursultan Nazarbaev focused on this matter. He reminded the audience of establishment of the commission on nuclear energy issues at the first ever session of the UN General Assembly in 1946, but remarked that nothing had happened so far to allay anxiety of humanity as this deadly weapon have spreaded. On the other hand, more and more countries and even terrorist groups sought to possess nuclear weapons. He spoke about the necessity to reform the international security system and pointed out that there had not been any practical steps in that direction. The main point of Nazarvayev was that lack of international consensus significantly impaired the collective security system. President Nazarbaev defined the current situation as systemic crisis of international manageability where there were less and less legitimate mechanisms to prevent the proliferation of WMD. “There should be legal obstacles to the process of proliferation alongside with the moral, economic and other motivations… The Non-Proliferation Treaty has become misbalanced one. It stipulates the sanctions only against the non-nuclear states. But, while the nuclear powers call for the prohibition on the production of nuclear weapons, they should show the example by reducing or even abandoning their own nuclear arsenals. That is not the case today.” The Kazakh delegation suggested that the NPT would be adjusted to the new reality, because the current unfairness motivated the nation states to obtain nuclear weapons. In other words, there should be not only “sticks” for those who violate the Treaty but the “carrots” for those who observe its provisions. President Nazarbaev reminded that Kazakhstan was the first country in history to abandon the most powerful weapons being at its disposal [2].

Earlier in 2006 Nazarbaev expressed his position on sustainability of the global security system, saying that the agreements in the framework of the UN on nuclear deterrence, non-proliferation and non-production of fissile materials had not been successful. The international community needed the alternative solution as the current situation contradicted the norms of international law when some states had the right to possess and develop nuclear weapons while the others were deprived of such a right. “I suppose that the approach to this issue should be revised in the framework of the UN, the comprehensive measures should be taken primarily by the nuclear powers to reduce and gradually eliminate their nuclear arsenals. The concept of security based on mutual deterrence proved to be irrelevant and archaic”. President Nazarbaev also pointed out that the Nuclear Test Ban Treaty did not come into power as too many states had refused to ratify it. He stressed that the comprehensive global disarmament could be possible only when the decisions were made not exclusively by the nuclear states, but by both nuclear and non-nuclear states representing the entire international community. He also pinned his hopes on the UN as the primary vehicle for achieving this goal [3].

Speaking on 18 October 2005 on the session of the UN General Assembly in New York the Foreign Minister of Kazakhstan Tokaev called for creating the mechanism of international sanctions towards those states that violated non-proliferation regime. Kazakh foreign minister reminded the audience that his country had voluntarily closed the nuclear polygon and abandoned its nuclear arsenal being a strong supporter of the non-proliferation and nuclear disarmament. The minister expressed his concern about the fact that the NPT was becoming increasingly irrelevant: “There should not be double standards in our approach to non-proliferation. Ambiguousness is fraught with further proliferation, escalation of the conflicts and might lead to use of weapons of mass destruction”. Mr. Tokaev urged to strengthen the monitoring to prevent the international terrorists groups from finding the access to the nuclear, chemical and biological materials [4].

The position of Kazakhstan in the UN on the issue of disarmament and non-proliferation can be summed up as the following. The country supports the non-proliferation of WMD.

The first point is that the fulfillment of their obligations regarding nuclear disarmament and non-proliferation of weapons of mass destruction by all member states is the necessary condition for the progress in this area, and therefore, the nuclear states should reaffirm their commitment to “negative security assurances.”

Secondly, the nuclear states, should encourage the establishment of internationally recognized nuclear-weapon-free zones. The establishment of such zones promotes international peace and security.

Thirdly, the states should reaffirm their commitment to a moratorium on nuclear test explosions. The Comprehensive Test Ban Treaty should be eventually ratified and therefore enter into force.

Fourthly, Kazakhstan supports the IAEA as a guarantor of supplies of fissile material for civil nuclear installations and fulfills all the obligations arising from its membership.

Fifthly, Kazakhstan supports the provisions of the UN Security Council resolution 1540 on WMD and enhanced national export control over dual-use materials and technologies as well as missiles and other means of delivery.

