Ұмытылмаған отан, Ұмытылмайтын отандастар

Оның себептері өте көп. Әсіресе, екпінді түрде салт-дәстүрінен айырылып бара жатқан аз санды ұлттар мен ұлттық топтардың тарихи, мәдени, этнографиялық, лигвистикалық құндылықтары біздің назарымызды ерекше аударуы керек. Осы жолы осыдан екі жарым мың жыл бұрын, көкбөрінің киесі дарыған, ежелгі түркі өркениетінің ата қонысы Шүлен тауы мен Бағылық тауының өзегін жарып өткен, ХҮІІ ғасырға дейін шын империясы мен Шығыс Түркістанның шекарасы болған Хышыи дәлізін бойлап, дүниежүзін таңқалдырып отырған Дунхуаң үстіртіне, одан Тибеттің етегін баса қоныстанған Ақсай қазақ автономиялы ауданына бардым. «Бұдан әрі қытайларға аттап басуға болмайды» – деп қақпаның маңдайшасына жазылған, қытай қорғанының үзілген тұсы Аққорғанның (Жа үй гуаң) төрт мұнарасы әлі қылтиып тұр. Жыл қайыруымыздан үш жүз жыл бұрын «үйсіндер ауған» бұл дәлізді қазір де көне түркінің үрімдері мекендейді. Әсіресе, сарыұйғыр деп аталып кеткен, найман, қоңырат, керей, қаңлы тайпаларының таңбаларын әлі де тектік белгі ретінде тұтынып отырған, тілдері қазақ тіліне өте жақын бұл жұрт бүгінгі қазақ ұлты тұрғысынан етене зерттеуді күтіп тұр. Қуаныштысы, ол жақтағы қандастарымыз бұған назар аудара бастапты. Бірақ іргелі, кемелді зерттеуге зәру. Тездетіп қолға алмаса қазіргі жаһандану тұсындағы жастардың беталысы екпінді, ертең көз жаздырып кетуі мүмкін.

Ал Ақсайдағы қазақ автономиялы ауданындағы мұражайды көріп таң қалдым. Гинесстің тізіміне ілінген 64 метрлік сырмақтың өзі неге тұрады. Көшеде делбегей киіп жүрген қазақты менің құрдастарымның өзі көз алдына елестете алмайтынына сенемін. Қаншама көне мұраларды жинақтаған. Мекемені былай қойғанда, ұсақ дүкен мен дүңгіршектерге дейін аттары қазақша жазылған. Жаяу жолдың тақталарына қазақтың салт-дәстүрі (бәйге, түйе жарысы, қыз қуу т.б.), Алтынтауды мекендейтін аң-құстар (қыран, аққу, көкалаүйрек, таутеке, тұлпар, ойсылқара, көк бұқа, ақ қошқар, ақ серке т.б.) мәрмәрға мәтінімен бедерленіп салыныпты. Әрине, алаңдатарлық жайлар да бар. Міне, осы этнографиялық құндылықтарды сол жақтағы отандастарымызбен қойындаса, қолтықтаса отырып зерттесек, үлкен ғылыми олжа болар еді. Бұл құндылықтар археологтардың, түркологтардың заттай айғақтарымен қосылған кезде, қандай рухани олжа күтіп тұрғаны айтпаса да түсінікті.
ХХХХХХХХХХХХ
Ұзақ үнсіздіктен соң танысып, тез түсінісіп, сенісе араласқан Хасен Қалибекұлы Оралтаймен естеліктерінде қамтылмаған, әдібі ашылмаған емеуіріндер туралы сырласа пікір алысудың реті келмеді. Әсіресе, шет елдегі құжаттар туралы «бұйымтайларым» көп еді. Осы әңгімеде қозғалуға тиісті, бірақ дегбірсіз уақыт пен дегбірлі сырқат айтқызуға мүмкіндік бермеген жайларды осынау дегдардың ғұмыр жолын қосымша деректермен салыстыра отырып Жағда Бабалықұлына берілген өмірбаяндық мінездемені келтіру арқылы толықтыруды жөн көрдім.

