Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сәукелені он екі мың жылқысы бар Өтебай салдың асқа киіп бару үшін арнайы жасатқанын жазады. Мәшһүр-Жүсіп қолданысында бір қызығы сәукелені ер адам да әзіл ретінде киген сияқты. Жыға мен сәукеле Радловтың айтуынша бір бас киімнің атауы болған. Сєу > сау + келе > қарқара. Қарқара. Ойнаушы ем, ортекемді киік қылып, Шаншушы ем қарқарамды биік қылып (М-Ж., 130); Он жеті ұл ат арқасына мініп, соңынан ерген соң, жалғанның жарты пәлесі болған басына құстың қауырсынын қадап алып, қарқаралы хан Бертіс атанған (М-Ж., 30). Сол ќыздыњ ќарќарасы жоѓалып, т‰сіп ќалѓан жер – Ќарќаралы–Ќазылыќ атанѓан (М-Ж., 121). Ќыздыњ берген – ќарќарасы т‰сіп ќалып, «Ќарќара» тау атын ќоя сапты (ЌКБС, 49-50); Из волосы перо воткнула Прямо в землю близ дороги: Пусть жених, найдя приметы (Тверитин: 1935. ҚКБС, 38), В наши дни на месте этом в знак о прошлом вырос город, Что зовут Каркаралами (Тверитин, 38). Где упало каркара*** девицы Баян-Слу, там горы назвали Каркаралы. Каркара*** называются четыре пучка фазаньих первьев, которыми украшается во время перекочевки посудный ящик, киргизский буфет. Такой ящик имеет створчатые дверцы, которые придают ему вид шкапика, и четыре коротенькие ножки. Навьючивают на верблюда этот ящик ножками кверху. Пучок перьев на нижнем конце имеет предлинную войлочную трубку, которая и надевается на торчащую кверху ножку ящика - деп жазды Потанин [59, б.353]. Л. З. Будагов: а.قرقره қрќре ќарќара. Мн. قراقر ќраќр 1) крикъ верблюда. 2) взрывъ хохота. 3) воркованіе голубя. 4) дж. назавніе большой птицы, строусъ (изъ перьевъ котораго д лають султаны: قرقرا اوناغه ќрќра изъ чего видно, что اوقر ауќар отъ ќутан отличается; въ англ. пер. قرقره ќрќре – degla heron, ауќак اوقار – heron, цапля; но к сл.قرقره ќрќре = جقتر жқар см. Это слова у Вамб. переведено дятель, и головной женскиій уборъ въ Хезарэси: въ кир. султанъ изъ павлин. и совьихъ перьевъ, носимый кирг. двушками на шапочк). Ќарќара-каркари, одна изъ манеръ обматыванія чалмы – деп түсінік берген [20, б.50]. Будаговтағы арабша жазылған сөздің қазақша транслитерация жасаған – автор. Кейбір деректе қарқараның бірнеше мағынасы беріледі: 1) Султан (украшение) – турк., РIII 2062 (осм), кир.; султан. Носимый на чалме или на шапке – Буд.; аграф, султан на чалме – Р IV116 (осм); султан из птичьх перьев –ккал: птичье перо-Р III 2062 (осм); перо птицы тувдар (которое в прежние времена ханы и беки носили на головных уборах) – уз. Диал. Абд. Хор. III.; самое длинное и самое красивое хвостовое перо (у петуха, райской птицы и.т.п) – тур.; перо, которое девицы носят на шапке – Р IV 116 (кир.); пук перьев – Буд.;
2) Высокая шапка невесты – кир., РIV III 469 (ккир.); головное украшение новобрачных – Р IV 116 (осм); высокая ханская шапка – кир.; металлическое украшение овальной формы на мужском головном уборе с вделенными в него цветными камешками и с перьями филина – уз.;
3) венец, корона – аз., уз. Диал. Мир.;
4) закладка для книги (из хвостового пера белобрюхого рябка) – турк.;
5) челка у лошади-аз. Диал. ДСАз [22, б.40].