Finally, the country welcomes the adoption of the International Code of Conduct against Ballistic Missiles Proliferation and reaffirms its commitment to the prevention of the stationing of nuclear weapons in outer space [5].

One of the last initiatives of Kazakhstan made in 2007 was the conclusion of a Fissile Materials Cut-Off Treaty (FMCT) as essential for nuclear disarmament and the prevention of proliferation of nuclear weapons. What are the practical steps of Kazakhstan to strengthen non-proliferation regime? According to the data of NTI Kazakhstan inherited the fourth largest nuclear arsenal in the world after the Russian Federation, the United States and Ukraine after collapse of the USSR in 1991. There were 104 SS-18 intercontinental ballistic missiles, 40 Tu-95 strategic bombers with air-launched cruise missiles and around 1,410 nuclear warheads in all. In addition, Kazakhstan was home to the Semipalatinsk nuclear weapons test site. Upon declaring independence, President Nursultan Nazarbayev made the decision to renounce nuclear weapons

Kazakhstan transferred all of its nuclear warheads to Russia by April 1995 and destroyed the nuclear testing infrastructure at Semipalatinsk by July 2000. Approximately 600 kg of weapons-grade HEU was removed to the United States from the Ulba Metallurgy Plant in 1994 under a joint U.S.-Kazakhstani operation known as Project Sapphire. In a subsequent operation that began in 2001, 2,900 kg of up to 26% enriched nuclear fuel was transferred from the Mangyshlak Atomic Energy Combine in Aktau to Ulba to be blended down to non-weapons usable forms of uranium for use in commercial and scientific activities.

However, approximately 10,590-10,940 kilograms (of which at least 20 kg in fresh fuel, and the remainder in spent fuel) of highly enriched uranium (HEU) remain in Kazakhstan. The Kazakhstani stockpile of weapons-grade material includes three metric tons of plutonium contained in 300 tons of spent fuel at a shutdown BN-350 breeder reactor in Aktau and small amounts of HEU at two civilian nuclear institutes with operational research reactors. Downblending of fresh HEU fuel as well as efforts to convert the VVR-K reactor at the Institute of Nuclear Physics are ongoing under the Global Threat Reduction Initiative program. Plans to transfer the plutonium-containing spent fuel from Aktau to Semipalatinsk for storage have stalled for several years. Kazakhstan currently possesses approximately 15-30% of the world's uranium reserves and has expressed intent to become the world's largest producer of uranium under its "number one in the world" program [6]. 

Kazakhstan’s voluntary abandonment of its nuclear arsenal had historic significance for the further development of the country and its position in the world community. This decision also gave the country a moral ground for its non-proliferation and disarmament initiatives. The commitment to strengthen non-proliferation regime is an integral element of the foreign policy of the country. The republic of Kazakhstan has taken a number of specific steps in this direction which manifest the willingness of the country’s leadership to achieve the aspiration.

The first step forward the goal of complete non-proliferation was that still being one of the Soviet republics within the Union, Kazakh leaders decided to close the Semipalatinsk polygon. During the 40 years of 456 nuclear tests over one million of Kazakhs were affected by radiation contamination in the territory bigger then Germany and Italy. The polygon was closed in 1991 [7].

In the same year the leaders of Kazakhstan, Belarus, Ukraine and Russia signed the Almaty declaration on Strategic Nuclear Forces which was the vehicle for joint monitoring the maintenance of the nuclear arsenals and prevention of any malfunction of them. The Declaration confirmed the adherence to the all international obligation of the USSR on reduction of SNF [8].

In May 1992 Kazakhstan, Belarus, Ukraine and Russia and the USA signed the Lisbon Protocol outlining the responsibilities of the each side in implementation of the Strategic Arms Reduction Treaty. The Protocol contained the pledge of Kazakhstan, Belarus, and Ukraine to join the Non-proliferation Treaty as non-nuclear states [9].

In 1994, in the course of the OSCE summit in Budapest, Russia, the USA and the UK signed the Memorandum giving Kazakhstan, Belarus, and Ukraine the guarantees of security. Later France and China granted the similar guarantees.