ХХХХХХХХХХХХ

Ал тарихи саралау тұрғысынан келсек, о, онда біздің танымымыздың қатпарын аударып түсіретін тың тұжырымдар күтіп тұрғанына еш күмәнім жоқ. Жоғарыда көшпелі түркі жұрты мен мәнжу, шүршіт, монғол, тибет қауымының тарихи тамырластығы туралы емеуірін танытып қана өттім. Біздің тибетпен қандай байланысымыз болуы мүмкін дейсіз бе? Жақын тарихымыз тоғыспаса да, осыдан үш ғасыр бұрынғы тарихымыз бен тағдырымызға тікелей қатысы бар. Тарихи тағдырымызды саралай келгенде, теңіздің кері шалқып Сарыарқаға қарай лықсуына, Менгу Темір мен Нұрқашыдан ыққан Батыр хонтайшы құрған жоңғар мемлекетінің қазақ даласының шапқыншылығына – қытайдағы отызыншы қыркүйекте аталып өтетін «тоқаш тойы» мен Галдан Серенге «Бурхан Тәңрі Бошоқты» деген атақпен қоса: «Алтын ханның алтын ұрығы! Ендігі бағытыңды батыстағы «Алтын ордадан ізде!», – деп бата берген тибеттің Заяпандит ламасының жарлығының тікелей қатысы бар екеніне көзім анық жетті. Енді жолым түсе қалса, Заяпандит ламаның сол жарлығының мәтінін табуға ұмтыламын.

АЛАШ ҮНДІ АЗАМАТ ТУРАЛЫ АЗ СӨЗ

Тұрақты тыңдаушы болдым дей алмаймын, алайда зиялылардың өзара пікір алмасуынан, сексенінші жылдары Ғалым Ахмедов дегдарың айтуымен, «Азаттықтың» әр түрлі хабарлары мен пікірлерін естіп қалып жүрдім. Чернобыль мен желтоқсан оқиғасы туралы алғашқы шындықтан да сол дегдар арқылы құлағдар болып едім. Араға сегіз-тоғыз жыл салғанда Шығыс Түркістанның тағдырына етене қанығып, сол майданда болған Жағда Бабалықұлы, Балқаш Бафин, Бұқара Тышқанбаев, Қалдыбай Қанафин, Әнуарбек Төгісов, Ахметқали Бітімбаев, Сейіт Итмеміров сияқты майдан офицерлерінің әңгімесін тыңдап, Аланай мен Бұланай асқан Қалибек хакім мен Құсайын тәйжінің, Тәкіманның көші, Оспан көтерілісі туралы бір пара мәліметтерден тәп-тәуір мағлұматым болды. Жетпісінші жылдың аяғынан сексенінші жылдардың ортасына дейін Балхаш Бафиннің Қалибек хакіммен, Қамза Ұшармен жазысқан хаттарын оқып, Түркиядағы көшкен елдің тағдырынан хабардар болдым. Хасен ағамыздың жөнін де білдік.

Кейін Еуропаның әр қаласында Өралтаймен кездесіп, пікір алысқан адамдардың мінездеме беруінше, сымбатты, сырбаз, аңғарлы, сергек және өжет, нағыз күрескер әскери полковниктің кейпінде көз алдыма елес берді. Желтоқсан оқиғасы мен алаш туралы еңбектері жарияланды. Оның өзі келді, жұрт барды, Қабдеш Жұмәділұлымен, Мұхатр Мағауинмен, Рымғали Нұрғалиұлымен етене араласты, тіпті, біздің қатарластарымыз қарға тамырланып та кетті. Бірақ, бетпе-бет танысудың орайы келмеді. Мен ол кісімен оңаша, еш куәсіз және ашық сөйлескім келді. Неге екенін білмеймін, әйтеуір түркиялық қандастарымызбен етене танысудың, не араласудың орайы келмеді. Құрылтайлардың тұсында да ол кісілермен алыстан сыйластық. Тек Мысырдан қайтар жолда Станболдағы Бұхарбай атты елші азаматтың ырқыменен Мансұр тәйжінің шаңырағынан дәм татып шыққанымыз бар.

Содан Абайдың жүз елу жылдық тойынан қайтып бара жатқанда Күшікбайдың бұлағының басында ат шалдырып, сусап тұрғанда Рымғали Нұрғалиұлы таныстырды. Костюмін желбегей жамылған, кеудесін кере ұстаған, бәріміздің төбемізден қарап тұрғандай боп өзін паң ұстады. Рымғали ағаның еркінсіген сөзі әсер етті ме, жоқ, екеуміз екі түрлі көңіл-күйде тұрғандықтан ба, бір-біріміздің атымызды білетінімізді ғана айтып, сыпайы бұрылып кеттік. Сөз тоқтасатын жер емес, тойдың екпіні де мойын бұрғызбайды. Дегенмен, бір сөйлессем деген тілек бұрынғыдан көрі беки түсті.