Бұл орайда, зерттеуші ғалымдардың біразының пікірлері мынадай: А.И. Левшин: «Головной убор замужной женщины состоит из визоной шапки, преставляющии усеченный конус» – деп түсінік берген [60, б.308]; В. В. Радлов: Он указывал, что слова ќарќара в киргизском и казахском языках означает род цапли, а каркаралы – украшенная перьями цапли шапка девицы (А. Ж. Мухатаева) [9, б.359-360]. Сол сияқты В. В. Радлов қарқара сияқты бас киімді jусуфі высокая шапка, носившаяся султанами деп бас кимнің бір түрін өзінің сөздігінде келтіреді [17, б.567]. Сол сияқты Радлов жығаны қырғыздар сәукеле деген деп жазды, қараңыз: жыға бөлімін. Ж. А. Манкеева: Мысалы, ќыздардыњ ќос етек кµйлектері, жењсіз ќынама бел камзолы, кемер белдігі, ‰кі таќќан немесе маржанмен кестеленген таќиясы, болмаса жайлауѓа кµшкен кезде байлардыњ ќыздары киетін ќарќара (тµбесі биік, шошаќтау келген, ќауырсын (ќарќара деген ќ±стыњ – М-Ж.) ќадаѓан жас єйелдердіњ, ќыздардыњ сєнді бас киімі (ЌТТС, 6 т, – 97 б.). т.б. [52, б.41]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќазіргі ќырѓыз тілінде «каркыра» сµзініњ екі маѓынасы кездеседі. Оныњ бірі – біздіњ тіліміздегі «кµкќ±тан» деген ќ±с болса, екіншісі осы ќ±стыњ ќауырсынынан жасалѓан ќыздар бас киімініњ єшекейі [61, б.25]. Є. Єбіласан: Є. Марѓ±лан Ибн Баттутаныњ мынадай жазба деректерін келтіреді: «… ханныњ єйелдері басына ќарќара ќадаѓан, асыл тастармен маржанданѓан (зейнеттеген) баутаќ (кимешек) киеді, ‰стіне гаућармен безелген жібек киімдері болады. Жас єйелдер басына алтын жиек желек, ќыздар келе (сєукеле) киеді. Келелердіњ тµбесін асыл тастармен безендіріп, алтынмен кµмкеріп ќояды. Оныњ ‰стіне ќарќара ќадайды. Ќарќара – шоќ ‰кі. «Біреудіњ ќарќаралы ќызы» деген сµз осыдан туѓан. Ќарќара – жаулыќ та ‰кілі мєнінен шыќќан [62, б.33].
Ќ±рбанѓали Халид: Ќарќара арабша – т±з, т‰ркі тілдес халыќтарда тегіс жер деген ±ѓымды береді. Біраќ т‰ркі тектес халыќтарда ќазаќтан басќасында б±л атау кездеспейді. Ќазаќтардыњ айтуында «ќарќара» таулар ішінде µзгелерінен айрыќша т±рѓан биік шоќыларѓа меңзеп айтылады. Лепсі мањында Алатаудыњ µзге жерлерінде «ќарќара» атымен аталѓан таулар бар. Сонымен биік, ‰лкен нєрсеге «ќарќара» делінеді, мысалы біреу ±зын, денелі болса оны «пєленше топ ішінде ќарќарадай кµрінеді» деу осыѓан дєлел. Ќырѓауылдыњ ќ±йрыѓы мен тырнаныњ ж‰нін ќосып кµшкенде алдыњѓы т‰йе ж‰гініњ ‰стіне ќояды, сонда оѓан «ќарќаралы кµш» деп µзгеден айрыќша ат ќойылады. Ќажыѓа барѓан ќазаќтар европалыќ єйелдердіњ сауысќан мен ќораз ќауырсындарын бастарына таѓып ж‰ргенін кµріп «б±лар да ќарќара шаншар екен-ау» – деп тањќалысќан. Келіншектер сєукелесін «ќарќара» деу де бар – дейді [56, б.177-178].
Кейбір деректер Құрбанғали Халидтің жазғандарына қосымша ќазаќтар ќырѓауыл байлау ѓ±рпын саќтаѓандығынан хабар береді. Сонымен бірге,тµрт б±рышына ќырѓауыл, ќарќараныњ (б±л да – ќ±с аты) ќауырсындарын ќадайды. Ішіне ќоњырау ілінеді. Тµрт аяќты ќырѓауалды т‰йеніњ ‰стіне ерттейді.