Having fulfilled its obligations to withdraw the nuclear arsenal, Kazakhstan started to eliminate the infrastructure in its territory and conversion of its military industry. The IAEA, the UK, the USA, Sweden and Japan rendered their assistance. The joint US-Kazakh program known as “Nannan-Lugar Program” was initiated to achieve this goal.

The most important was ratification of the Non-Proliferation Treaty by the Supreme Soviet of the Republic of Kazakhstan on the 13 December 1993 [10]. NPT is the only international agreement binding its signatories to take specific measures of nuclear disarmament and Kazakhstan carries out all its obligations having the status of non-nuclear state: for instance, control over the production of fissile materials.

14 February 1994 Kazakhstan joined the IAEA, the Safeguards Agreement was signed by the Kazakhstani government and the IAEA and was ratified by the Presidential Decree dated 19 June 1995. The Agreement stipulates that all nuclear sites in Kazakhstan are safeguarded by the Agency and whole nuclear activity is carried out according to its standards. The Supplementary Protocol to the Agreement was signed and ratified in 2004 which guarantees that fissile materials are produced only for peaceful purposes.

In September 1996, Kazakhstan signed The Comprehensive Test Ban Treaty [11] in the course of the 51st session of the UN General Assembly and ratified it on 14 December 2001. In compliance with the Treaty Kazakhstan maintains close cooperation with its Preparatory Commission in order to create the Global Monitor Network. There is an Agreement between the Preparatory Commission of CTBT and Kazakhstan’s government on the measures of nuclear monitoring. In addition, Kazakhstan takes an active part in the field experiments in the framework of CTBT.

Kazakhstan has signed the Convention on the Prohibition of the Development, Production, Stockpiling and Use of Chemical Weapons and on their Destruction and Biological and Toxin Weapons Convention.

The country has become the member of the Nuclear Suppliers Group in 2002 and joined the Krakow Initiative. It accepted the International Code of Conduct in Prevention of Proliferation of Ballistic Missiles.

One date is particularly worth mentioning in the context of non-proliferation activities of Kazakhstan, it is the 8 of September when Kazakhstan, besides the other Central Asian states, signed the Semipalatinsk Treaty [12] establishing the nuclear-free zone in the entire region of Central Asia.

On 19 February 2007, President Nazarbaev signed a law approving the nation's Additional Protocol to its nuclear safeguards agreement with the International Atomic Energy Agency.

All the measures mentioned above manifest the strong commitment of Kazakhstan to enhance and strengthen the regime of nuclear non-proliferation which has been repeatedly voiced by the country from the tribune of the United Nations from the very beginning of its membership in the organization.

1. 
   Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на 47-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН. Нью-Йорк, 5 октября 1992 года. http://www.akorda.kz
   
2. 
   Выступление Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева на дебатах 62-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН. Нью-Йорк, 25 сентября 2007 года. http://www.akorda.kz
   
3. 
   Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Ядерное разоружение Казахстана – глобальная модель построения более безопасного мира» на ужине от имени Фонда «Инициатива по сокращению ядерной угрозы». Вашингтон, 28 сентября 2006 г. http://www.akorda.kz
   
4. 
   Statement by H.E. Mr. Kassymzhomart Tokaev,, Minister of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan, during the general debate at the sixty-first session of the United Nations General Assembly. New York, 22 September 2006. http://www.kazakhstanun.org
   
5. 
   Kazakhstan’s position at the sixty-first session of the United Nations General Assembly. http:/
   
6. 
   NTI. Working for a Safe World. Kazakhstan’s Profile. http://www.nti.org
   
7. 
   Указ Президента КазССР от 29 августа 1991 года. http://www.akorda.kz
   
8. 
   Алматинской декларации от 29 декабря 1991 года относительно стратегических ядерных сил http://www.akorda.kz
   
9. 
   Protocol to the Treaty between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms. The United States Department of States. 23 may 1992.ra.
   
10. 
    13 декабря 1993 г. Верховный Совет Республики Казахстан. О ра­тификации Договора о нераспространении ядерного оружия.
    