Жылдар өтті. Астанаға ауыстық. Хасен ағаның мінезі мен жүріс-тұрысы, еңбегі, Ізмірдегі саяжайы, көзі тірісінде өзінің қабірінің орынын дайындап қойғаны, қымыз ұстаған, киіз үй тіккен түркиялық қандастар туралы Рымғали аға сүйсіне баяндап жүрді. Хасен аға да Астанаға бірнеше рет ат басын тіреді. «Елім-айлап өткен өмір» де қолға тиді, Рымғали аға оның Мюнхендегі архивін Ұлттық академиялық кітапхананың қорына әкеп өткізді. Сонда да жолымыз тоғыспады. Содан, ұмытпасам, осыдан үш жыл бұрын Астана қалалық тіл департаментінің бастығы Оразгүл бегім «Хабар» телеарнасында Хасен Өралтаймен бірге пікір алмасуға шақырды. Студияға кіріп келе жатқан өр тұлғасы есімде, ағамыз алғаш көрінгендей екпінді емес, өжет емес, басылып қалғандай. Сөйтсем, инфарк алып, сақтанып жүрген кезі екен. Енді шегінетін де, тосаңситын да жер жоқ, сәлемнен бастап, жөн сұрасқанға жетер-жетпестен, нағашылы-жиенді болдық та шықтық. Үш-төрт қайырымнан соң астарлай табысып, шым-шым шымшысып, жұмсақ та биязы әзілге көштік. Маған сол тұста ол сондай бір нәзік мінезімен көрінді. Жан жылуы сыртына шығып тұрғандай әсер берді. Мен: «Қазір тікелей эфирден өзіңіздің арманыңызды ашық айтыңыз», – дедім. Ол: «Мен шет елдің азаматы болғандықтан да, ішкі мәселе туралы пікір білдіргенім сыпайлыққа жатпас. Бірақ қазақ тілі мәселесі алаңдатады ... Тәуелсіздікті көрдім, енді «madeo jn kazahstan» деген өнімді көрсем, арманым жоқ», – деді әдеппен.

Сөйтіп, екеуміз студиядан қолтықтасып шығып, дәлізде жарты сағаттан астам оңаша сөйлестік. Арамызда ешқандай дық, түсініксіздік мәселе қалмасын деп келісіп алдық та, ұзақ жылғы жинақталған сауалдарымызды тез қойдық, ол да қысқа әрі түсінікті, шын жауапты берді. Сеніскен адамдардың арасында ғана айтылатын бір-екі мәселе жөнінде өзінің де қатысын білдіріп кетті. Ол жауаптарға мен сендім. Әрине, арасында «шымшыласып» отырдық. Мен Балқаш Бафиннің толық жинағын құрастырып шығарғанымды, соның ішіне ол кісінің Қалибек хакіммен, Қамза Ұшармен алысқан хаттарын жариялағанымды айтып ем, қуанып кетті. Жинақты Алматыдан, Балқаш ағаның жамағаты Никар апайдан алатынын білдірдім. Кейін Әбубәшәр жеткізіп берді. Сонда әкесінің туғанына жүз жыл толуына орай Алматыда конференция өткізіп, жинақ шығару туралы мәдениет министрі Мұхтар Құлмұхамедпен келіскенін, Шығыс Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысы туралы үш том құрастырып жатқанымды біліп, соған орай арнайы бір басбаяндама дайындауымды өтінді. Соңына ала: «Атыңды оқып, затыңды естіп жүруші елім. Өзің бір ашық пікірлі, ертерек танысатын жігіт екенсің. Жаманнан да жақсы туады екен-ау»», – деді. Мен: «Сонау Ізмір мен Алтайгөйге сүйретіп тастамай жүрген киіз үй де ағашына тартады емес пе. Сүзіліп барып бір шыбықтың шыққан жерін қарамайсыз ба?», – дедім. Бұл сөздердің әдібін жазбай-ақ қояйын, әйтеуір, аяқ астынан нағашылы-жиенді болдық та қалдық.