Ќарќара – т±рмысќа шыќќан келіншектер киетін бас киім. Ќарќараныњ да ±шар басына ‰кі не ќауырсын ќадалѓан. Ќарќараныњ бір т‰рі «қарқаралы тақия» «Ќозы кµрпеш-Баян с±лу» жырында (ҚКБС, 1988. – Б. 47) ±шырасады: Ќарќаралы таќия т‰сіп ќалып, «Ќарќаралы» тау аты сонан ќапты (47 бет). Ќыз т±рмысќа шыѓарда «ќарќаралы таќиясын» шешіп, орнына сєукеле кигізген. И. Г. Георги былай дейді: Ќырѓыз єйелдерініњ киім-кешегі Ќазан татарларыныњ киім-кешегінен м‰лде аумайды. Олар шаштарына ауќымды, ‰кі таѓылѓан жєне ќауырсындарымен єдеміленіп безендірілген (ќ±йрыќ) черемисянкалыќтардыњ ќолданылатынынан ешбір аумайтын єлеміш таѓады [63, б.92].
Жырға қатысты мына этнографиялық этюдтің біздің зерттеуімізге қатысты тарихи мәні бар: Шоќ теректіњ т‰бінде отырѓан жігіт пен ќыздыњ суреті белбеуді кµркемдеу ‰шін жасалѓан єдемі алтын ілгектіњ бетіне т‰сірілген. Ілгек ќос ќапталдан, оњ жаќ, сол жаќ болып біріне-бірі µте ±ќсас боп жасалѓан. Екеуіндегі сурет те бірінен-бірі аумайды. Суреттіњ негізгі фоны жапыраќ жайѓан шоќ терек. Оныњ т‰бінде бір жас єйел мен бір саќа кісі отыр. ¤ліп жатќан алып ердіњ басы жас єйелдіњ тізесінде, бµксесі саќа кісініњ алдында жатыр. Еркектіњ ќолында екі аттыњ тізгіні бар. Ту сыртында аѓашќа ілулі т±рѓан µлген ердіњ садаѓы ќорамсаќтан толы жебеніњ ќауырсын басы кµрініп т±р. Еркектіњ басында ќазаќша елтірі бµрік, белінде кємар белбеу, м±ртыныњ ќос ќияѓы тас м‰сіндегі м±рттар сияќты екі жаѓына созыла т‰скен. Єйелдіњ басында ерте замандаѓы тµбесі шошайѓан биік ќарќара, ‰стінде кебенек, бір ќолымен µліп жатќан ердіњ басын жайлап сипап отыр. Єйелдіњ басындаѓы ќарќарасы Пазырыќтан (Пазырыќ дєуірі V-III ѓѓ. – автор.) табылѓан ќарќараѓа µте ±ќсас [64, б.169].
Қазақтың ұлттық бас киімдеріне байланысты баспасөз беттерінде әркезде мақалалар жарияланып жүрді. Солардың бір қатарының мәні мен мазмұны мынадай: Б. Н±рм±ханбетов «Алтын ілгекті» сипаттай келіп: Теректіњ екінші жаѓында ќартќа ќарап отырѓан єйел. Басында – шошаќ сєукеле – деп м‰лт кеткен (Шоқ терекке тұнған сыр // Лениншіл жас. 1977: № 103);
Ал академик Є. Марѓ±лан єйелдіњ басына кигені ќарќара екендігін тап басып аныќтаѓан. Алтын ілгекті аныќтап ќарасаќ, µлген адамныњ басын с‰йеп отырѓан келіншектіњ бас киімінде ќадалѓан ‰кі не ќауырсын жоќ екендігін ањѓарар едік. Демек, келіншектіњ басына кигені ќарќара болѓаны. Ал, µліп жатќан к‰йеуі деп топшылауѓа болар. ЌКБС жырыныњ кейбір сюжетінде Баянныњ босанып бала табатыны бар. Балиѓатќа толѓан ќыз бала ‰йде ж‰ргенде басына ж±ќа ќызыл орамал тартып, сыртта (т‰зде) ж‰рсе, ќарќаралы таќия киген. Ќыздыњ осы киіміне ќарап басыныњ бос екені байќалып, «ќарќаралы ќыз», «ќызыл орамалды ќыз» – деп атаѓан (Қазақ халқының салт-дәстүрі, 1994: 153); Т. Єбсєлім±лы: Баянныњ басындаѓы шошаќ тµбелі бас киім де ќазаќтыњ ±затылѓан ќыздары киетін сєукеле т‰ріне жатады (Ана тілі.1995. № І42 (291); 5).; К.С. Ахметжанов: Єйелдіњ басындаѓы тµбесі биік бас киім ќазаќ келіншектерініњ сєукелелеріне ±ќсас. Б±л оныњ ќалыњдыќ екенін кµрсетеді дейді (Ќазаќ елі. 1999. № 12. 8-9). Әрине, ҚКБС жырының бірнеше нұсқасында жырдың бейнелері түрліше аталып жүр. Дегенмен, «Алтын ілгектің» сюжеті ежелгі жырдың мазмұнынан алынғанында сөз жоқ. Ә. Марғұланның ғылыми жорамалының да негізсіз еместігін ескерген жөн. Мысалы, Баян (Ұмай бөлімін қараңыз) көне атау екендігін ескерсек, онда жыр мен есімдердің, жер-су атауларының арасында көне байланыс барлығы айдан анық. Қараңыз: Ә. Қайдарды.