11. 
    Comprehensive Test Ban Treaty www.state.gov
    
12. 
    Договор о зоне, свободной от ядерного оружия, в Центральной Азии, от 8 сентября 2006 года. http://www.press-service.uz.ru
    

Қытайды зерттеушілер Қытай халқының отырықшылыққа құштарлығын атап өтіп, олардың жаңа жерлерді игерудегі қарапайымдылықтарына көңіл бөледі. Бұл жөнінен 2000 жылдың басындағы ҚХР орталық органдарының шешімдеріне сәйкес Қытайдың батыс аудандарын игеру компаниясын атап көрсету қажет және болашаққа арналған, бұның бірінші кезеңі 2010 жылға таман аяқталуы тиіс. «Батысты игеру» идеясы жаңа болып табылмайды. Ол өткен ғасырларда Цин әулетінің билеушілерінің негізгі мәселесі еді. XX ғасырда да, әсіресе 50-60 жылдары Пекин билеушілері Батысты игеру туралы белсенді түрде айта бастады. Бірақ бұл ойлар сол уақытта жетілдірілген экономикалық негізге бағдарлана алмауы және тек миграциялық компанияларға ғана алып келді.

Батысты игеру бойынша қазіргі заманғы мемлекеттік бағдарлама бұрынғы компаниялардан төмендегідей ерекшеленеді:

- біріншіден, Батысты игеру XX ғасырда ҚХР-дың маңызды стратегиялық мақсаты ретінде танылған;

- екіншіден, орталық саяси және мемлекеттік органдардың жұмысын бастамас бұрын, негізгі жалпы даярлау жұмысы жүргізіледі. Бұл бағытта алдыңғы жылдардың тәжірибесі жинақталған;

- үшіншіден, жалпы мемлекеттік компаниялардың басталуына дейін барлық батыс аудандарына мамандар, технологиялар келе бастады, құрылыс жұмысы тарады [2];

- төртіншіден, шынайы экономикалық база мен қаржы қайнар көздерінің негізінде көшіп-қону процестерінің өзектілігі орын алған 9-ыншы бесжылдық пен келесі онжылдыққа әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік жоспарының негізгі бөлігі болған кешенді жоспар даярланған.

Қазақстан үшін үлкен қызығушылық тудыратын ШҰАА-ның жағдайына тоқталып өткен жөн:

• 
  біріншіден, ШҰАА – Қытай мен Қазақстан үшін маңызды стратегиялық аудан;
  
• 
  екіншіден, ШҰАА-да біздің отандастарымыздың 1 миллионнан астамы, қазақ диаспорасының көбі тұрады;
  
• 
  үшіншіден, Батысты игеру бойынша ҚХР-дың мемлекеттік бағдарламасында ШҰАА негізгі орынды алады;
  
• 
  төртіншіден, барлық көшіп-қону компанияларындағы көшіп-қону ағынының көп бөлігі ШҰАА-ға бағытталады;
  
• 
  бесіншіден, ШҰАА табиғи ресурстарға, құнарлы жерге, мұнай-газ кен орындарына бай аудан болып табылады.
  

Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданы ҚХР-дың батыс қақпасы болып табылады және ол Қазақстан мен Қытай арасындағы қатынас жолдары өтетін жалғыз аймақ. Екі мемлекет арасындағы барлық көлік магистральдары: әуе, теміржол, автомобиль жолдары ШҰАА арқылы өтеді, екіжақты сауда көлемінің 80 пайызы ШҰАА-ның еншісіне тиеді, бұған қоса бүкіл Қазақстан - Қытай шекарасы ШҰАА-ның территориясына жапсарлас жатыр. Шыңжаң ҚХР-дың батыс солтүстік шекара өңіріне орналасқан шекара линиясы ұзын, стратегиялық орны ерекше маңызды елдің орнықтылығы мен қауіпсіздігін қорғауда маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ шетелдермен экономика, мәдениет ауыстырудың терезесі, сондықтан хань ұлты мен этникалық топтардың өз ерекшеліктерін қайткенде толық дамыту және оларды органикалық түрде бірлестіру - мемлекеттің экономикасы мен қоғам дамуының кепілі [4]. Барлығымызға белгілі аз ұлт аудандарының басым бөлігі мемлекеттің шекара аудандары. Мемлекет қорғанысының алдыңғы шебі ерекше маңызды осы замандандыру құрылысын жүргізуде сөзсіз тыныш, ынтымақты, саяси жағдай әрі қауіпсіз, сенімді шекара қорғанысы болуы тиіс.