Кетер-кеткенше, қайда болса да, қай үйде отырса да, шайтанқұлақпен хабарласып, бір-екі шымшып үлгереді. Кейде жауа беріп үлгерем, кейде үлгере алмай қаламын. Бірақ бір-екі сағаттан кейін тағы хабарласатынын біліп, «сыбағасын дайындап» қоямын. Ертіп жүргендер: «Хасекеңнің мұндай құрдасы жоқ сияқты еді. Кім екен?», – десіп Әбубәшәр сияқты інісінен сұрайды. Ол кезде бауырымызбен бауыр баса қоймаған кез, мені қайдан білсін... Қаржаубай Сартқожаұлы Хасекеңді Қояндыдағы қалың керейге алып барып, ондағы бесіктегі кезінде айттырып, ес білер-білместен көз жазып кеткен қалыңдығына жолықтырғанын, екеуінің дәстүр бойынша көріскенін білген соң, тілім қышып кетіп, шайтанқұлақтан: «Қалыңмалыңызға не қосайын?», – дедім. Сонда босаңсып кетіп: «Тағдыр ғой, тағдыр. Әкемнің бір аманат өмірі сияқты еді. Дәстүр бойынша әке, шешеме жоқтау айтты. ... Тағдыр ғой...», – деген босаңсыған дауысы әлі құлағымда. Екеуміздің әзілсіз қайырған бір сөзіміз осы болды-ау деймін.

Содан бастап ол кісі Түркиядан, Мюнхеннен он-он бес күнде бір «шайтанқұлақ» соғып тұрады. Екі-үш ауыз сөзден кейін: «Жә, бір керейсітіп тастадың ғой. Аман бол. Сенің шығының шықпасын, өзім хабарласып тұрамын», – деп байланысты үзеді. Хабарласудың да сырын біліп, бір рет өзім хабарласып, таң қалдырғаным бар. Сол жиі соғылған «шайтанқұлақтың» дені жоғарыда айтылған Халибек хакімнің туғанына жүз толуына орай өтетін конференция мен жинақтың төңірегінде болды. Тендер деген сол жылдары кешігіп шығатын еді де, әлгі жинақтың жоспарға енуі созылып кетті. Соның жай-жапсарын ашық түсіндіргенімде, жағасын ұстағандай боп таңдана сөйлейтін.

Ақыры іс жыл аяғына қарай сәтімен бітіп, Алматыда ғылыми конференция ұйымдастырылды. Ұйымдастырушыларға да, өзіме де конференцияға қатысуымды қатты қадағалап тапсырды. Конференция салтанатты, салихалы, мазмұнды өтті. Құран-хатымға, мәжіліске жиналған адамдардың саны өте көп болды. Қазақстанның, Түркияның, Қытайдың, Монғолияның, Германияның қазақтары басын қосқан алқалы алғасу деңгейінде өтті. Сол жолы түркиялық қазақтармен де, Хасен ағамыздың үйіндегі Хадиша жеңгемізбен, Ғалия апаймен, Әбуақап Қарамен, Мариям Қырымлымен, Шүкірәлимен, Әбубәшармен және өзге туыстарымен де, жеңге, келіндерімен жақындау таныстым. Бұл енді, емін-еркін алғасу, құшаққа тарту, бауырға басу, идіріп-тартып әзілдесу, ыммен де емеуірін араласқан жарасты күндер болды.

Хасекеңнің бір өжет мінезі сол конференцияда көрінді. Нәбижан жүргізіп отырды. Мәмбет Қойгелді жақсы баяндама жасады. Қабдеш ағамыз бен Мұхтар Шаханов сөйледі. Министрдің құттықтауы оқылды. Содан кейін әлдебір әнші әлдебір жаққа асығыс ұшып бара жатқандықтан да, конференцияны қысқартып, концертке орын берілетін болды. Әлгі асығыс әнші «Атамекенін» айтып болған соң Хасакең сақнаға шықты да: «Бұл – ғылыми конференция, концерт тыңдауға емес, жұрт пікір тыңдауға жиналды. Сондықтан асыққан әншілер кете берсін, бірінші ана Тұрсынға сөз беріңдер. Астанадан сол үшін келді...», – деді. Жұрт та қолдап, күнтәртібін тақырыпқа бейімдеді. Бізде кейде осындай еркінсу мен еркеліктердің жөнсіздікке бастайтыны да бар. Мен «Алаш идеясы және Шығыс Түркістан ұлт азаттық қозғалысы» деген тақырыпта баяндама жасадым, кейін оны жоғарыда аталған үш томдықтың алғысөзі ретінде жарияладым. Ондағы айтылған пікірге, көтерілген мәселеге көңілі толып, арқамнан қақты. Бұл енді білген адамға тәп-тәуір баға.