Зерттеушілердіњ бірсыпырасы топонимикалыќ жер атауы Ќарќаралыны > ќарќара атымен байланыстырады. Қарқараның бірнеше мағынасы бар соның ішінде екі түрлі мағынасын да қазақтар қолданады. Оның бірі – келіншектердің бас киімі > қарқара. Қарқаралы. ЌКБС жырында Айбастыњ єкеле жатќан ќарќарасы т‰сіп ќалып Ќарќаралы топонимикасы содан ќалѓан деген ањыз бар. Ќарќаралы (ќар + ќара + лы) (Ќалдыѓайты -ты туралы айтылып отыр -А.Ќ.). Бұл – туралы да көптеген құнды ойлар айтылған: Сµз соњындаѓы -ты кµптік мµлшерді білдіретін ќазіргі -лы ж±рнаѓыныњ ерте кездегі дыбыстыќ баламасы [61, б.22]; Ќ±рбанѓали Халид Алматыны кейбіреулер «алмалы тау» «Та» ќалмаќша «лы», лік, «лыќ» ж±рнаќтары екенін айтќанбыз деп түсіндіреді [56, б.157]. Ш. Сарыбаев: кейбір текстерде сын есімніњ -ты, -ті, -ды, -ді т±лѓалары варианттарыныњ орнына тек ќана -лы, -лі варианттары ќолданылатынын айтады [65, б.543]; Є. Ќайдаров: сµз жасау моделіне байланысты эпос топонимдерініњ ішінен ерекше кµзге т‰сетіндері -ты // -ті // -ды // -ді // -лы // -лі моделі бойынша жасалѓан топонимдер [66,б.146]; С. Е. Малов парсыныњ и суффиксі «ш»-де сирек те болса кездесіп оныњ беретін маѓынасы сапалыќ сын есім тудыратын -лы//-лі ж±рнаѓына жаќын екендігін кµрсетеді [67, б.110]. Ќарќаралы топонимі ќарќара + дай сияќты бейнелеуден барып туѓан сµз.
Каркаралы – название горной местности, расположенной в юго-восточной части Карагандинской области. С севера на запад она имеет протяженность 35-40 км и ширину 20-25 км, Самая высокая точка ее имеет 1338 м (Жартыбаев А.) [9, б.307]. ‡ндіеуропа, орал, дравитерде, алтайлыќтар да жєне т‰ріктер де кер//гер `тау, тас, биіктік, шыњ`деген маѓына береді (Иллич –Свитыч В. М., С. 340-341); А. Ж. Мухатаева: В тюркских языках оно означает не только `цапля`, но и `журавль` и, относясь к числу архаичных лексем, имеет ряд фонетических вариантов: кирг. Каркыра 1) `журавль-красавка`; 2) `украшение из перьев журавля-красавки` (на шапке девочек или девушек) (Юдахин К.К., 1965); ккалп. Ќаќара `дом, построенный из камыша; глинобитый дом` (Каракалпакско-русский словарь, 1958); уйг. Ќаќира `цапля` (Русско-уйгырский словарь, 1956); и др. Это дает основание усматривать в номинации ќарќара звукоподражательную основу: ќар + ќар > ќар + ќыр > ќа (р) + ќыр (здесь закономерное выпадание сонорного р) и плюс словообразовательный формант –а: ќарќара (каз.) // каркыра (кирг.) // ќаќира (уйг.) `цапля, журавль-красавка` и.т.д. Таков, на наш взгляд, путь фоно-морфо-семантического развития оронима Ќарќаралы: `головной убор с перьями цапли`< звукоподражание ќар + ќар + а [9, б.359-360].