Ал бұлардың барлығы да аз ұлт халықтарының белсене құлшынуынан айыра алмайды. Берік, қауіпсіз шекара қорғанысын құрудағы бірден-бір тәсіл. Шекарадағы аз ұлт аудандарының экономикалық, мәдени жағдайын тездету тек экономика дамығанда, халық тұрмысы жақсарғанда, шекара орныққанда, мемлекет қорғанысы нығайғанда ғана берік негіз қаланады. Осы орайда Қазақстан мен Қытай арасындағы шекара мәселесінің шешілуін қарастырған жөн болар.

Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізді. Осыған орай мемлекеттің ерекшелігін айқындайтын аумақтық тұтастықтың белгісін танытатын мемлекеттік шекараны белгілеу басталды. Қазақстанның Қытаймен ортақ шекарасы Синьцзян Ұйғыр Автономиялы ауданымен 1,718 км-ге жетті [5]. Қазақстанның Қытаймен шекара мәселесі Кеңес Одағынан қалған мәселе болып табылады. Сондықтан шекараға байланысты делимитация, демаркация жұмыстарын жүргізу сияқты мәселелерді шешу мемлекеттің еншісіне қалды. Қазақстан егемен ел болғаннан кейінгі Қытаймен шекара мәселесін шешу процесін сөз етер алдында, алдымен өткенге қысқаша шолу жасап өтсек.

Шекара сызығы кезінде Ресей патшалығы мен Цин өкіметі арасындағы төменде берілген келісім құжаттарына сәйкес орнатылды:

- 1860 жылы 2 қарашада қабылданған Пекин келісімі (ол шекараның жалпы бағытын анықтайды);

- 1864 жылдың 25 қазанындағы Шәуешек хаттамасы (шекараның өтуін географиялық тұспал бойынша белгілейді);

- 1881 жылдың 12 ақпанындағы Петербург шарты (Зайсан көлі ауданындағы шекараның өтуін анықтайды және орталығы Құлжа қаласы болған Іле өңірі Қытайға қайтарылады) [6].

Соңғы қосымша хаттамаға 1915 жылы қол қойылды. Ол өзен сағасының өзгеруіне байланысты Хоргос шекара учаскесін анықтады [7].

Содан 1917 жылдан бастап баршамызға белгілі тарихи оқиғаларға байланысты шекара мәселесі екі жақтың да назарынан тыс қалды. Бірақ 50-жылдардың аяғында Қытай мен Кеңес Одағы қарым-қатынасының сууымен Қытай өзінің шекарадағы аумақтық талаптарын қоя отырып, келіссөздерді жалғастыруды ұсынды. Алайда 1964 жылы келіссөздер ешқандай нәтиже бермейді, содан екі ел арасындағы байланыс шиеленісе түсіп, нәтижесінде Даманский аралы мен Жалаңашкөл көлінің жанында қанды қақтығыс орын алды. 1969 жылдың қыркүйек айында Кеңес Одағының сұрауы бойынша Пекин әуежайында Косыгин мен Чжоу Эньлай кездесті. Бұл кездесу қақтығыстарды тоқтатқанмен, аумақтық мәселені шеше қойған жоқ [8].

1992 жылы Қазақстан мен Қытай арасында шекара мәселесі туралы консультациялар басталады. Сол жылдың ақпан айындағы Қазақстан премьер-министрі С. Терещенконың Қытайға сапары кезінде ҚХР-дың ресми адамдары шекара сызығының белгіленуі туралы әртүрлі пікірлердің пайда болуына байланысты жан-жақты өркениетті консультациялар жүргізуді бастау туралы ұсыныс жасады [9].