Конфернциядан кейін Мәдениет минситрлігінің Хасекең мен туыстарына арналған дастарханы бар екен. Әлдебір жақындығымызды байқап қалған Мәдениет министрлігі мен «Қазақ тілі» қоғамының жігіттері сол кешті жүргізіп беруді тапсырды. Сол мәзірді бейне бір мен ұйымдастырғандай, Хасекең мәз боп қалды. Жоғарыда аттары аталған, аталмаған түркиялық апа-жеңгелермен сонда етене таныстым. Бәрі де еркін әрі әдепті мінез көрсетті. Қазақы инабат, мұсылмандық ибаны сонда анық байқадым. Хасекең өзі қатарлас достарымен еуропалық дәстүрде еркін отырды. Сол кеште «әкелері дос болған» Балқаш ағаның жамағаты Никар бегім сөйлеп, көп өмірдің көмескі беттері ашылатындай болғасын, Хасен аға: «Біз ағаның үйіне міндетті түрде құран бағыштап шығамыз», – деді. Бұл енді бізге де бір жүктеулі міндет, құрметтей көрініп, уағдамен той тарқады.

Никар бегімнің дастарханы басында Хасен аға Башпай, Қалибек, Тәкіман, Оспан туралы көп әңгіме айтып, Балхаш аға Башбайдың хатын Құлжа қаласындағы Әлихан төреге әкелген жолғы әңгіменің ішінде Қалибек хакімнің де болғанын, сондағы уағдаластықтың соңы бостандық іздеген азаттық көшіне ұласқанын бәрімізге түсіндіріп берді: «Сондықтан да бұл үй Қалибек хакімнің де үйі, ата дастарханымыз. Сыйласып өтіңдер», – деп Ғалия апай бастаған туыстарына аманат еткендей болды. Бұл жолы Хасен ағамен кәдімгі бауыр ретінде сөйлескім келіп әзілден қашқақтай беріп ем: «Ей, қабырғалай салып қайқайып барасың ғой. Мұныңды қой. Бұрын да әзілді көп естігеміз жоқ, оған мүмкіндік болмады, енді ескі сөздер есіме түсе бастағанда, қайқаңды қой. Енді қашанғы сол сөзді естиміз», – деді. «Е, керей жапырақ, әлем тапырақты» сағынып қалған екенсіз ғой», – деп үйреншікті жорғамызға бастық. Үй-ішіміз де араласып, менің Назым атты қызымды кәдімгідей бауырына тартып, хабарласқан сайын атын атап, сәлем айтып жатады: «Екеуміз бір апталап, ай жатып оңаша әңгімелесуіміз керек екен. Мен сені өзім шақырамын. Түркияны да, Мюнхенді де аралаймыз. Ізмірде саяжайым бар, өзім хабарласамын», – деді қоштасарда.

Тағдыр содан кейін көрісуді жазбады. Бірақ айтқан уәдесінде тұрып, Түркияға шақыртып, өзі күніне үш рет хабарласып: «Әй, батыр... Мен шын ауырып қалдым. Дәрігер рұқсат етпеді. Сені күту үшін сонау Салихлыдан бауырыңды алдырдым. Еркін арала. Мұндай мүмкіндік қайтып бола бермес. Саған уәдемді орындап қалайын деп асықтым. Алдағы күннің нәсібі бір Алладан», – деді. Шындығында да бұл бір ғажайып сапар болды. Оны осы Түркістанда» жарияланған «Жолы болған жолаушы» атты күнделігімде барынша қанық әрі өзінің тірі кезіндегі лебі сақталғандықтан да, дүниеден өткеніне жыл толып қалған асыл азамат туралы Түркиядағы Қазақстан елшілігінің және зиялы қауымның ұйымдастыруымен халықаралық конференция өткізу жоспарланып отырғандығын қадари қауымға ескертумен еске алу рәсімін аяқтағым келеді.

Тұрсын Құдакелдіұлы ЖҰРТБАЙ,

Жоба жетекшісі, филология ғылымдарының докторы,

профессор.