Түйін. Ж. А. Манкеева киім-кешек атауларына (оныњ ішіде бас киімдерге): салы-шєлі, орамал, ќарќара, кимешек, к‰лєпара, желек, (жаулыќ, бµрік, айыр ќалпаќ, шаршы, тымаќ, таќия, сєукеле, сєлде т.б. тоќталѓан [52, б.38-39]; [46, б.46]. Отыз қызға *ораңқысын көтертіп, Қырық қызға қарқарасын сүйетіп (Манас). *Ораңқы – оралып, созылып жатқан көйлектің етегі (шлейф) (Ш.У, 319). Қарқаралы тақия түрі болған. Мәшһүр-Жүсіп қадап, шаншып алған құстың қауырсынын қарқара – деген. Сонымен мынандай қорытынды шығаруға болатын сияқты: 1. қадалған құстың қауырсыны; 2. Кітаптың арасына салатын белгі; 3. жас қыздың (келін) тұрмысқа шағарда киетін қауырсын таққан бас киімі; 4. Еркектер бас киіміне тағатын тас (тәж) (венец, корона); 5. жылқының кекілі; Одан басқа жер атауы; түйенің үстіне ерттейтін төрт аяқты қырғауылды; құстың дыбысын қарқара – деген. Тас таққан бас киім ер адамның мәртебесін көрсеткен.
Орамал. Әбжыландай толғанып, Ақ орамал қолға алып (М-Ж., 217); Орамал кір боп жатыр он бес батпан (М-Ж., 87) т.б. Сәлі, орамал басына салындырдым (М-Ж., 11); Орамал: плотокъ, пеленка; головной плотокъ (Радлов; 1053); Күндік. Көйлек киіп басына салды күндік, Қылғанына құдайдың біздер көндік (М-Ж., 44); Күндік – күн арапша шәміс, шәмсия (күннің көзі) – деген мағына береді. Күндік сияқты түндік те қолданылған: Орамал қара түндік, сәлісі өрмек, Патшаға бұл сипатпен келіп тұрды (Сейфүлмәлік, 111).
Бүркеншік. Жылау басылѓан кезде ќатындар Марияныњ µрулі ќара шашын тарќатып, шаршысын шорт байлап, аќ б‰ркейді жамылтып, теріс ќаратып, б‰йірін таянтты да ќойды (Шєкєрім, 533). Аќ б‰ркеншек салынып, Ала берен киген тау (М-Ж., 38); Бүркеншігін анасы жұлып алды, Бар-ақ келді! «а!» деуге есі танды (М-Ж., 46); Шәкәрім бүркеншік сөзін бүркей – деп қолданған.
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп орамал, күндік, бүркеншік, сәлі (шәлі) бас киім ретінде қолданған. Күндік (күн+дік) о баста күн (зонтик) күнқағар сөзінің шығуына себеп болған. Орамал мен жөргек түбірлес сөздер сияқты. Күндік, қара түндік бас киімдердің түрі.
Шєлі (сәлі): М. Ќашќарида: сувлыќ – сулыќ, орамал [10, б.185]. Ш. Сарыбаев б±л сµз туралы: «например слова шали (грубая шерстяная материя, камлот) в казахских говорах освоено в двух формах шэлі и салы «шаль». Первая из которых закрепилась в языке в качестве литературной нормы» – дейді [68, б.88]. Шаль (от персидек. Шал.) – большой (головной, наплечный) Платок, вязаный или тканый (БСЭ: 57, С. 503). Шәлі – түбіт яғни жүн жіптен тоқылған, матадан жасалған үлкен орамал (Арапша-қазақша сөздік). Г. Алиев jаjлыг (плоток) шал, баш шалы (шаль) [45, б.13].
В. В. Радлов: шаль – ein Shaw; сал орамалы id.; шекпäн сал шерстяная шаль – ein wollener Shawi; макта сал бумажная шаль – ein Baumwollenshawl – деп анықтайды [17, б.344].
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сәлі вариантын қолданған. Ш. Сарыбаев шәлі формасының әдеби норма болып қалыптасқанын айтады. Біздің ойымызша сәлі ~ шәлі ~ шаль бір түбірден сал (басқа сал) етістік формасынан қалыптасқан сияқты. Орамал (орау), бүркеншік (бүркену), күндік (күннен қорғану үшін) түндік жатарда тартатын орамал, жаулық жау ~ жап түбір тұлғасынан туындағын сияқты. Сал > сәлі > сәлде > шәлі > шаль > шалма. Сулық > сүлгі > сүңгі түбірлес сөздер екендігі байқалады. Ал, сүт > сүме сөздерінің қаншалықты қатысы бары анықталмады.