Қазақстан - Қытай шекара мәселесін шешудегі алғашқы нақты қадам ретінде Қытай премьер-министрі Ли Пэннің 1994 жылдың сәуір айындағы Қазақстанға сапарында қол қойылған ҚР мен ҚХР арасындағы Қазақстан – Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісім –шартты атауға болады. Бұл келісім 1995 жылдың 11 қыркүйегінде күшіне енді. Аталмыш келісім бойынша «тараптар бүгінгі Қазақстан – Қытай шекарасы туралы келісім негізінде, халықаралық құқықтың жалпыға ортақ ережелеріне сәйкес, тең дәрежедегі консультациялар, өзара түсінік пен өзара ыңғайға көну рухында, сонымен бірге шекара мәселелері туралы келіссөздер барысында қол жеткізген уағдаластықтар негізінде Қазақстан мен Қытай арасындағы тарихтан қалған шекара мәселелерін одан әрі тиімді түрде шешуге және екі мемлекет арасындағы шекара сызығын анықтап, белгілеуге келісті». 1994 жылы шекара сызығының бірнеше учаскелері бойынша толық уағдаластыққа қол жеткізілмегендіктен келісімнің 3-інші бабы келіссөздерді әрі қарай жалғастыру қажеттігін атап көрсетті: «Уағдаласушы тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы он бесінші шекара нүктесінен он алтыншы шекара нүктесіне дейін, қырық сегізінші шекара нүктесінен қырық тоғызыншы шекара нүктесіне дейінгі мемлекеттік шекара сызығының өтуі туралы мәселелерді осы келісімнің 1-інші бабына сәйкес шешу үшін келіссөздерді жалғастыру керектігімен келісті» [10]. Бұл құжат Талдықорған облысындағы (қазіргі Алматы облысы) Сарышілде өзені аймағы мен Семей облысындағы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) Шаған Оба деген жерден басқа бүкіл шекара сызығының өтуін белгілеген болатын [11]. Тараптар паритеттік бастама негізінде бірлескен демаркациялық комиссия құруды және сол комиссияға шекараны демаркациялауды жүзеге асыруды шешті: шекаралық тау жоталарындағы суайрықтары мен шекаралық өзендердің ортасының немесе негізгі сағаларының нақты жағдайын анықтау, осы келісімнің 5-інші бабына сәйкес шекаралық өзендердегі аралдардың тиістілігін анықтау, шекара белгілерін орнату, шекараны демаркациялау туралы құжаттардың жобасын дайындау, нақты демаркациялық карталарды құру, сонымен қатар жоғарыда аталып өткен міндеттерді орындаумен байланысты әртүрлі нақты мәселелерді шешу [12].

1997 жылы Қазақстан мен Қытай арасында шекара мәселесінің шешілуіне тағы бір қадам жасалды. Еларалық уағдаластықтар нәтижесінде тамыздың 24-інде Қазақстан Республикасы тұңғыш мемлекеттік шекара белгісін орнатты. 1994 жылы қол жеткізген Қазақстан - Қытай шекарасы туралы келісімнің 4-інші бабы бойынша құрылған, бірлескен демаркациялық комиссияның жұмысы белгілі нәтиже берді. Келіссөздер жүргізу барысында демаркациялық комиссиялар 502 шекара белгісін орнатуы туралы келісілді. Қазақстан 254, ал Қытай 248 белгі орнатуды өз міндеттеріне алған. Практикалық шаруаларды атқару үшін жер-жерлерде 6 демаркациялық жұмысшы тобы құрылды. Олар геодезиялық, топографиялық және басқа да арнайы жұмыстарды жан-жақты зерттеп, шекара учаскелерін нақтылы айқындай түсті. Екі мемлекет те өздерінің мемлекеттік шекараларын айқындап, белгілер орната бастады. Ал екі республиканың теміржолдары түйіскен тұста күміс қада қадалды [13].

Сөйтіп, осы жылдың, яғни 1997 жылдың қыркүйек айында Қытай премьері Ли Пэннің Қазақстанға сапары барысында Қазақстан – Қытай мемлекеттік шекарасы туралы бірінші қосымша келісімге қол қойылды.

1998 жылдың шілде айында Қытай төрағасы Цзян Цзэминьнің Қазақстанға сапарының негізгі қорытындысы Қазақстан – Қытай шекарасы бойынша екінші қосымша келісімге қол қойылуы болып табылады. Бұл келісім 1999 жылдың 7 сәуірінде күшіне енді.