«ӨМІР ІШІНЕН – ӨЛІМ, ӨЛІМ ІШІНЕН – ӨМІР ІЗДЕГЕН...» ЖАНКЕШТІЛЕР
І.
Міне, ойға алған, Біртұтас алаш идеясының тарихи заңды жалғасы, қазақтың ұлт-азаттық көтерілісінің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырылған, Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысы туралы әуелде бес том ретінде ойластырылып, тіршілік талабына орай үш томмен беті қайырылып отырған басылымның да соңғы бетін жабуға тура келіп отыр. Әр қоғамның, әр ұлттың, әр мемлекеттің, әр түрлі көзқарас иелерінің мүддесі мен қарама-қайшы пікірлері тұрғысынан талданатын бұл тарихи оқиға қақындағы қағидалар мен тұжырымдардың барлығын қамту, әрине, мүмкін болмады. Соны түсіне отырып, осынау бір бақ-талайсыз, тағдырлы, «ұмытылған мемлекеттің» тарихына тікелей қатысты ұстаным тұспалы тоғыспайтын идеологияның ықпалымен, әр қилы көзқараста жазылған қазақ, қытай тарихшылары жүргізген ғылыми зерттеулер мен жылнамалар (хроника), ұлттық қозғалысқа тікелей қатысқан төңкерісшіл тұлғалардың естеліктері мен деректі жазбалары, саяси қайраткерлердің пікірлері мен жеке адамдардың күнделіктеріндегі ойлар оқырман назарына ұсынылды.

Ал осынау тағдырлы тарих пен азаттық аңсаған көштің жанкештілерінің тіршілік тауқыметі, арман-мақсаты, аңсары, «өмір ішінен – өлім, өлім ішінен – өмір іздеген» аңсары суреттелген көркем дастандар мен шежірелер, күнделіктер мен жазбалар арнайы жинақ ретінде екі том болып дербес дайындалып отыр. Оны тарихи пайымдауларға қоспай жеке жариялауды жөн көрдік. Зады ол күн де алыс болмаса керек. Сол туындыларда Шығыс Түркістан тарихынан орын алған 400-ден астам көтерілістің (Ж.Бабалықтың мәліметі) ұлт-азаттық бұлқынысының толайымы мен тәлейі, тауқыметі мен талайы, қасиеті мен қасіреті, өкінішке орай, біртұтас ұлт-азаттық майданнан азаматтық соғысқа айналып кеткен аласапыраны араласқан үмітті көз жасының айғыздалып кепкен сорасы, жанкешті ғұмыры барынша ащы шындықпен баяндалған. Зерттеулер мен жылнамаларда қамтыла бермейтін, бірақ кей тұстарда тарихи оқиғаның бетін оңды-теріс бұрып жіберген себептер мен салдарлар, мінез бен жағдай билеп кеткен бұлтарыстар мен қалтарыстар ашылады. Оларды бұл арада талдап жатудың реті бола қоймас. Тарихи оқиғаны көркем талдау – дербес тақырыптың аясы болса керек.

Алайда ұзын ырғасы он томнан асатын «ұмытылған мемлекеттің тарихы» туралы қазақ, қытай, орыс, татар, ұйғыр, монғол, ағылшын, түрік, өзбек, қырғыз тілдеріндегі зерттеулер мен мақалаларды, естеліктерді, мұрағат деректерін оқып шығып, басылымға іріктеп дайындау барысында және аяқтау тұсында, іздеген сұрақтарға жауап алудың орынына, қосымша және бұрынғыдан да терең әрі талқылы сұрақтар көңілімізде ұялап қалды. Бүгін елеусіз көрініп, ескерусіз қалғандай көрінген Шығыс Түркістанға қатысты геосаяси мәселені түптің түбінде Қазақстанның шүйіле зерттеуіне тура келетініне еш күмәнім жоқ. Осы өлкедегі ұлт-азаттық көтерілісіне тікелей ықпалы мен қатысы болған Қытай, Ресей, Америка, Жапон, Монғолия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Индия, Пакстан, Түркия мемлекеттерінің де саяси көзқарастары қорытылып, 1945 жылғы – Америка, Англия, СССР – үштігі мен сол жылғы 14 тамыздағы СССР мен қытайдың Чан кайши үкіметі арасындағы келісімдерінен бастап, 1949 жылғы ұлт көсемдерінің ұшақ апатынан қаза табуына дейінгі аралықтағы талай құпиялардың ашылатынына сенемін. Өйткені тарихтың шығыршығы бұл оқиғаны еске түсіретіндей кеңістікке заманнан заман озғанда қайта айналып оралатыны анық. Сол тұста тарихшылардың ой екшеуіне мүмкіндік берсе – жоба мақсатының орындалғаны.

Ал әзірге айтарымыз, тарихи тұжырым мен қорытынды пікірді кейінгі толқының еншісіне қалдыра отырып, өзіміздің көңіл ауанымызда көлеңкесі қалған кей тұстарға ғалым ретінде емес, жазушы ретіндегі алған әсерімді баяндай кеткім келді. Онсыз бұл басылым аяқталмай тұрғандай сезілгенін жасырғым келмейді.