Шалма. Ақсақалды ағалар, Ақ шалмалы бабалар (М-Ж., 149); Ақ шалмалы бір адам Жетіп келді қасыма (М-Ж., 174). Сәлдені білмеуші еді түзу орап (М-Ж., 110); Сарук – шалма (Радлов, 328). Сал > (шал+ма)(көмбе) түбір мен қосымшадан тұрады. Чалма – (тюрк.) – мужской головной убор, в прошлом широко распрастраненный среди исповедующих ислам народов Сев. Африки, Передней и Средней Азии (БСЭ, 36 б). Сол сияқты арабтар шалма сияқты бас киімді «ляффе», парсылар «дюмбанд», еуропалықтар «тюрбан» – деп атаған. Ал, әйелдер ертеде ағаш каркасының сыртынан байлаған. Монғол әйелдерінің бас киімі де ағаш қаңқасынан тұрған. Л. Будагов дж. تورما,تورمه,تورمايي1) жұқа жібек шәлі. 2) тюрбан – дәуріштердің тоқылған киімі (1869: 389). Будагов дж. торба, торбе, торбан, п. т (о) рма. 1) ткань изъ тонкой шерсти (шаль). 2) торбан, торба родь плетёной одежды, надваемой дервишами – деп жазды (Будагов, 389).
Ықырам. Ықырам киіп қажылар ирида салды, Керек қылмас сол күні ешкім малды (М-Ж., 49); Намаз бенен рузасы дұрыс болмай, Қажылардың ықырамды байлайтұғын, Тақалғанда орнынан жаңа жетіп М-Ж., 49); Ықырам сөзі ық (пана) деген сөзден шыққан сияқты.
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шалма, сәлде, ықырам сөздерін пайдалануына қарай бір мағынада қолданған. Шалманы арабтар ляффа, еуропалықтар дюбанд (тюрбан) - деген. Сәлде ~ сәлі <> сал <> шәлі > шаль > шалма > сарағұш. Жаулық о баста жаңбырдан, желден қорғану мақсатында жау~жап тұлғасында қалыптасқан сияқты. Жау түбір тұлғасы туралы тиянақты пікір жоқ – қараңыз. Ал жау//май (майлық) – деген варианты да бар. Шалма мен шалбар түбірлес сөздер. Сал мен жап мағыналас екендігі байқалады .
Жаулық. Беріп қойды аямай денсаулықты, Отырғызып қасыңа ақ жаулықты (М-Ж., 29); Басына жаулық салса бәрі қатын (М-Ж., 132); Ақ жұлынғы-жаулик, женский головной платок из белого коленкора. Плотно облегая голову, жаулык своими концами спадает на спину. Иногда поверх одного платка вокруг головы наматывался другой, наподобие тюрбана (ҚЖ, 1963: 283). Жаулық туралы мына төмендегідей түсініктер бар:
В. Радлов Jаjлыk – головной плотокъ женщинъ: kул jаjлыгы, тäрäт jаjлыгы, бөрен jаjлыгы, аш jаjлыгы, муjын jаjлыгы [17, б.19]; Джавлук-женский головной убор (Потанин, 152); Чем луна при полнолуньи, Грудь бела, как лучий джаулык* (Тверитин: ҚКБС, 1935: 33); Тверитин: *Джаулык – головной убор замужних женщины. Делается исключительно из белой ткани – деп түсінік берген (ҚКБС, 1935: 33); Г. Алиев папаг (шапка) – малахаj (гулаглы папаг – шапка с ушами немесе jаjлыг (плоток) – баш jаjлығы, бодjун jаjлығы значение каждого члена покрывается значением слова jаjлыг (платок). Однако слова jаjлыг зачастую выражает видовое понятие, равное сочетанию баш jаjлыгы поэтому в сочетании баш jаjлыгы зависимый компонент баш является избыточным, и употребляется это составное наименование в контекстах – деп жазған [45, б.14-15]. Жаулық ~ яулукъ (ақ байлауыш); қыздар бастарына қызыл байлауыш салған, тұрмысқа шыққанда алғашқы жылы сүкле (сәукеле) киеді, бір жылдан кейін сыртынан ауржк (шалманың түрі) байлап, қолжаулық (сүрткіш), бұрын (мұрын орамал), асыжаулық, мойын орамал т.б. болған (Будагов, 345). Ақ орамал қолға алып (М-Ж., 217);