1999 жылғы қараша айындағы Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қытайға ресми сапары барысында ҚР мен ҚХР арасындағы шекара мәселесін толық реттеу туралы Бірлескен Мазмұндама қабылданды. Демаркацияланған шекараның жалпы ұзындығы - 1660 км. 1999 жылы 5 мамырда Алматыда қабылданған Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы мемлекеттік шекаралардың түйісу нүктесін анықтау туралы келісімін Қазақстан Республикасының Парламенті 1999 жылдың 30 желтоқсанында ратификациялап, 2000 жылдың 15 қаңтарында күшіне енді [14].

Қазақстан мен Қытай арасында жүргізілген келіссөздердің нәтижесінде шекараны делимитациялау туралы келісімге қол қойылғаннан кейін Қазақстан баспасөздерінде әртүрлі пікірталас туындады. Біреулердің пікірінше Қазақстан Қытайға жерін беріп қойды деген болса, ресми көзқарас бойынша ешқандай да жер берілмегендігі айтылды.

Жалпы, 1994 жылы Қазақстан мен Қытай шекара сызығын белгілеуде екі учаске бойынша уағдаластыққа қол жеткізілмегенін жоғарыда айтып кеттік.

КСРО-да өз кезінде Қытаймен бұл мәселені шеше алмады. Шекара мәселесін реттеу процесінде пайда болған «даулы учаскелер» ұғымына Қ. Тоқаев мынадай түсініктеме берді: «Шекара проблемаларын өркениетті түрде шешуге деген алға басу 1987 жылы басталды, осы уақытта тараптар ресми карталармен алмасты. Карталармен жұмыс істеу шекара сызықтары сәйкес келмейтін учаскелердің бар екендігін көрсетті. Міне, осындай учаскелер «даулы» деген атқа ие болды. КСРО мен ҚХР шекарасындағы «даулы» учаскелердің жалпы алаңы 34 мың шаршы километрді құрайды. Келіссөздер барысында Қазақстан мен Қытай орыс-қытай шарттарының ережелерін, халықаралық құқық нормаларын басшылыққа ала отырып, өзара түсіністік және өзара ыңғайға көну негізінде Сарышілде өзені ауданындағы учаскеде өткен ғасырдың шарттарына негізделген Қытай тарапының әлдеқайда салмақты дәлелдерін ескеріп, Сарышілде өзенінің сол жағалауын оның шығыстағы бастауынан Черемхово өзеніне құйылатын тұсына дейінгі Черемхово өзенінің бүкіл аңғарын және Қазақстан аумағынан осы аңғарға шығуға бақылау жасайтын Шолақ (Содабань) асуының ауданын қамтитын, жалпы алаңы 95 шаршы километрге жуық аумақты Қазақстанға бекіту туралы уағдаласты. Сонымен бірге де шаруашылық қызметінің дәстүрлі аудандары, жайылымдар, шабындықтар және орман алаптарының бір бөлігі Қазақстан шегінде сақталады».

Сарышілде өзенінің оң жағалауын, сондай-ақ Құлағансай жылғасының сол жағалауы саласындағы ауданды қамтитын аумақ Қытайға бекітілді. Шаған Оба және Баймырза асулары ауданындағы учаскеде, біздің тарапымыздың әлдеқайда салмақты дәлелдерін ескеріп, батыстан бастап Сауыр жотасының оңтүстік баурайын қамтитын Шаған Оба асуына және салаларымен бірге Керегентас өзеніне дейінгі жалпы алаңы 442 шаршы километрге жуық аумақ Қазақстанға бекітілді. Және де екі шекаралық застава мен орман шаруашылығы, бүкіл орман түгелімен және мал шаруашылығы жайылымының көптеген аудандары Қазақстан шегінде сақталады. Адырбай және Талдыайрық өзендерінің жоғарғы ағысындағы аңғарларды, сондай-ақ Баймырза асуы ауданындағы Тарбағатай жотасының оңтүстік баурайын қамтитын, жалпы алаңы 187 шаршы километрге жуық аумақ Қытайға бекітілді.