Діттеген мақсат жүзеге асырылғандай болған тұста неге мұндай сауал сарсаңына түстім? Мәселе өзгеде емес, тура менің өзімнің өмір жолымда, яғни, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап құшақтарына кіре араласқан осынау тұйық көтерілісті басынан кешірген, жоғарыдағы үш томдық жинақта аттары аталған жанкешті адамдардың тағдырында екен. Бесігімді тербетпесе де, көңіл бесігін тербетіп, маған беймәлім ұлт тағдырына қатысты өмір есігін айқара ашқан бұл адамдардың түгелі де Шығыс Түркістан ұлт-азаттық көтерілісінің ұйытқысы мен қормалы еді. Қайын атам – Сейіт Дүрімбайұлы Итемір осында айтылған партизандардың қатарында болған, Алтайдағы арпалыстың ішінде елу алтыншы жылға дейін болған орман технигі, ал енеміз – Күлғасыл Әлімғазықызы мен осы жинақтарда көтерілісті ұйымдастырушылардың қатарында аталатын қайын ағамыз Балхаш пен Закария Әлімғазыұлы Бафиндер – Баспай Шолақұлы Бафиннің немерелес туыстары еді. Ұлт-азаттық көтерілістің Тарбағатайдағы көсемі ретінде танылған Дубек Нұртазаұлы Шалғынбаевтің де кіндігі бізден алыс емес болатын. Ақын, аяулы аға Нүкеш Бәдіғұл мен Несіпбек Айт, Нұрғазы мен Сәмед ағаларым құдалықтың тізгінін ұстағаннан бастап Шығыс Түркістан деген сөздің олар үшін құдіретті де қасиетті, киелі ұғым екенін терең сезіне бастадым. Менің де ойыма ұлт-азаттық идеясы сіңіп, соңы шығармашылық ауаныма айналды. Олар орайына қарай Алматыдағы Совет және Талғар көшелерінің қиылыс қалтарысындағы бір жылдары Ұзақбай Құлымбетов тұрған жатаған екі бөлмелі үйде жиі бас қосатын.

Олар: Шығыс Түркістан армиясының полковниктері мен подполковниктері, прокурорлары мен сот төрағалары, әкімдері мен оқу-ағарту қайраткерлері – Жағда Бабалық, Балқаш Бафин, Қалдыбай Қанафин, Абдолла Тұрлыбаев, Ахметқали Бітімбаев, Мұсылманбек Төгісов, мәдениет министрі Бұқара Тышқанбаев, ұлт-азаттық армиясының аррмиясы бас қолбасшысының орынбасары, генерал-майор Зұнұн Тайыпов, атақты монғол атты полкінің командирі, халық батыры Ерде, көтеріліс ақыны Юсупбек Мухлисов, Қабанбайдың тұқымы Перішше Сүлейменов, жауынгер-қызметкерлер Шаяхмет Тойкин, Шәуен Мәсәлімов, Қадыр Сәменов, Әнуар Төгісов, Ақас Садықов, Жәудет Мұхамед-Рахимов, Жүнісқали Сүлейменов, Ғалым Нөкіш, Жексембай Еділов, Баязит Ахметов, Құсайын Хиссамединов, капитан Найль Юсупов, жастар ұйымының жетекшісі Тұрсын Киізбаев, «Іле» газетінің редакторы Құрманбай Толыбаев пен кино сыншысы, қаламгер Аяған Сағаев, әнші Дәнеш Рақышев, Шығыс Түркістанның алғашқы жауынгер қыздары Сара Таңжарыққызы мен Карима Хафизқызы, уәли мекемесінің кеңсе хатшысы Райса Төгісова, Фаузия Садыри, Шаһадат абыстай, әнші Әмина Нұғыманова, Ғарифа апай, әйелдер қозғалысының қайраткері Фатима Ниқанбаева, Шәуешектегі алғашқы астыртын ұйым құрылған үйдің иесі Әубәкір Бабалық, алғашқы партизан ұйымы құрылған үйдің иелері Закария мен Сейіл Әлімғазыұлдары, Басбайдың ұлы Құрманқажы, қызы Самархан, күйеу баласы Масғұт Шафиғи, елуінші жылдары атылған Таңғыт үкірдайдың (аға сұлтан дәрежелі) ұлы Мейірхан мен Айыпхан, отызыншы жылдардағы Қашқар көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі, сол үшін ауыр жазаға бұйырылған Шәріпбайдың ұлы Зуфар Шәріпбаев, Іле көтерілісінің ұйымдастырушыларының бірі Жабықбай ақалақшының (аға сұлтан дәрежелі) келіні Фарида және Мүтән Абдуллин, жазушы Қабдеш Күдеріұлы Жұмәділ, тарихшы Лұқпан Бәдауанов, күйші Уәли Бекенов, қаламгер Ғалым Тыныбаев, сондай-ақ Ташкенттен, Фрунзеден (Бішкектен) анда-санда ат басын соғатын, Шығыс Түркістан қозғалысын қаржылай қолдаған атақты көпестер Шәнішевтің қызы – Ғарифа Шәріпбайқызы Шанышева мен Ыбырайым байбатшаның ұлы – Талғат, Рафхат Саиди, Хасен Хайбуллин, Құрбанғали Халидидің ұлы Масғұт Құрбанғалиұлы Халиди, Райхана Мұхамеджанқызы Халиди тағы басқалар еді.