Жаулық >йа: -ғлық барлық дереккөзде орамал, мұрын орамал, баскиім орнына жібек орамал, тұрмысқа шыққан келіншек байлайтын ақ орамал, орамал, үйлену кезінде күйеу жігіт беліне байлайтын орамал. Радлов -лық аффиксі мен йа:ғ `май, майлы` екендігін айтады. Май сүрткіш «орамал» монғолдарға дейін кыпшақ тілінде кездеседі екен. Кейбір түркітанушылар ХII ғ. апарады. М. Рэсэнен көне архаикалық jablyk jabyl `жабулы болу` деген қазан – татар тіліндегі жабу етістігінен шыққан дейді. Семантикалық мағыналары бет жаулық «орамал», қол жаулық «мұрын орамал» т.б. түсіндірілмеген. Орыс диалк. сулог «үлкен емес орамал» (Севортян: 61), қазақ тілінде майлық, сулық деген сөздер бар. Жаулық>жабу>жауу>cулық (жаңбырдан қорғану). Мысалы, йағу // жауу // палащ 1) непромокаемый, дождовик, мехом вверх, доха, шуба из шкуры диких коз, надеваемая вверх шерстью, доха из шкуры жеребенка, выделанная шкура, jamyrlyk (дождевой плащ) (Севортян: 60).
Жаулық пен ас жаулық семантикалық мағынасы бір сөздер. Қол орамал, мұрын орамал деген мағыналары кейін шыққан туынды мағына. Л. З. Будагов шылаушы – головной платокъ – деп т‰сінік берген (Будагов, 406). Башлыкъ – надваемый на голову (Будагов, 226). Сÿlгö – полотенца (Радлов, 27). Л. Будагов: сүлгү, сүлгы, сÿльїÿ - полотенце, би сүлгісі личное полотенце. с сүлмк = сүлмі сөздігін түсіндіреді (1869: 649). Сүлгі // сулық: сү (сүңгі) (ус) су – деген ұғымды берген (Қараңыз – сүңгі бөлімін). Булагов: каз., кир., сүңгі, сÿнїÿ – ныряніе, нырять, сүңгіуір нырокъ, водолазъ. – деп түсініктеме берген (1869: 648). Демек, Сүлгі су кептіретін орамал семантикасы бір сөздер.
Жаулықтың бір түрі сарағұш. М. Қашқари сарағұш – қатындар жаулығы дейді. Сарагуш-головное отверстіе вокругъ шапки (Радлов, 316); Сар – окружать, окутать, обмотать, обнимать (Радлов, 314):
Шаштаразды парсыша сәртәрәш – дейді (Ш. Сарыбаев). Сәртәрәш сөзінің түбірі: сәр, сар. `бас, басы, үсті, төбесі` деген мағына береді. Саркәтіп – бас хатшы (Н. Оңдасынов, 165-166). Демек, сар>сара (бас) түбір -ғұш жұрнақ. Сар>сәр түбір тұлғасынан сардар//сәрдар//сара (дара) сөздері туындаған. Сара – мужество, сила (Радлов, 314).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп: ақ жаулық, жаулық сөзін қатындар салатын бас киім – дейді. Ғалымдардың (жаулық) жау түбір тұлғасы туралы пікірлері екіге жарылды. 1. В. Радлов йа: -ғлық (-лық) аффикс йа:ғ `май, майлы` екендігін айтады. Қараңыз: жауқазын > жаубүйрек. 2. М. Рэсэнен көне архаикалық jablyk jabyl `жабулы болу` деген қазан-татар тіліндегі жабу етістігінен шыққан дейді.
Жаулық > май (майлық): мұрын, қол, ыдыс, дастарқан сүртетін орамалдарды айтса керек. Осы мағына жаулыққа (орамал) әсер етуі де мүмкін. Жаулық>жабу, бүркеншік, жаулық. Біздің ойымызша басқа салатын жаулық (орамал) > жап > жаб (жабу) > жаплық > жаблық > жаулық сияқты. Салы мен сарағұш семантикалық жағынан бір-біріне жуық сөздер. Мүмкін түбірлес (сал > сар) болуы да.
Достарыңызбен бөлісу: |