Сонымен, шамамен жалпы алаңы 944 шаршы километр екі келісілмеген учаскенің 537 шаршы километрі (56,9%) Қазақстанға, 407 шаршы километрі (43,1%) Қытайға тиесілі [15].

Жалпы, кез келген мемлекет екінші бір мемлекетпен келіссөздер жүргізу барысында, ең алдымен өзінің ұлттық мүддесін қорғайтыны сөзсіз. Саясат ғылымында құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып табылатынын ойындар теориясы негізінде қарастырылып отырған мәселені талдайтын болсақ, ойындар теориясы бойынша ойынға қатысушылар (келіссөздерге қатысушы мемлекеттер) өздері қатысып отырған ойыннан толық басымдықпен шықпаса да, барынша аз шығынмен шығуға тырысады. Келіссөздерді ұйымдастырушы мемлекет ең алдымен өзінің мақсаты мен міндеттерін айқындап, тактикасын белгілеп, жемісті жұмысқа қажетті шарттарды қалыптастыруы керек. Ал Қазақстанның бұл орайдағы негізгі мақсаты бейбіт жолмен шекара мәселесін шешу, сол арқылы Қазақстан қауіпсіздігін нығайту болып табылады. Аталмыш шекара мәселесін дипломатиялық жолмен шешуде Қытайдың өзі де мүдделі. Өйткені кезіндегі шекара мәселесін шешуде ортақ мәмілеге келе алмау немесе ортақ мәмілеге келуге тырыспаудың нәтижесі қанды қақтығыстарға ұласып, байланыстардың шиеленісуіне әкелгені белгілі. Ал бүгінде орын алған жаңа халықаралық жағдайда еларалық бүліктің ешкімге де қажет емес екендігін бәрімізде түсінеміз. Егер аталмыш мәселе өз шешімін таппаған жағдайда, келіссөздер әрі қарай созылып, екіжақты байланыстардың дамуына ақау келтіретін жағдайдың тууы әбден мүмкін еді. Оған қоса Қазақстан мен Қытай арасында әлі де болса шешілмей келе жатқан саяси мәселелер бар. Мысалы, Іле, Ертіс шекаралық өзендер мәселесі, Қытайдағы қандастарымыздың отанына қоныс аударуы сияқты мәселелер. Қазақстан мен Қытай мемлекеттік шекара сияқты өте күрделі мәселені дүниежүзіне бейбіт келіссөздер жолымен шешуге болатынын тағы да көрсеткендей. Бұл да бір Қазақстан мен Қытайдың өзара достық, тату көршілік қарым-қатынастарды тереңдете түсіп, одан әрі дамытуға деген үлкен ниеті екендігін аңғартатыны анық.

_________________________________

1. 
   «Миньцзу туаньцзие». Чжунго шэхуй кэсюэ юань миньцзу яньцзюсо чжубань. 2000. - №2 . - С. 3
   
2. 
   Султанов К.С Реформы в Казахстане и Китае. – Астана: Елорда, 2000. - С. 393-394.
   
3. 
   Сонда. 396-бет.
   
4. 
   Шыңжаң газеті. – 2001. - № 9. – 1-бет.
   
5. 
   Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии. Казахстан – Спектр. № 1 (11). – Алматы: КИСИ 2000. - С. 78.
   
6. 
   Скальковский К. Внешняя политика России и положение иностранных держав. - М., 1897. - С. 165.
   
7. 
   Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии. Казахстан – Спектр. № 1 (11). – Алматы: КИСИ, 2000. - С. 81.
   
8. 
   К. Токаев. Под стягом независимости. – Алматы: Білім, 1997. - С. 205-206.
   
9. 
   Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии. Казахстан – Спектр. № 1 (11). – Алматы: КИСИ, 2000. - С. 83.
   
10. 
    Сонда. 84-бет.
    

12. Сборник документов по международному праву. - Алматы: АО «САК», 1998. - С. 1.

13. Жас Алаш. – 1997 ж. 26 тамыз.

14. ҚР CIM-нің материалдарынан.

15. Егеменді Қазақстан. – 1999 ж. 2 ақпан.


Р.О. Cадықова