Жадымда сақталмаған және ауызекі әңгімелескен қарапайым жауынгер адамдар қаншама десеңші.

Жасымыз бен жолымыз кіші болғандықтан да біз жанекшті сарбаздардың сырын босағада отырып тыңдайтынбыз. Әңгіме әзіл-қалжыңмен басталып, бірте-бірте тереңдеп, Шығыс Түркістанға ауысып, Уәли Бекенов пен Абылай Түгелбаевтің ән мен күйге, Әнуар Төгісовтің мандолиініне қосылған Райса апай мен Зуфар әбзидің жырларына ұласатын. Жағда Бабалықтың «Ер Тарғын» операсындағы ариясымен аяқталып, тұнжырап барып тарқасатын. Сол аралықта Шығыс Түркістанның әр оқиғасын талқыға салып, таразылайтын. Маған соның барлығы елес сияқты көрінетін.

Осы үш томдықты дайындау барысындағы деректермен таныса отырып, олар еске алып отыратын оқиғалардың шындығына көзім жетті. Оларға да қауіпсіздіктің мекемесінің тыныштық бермегені түсінікті. Тіпті менің өзімді де салпаңқұлақ еткісі келген пиғылдары да болды. Әйтеуір, ділімізге сеніп ол тұзаққа түспедім. Өкініштісі, айтылған жайлардың жаңғырығы ғана жадымда сақталып, ол естеліктердің барлығы нақтылап айтуға дерексіз әфсанаға айналып кетіпті. Енді оны орынына келтірудің орайы жоқ. Ол ағалардың денінің қабіріне топырақ салдым. Енді «дүниенің кезегі келіп», біз де төрге шығыпппыз. Әр кеш Жәркен Бөдештің сөзіне шығарған Абылай Түгелбайдың шеру екпінімен айтылатын:

Арылмай сор мен қырсықтан,

Жөргекте жатып тұншыққан.

Арманым болдың бұл күнде,

Аяулы Шығыс Түркістан!
Көз жасқа толы шарасың,

Қайғылы қайсар анасың.

Аңғалдық қылған батырсың,

Аңқаулық қылған баласың.

Егеудей тілі күрмеле.

Бұлбұлың отыр қапаста,

Жауларың сенің іргеде.

Жолбарыспен жұлқысқан.

Қасіретім сенсің бұл күнде,

Көзімнің жасын ыршытқан,

Аяулы Шығыс Түркістан!, –

деп келетін «Шығыс Түркістан» әнімен аяқталатын.

Бұдан кейінгі көңіл-күйді айтпай-ақ түсінуге болады. Жазушы, баспагер Дидахмет Әшімханұлы Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық күресі туралы көп томдық басылымды дайындауды ұсынғанда ғылыми жобаға лайықтап, оны жүзеге асыруға келіскенімнің басты себебі де осы жайлар еді. Аздаған ғылыми дайындығым болса да іс барысында өте күрделі сұрақтарға тап болдым. Бұрынғы анық жайлардың тарихи астары қатпарланып, тереңдеп сала берді.

Ал көтеріліс туралы жазбалардың маған – жауабы мүлде күрделі де ауыр, жауапсыз сұрақтарды ұсынуы заңды еді. Түйсікпен түйгенімнен көрі астарлы мағыналар көбейіп кетті. Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістің шығу себептері, қарулы көтерілістің тууы, дамуы, азат республика атануы, ұлттық армияның құрылуы, оның жеңіске жетуіне дейінгі қозғалыстың барысы Нұрғожай батыр жазғандай: