Муниципал орто ӱредӱЛӰ ТÖЗÖЛМÖ «беш – ÖЗÖКТÖги текши ӱредӱЛӰ школ» балдардын турачагы «солоны» «Алтай албатынын кееркемелдери»

1. 
   Шалтырак
   
2. 
   Кулјалар
   
3. 
   Алтай сооктордин танмалары
   

Эмдиги ойдо коп саба кара башту балдарыс бойынын тилин билбей, уренбеске турарда, тилдин сурагы курч туруп, бисти санандырып jат келер ойдо алтай тилдин озуми. Оны чеберлеп оскурип апаратаны бугун суреен jаан учурлу. Jаштан алала суу алтай тилиле jараштыра куучындаган болчомдор кийнинде ойдо тилин таштабай куучындап jурер. Торол тилин билгени калыгына jуук болгоны.

Тил – бистин озумис. Алтай тил jебрен тилдердин бирузи.Ончо немени бала бойынын торол тили ажыра сезип, ондоп jат. Эмди бистин ойис техниканын, турген ичкерлештин ойи. Ончо неме турген солынып, оскорип jат. Онын учун бис бала баркабыска эмдиги ойдо эдип jаткан ижис балдарыстын jуруминде jаан учурын салар деп иженип турус. Эмдиги ойдо эн учурлу, туура салбас керектердин бирузи ол балага обоколоринин jандап келген jанжыгуларын, чум-jандарын, тилин ундыбазын деп откурип jаткан jаан иш болор.

Бу иш болчомдордын турачагында программазынын некелтелерине тайанып тургузылган jузун башка эп-сумелер тузаланылган: улгерлер, сооjындар, откоништер, модорлор, алтай алкыштар, ойындар тузаланылган.

Бу орто группанын балдарыла иштейтен иштер. Бажынан ла ала балага сананар, шуур айалга тозойдис, санаа-указын иштедедис. Интерактивный эп -суме тузаланадыс,балдар таскадаачыла бой – бойыла кожо jуук колбуда иштегилейт, билгирлерди бойы табып ченемелин оскургилейт. Косло коруп- когуске салат.

Этаптар сайын балдардын ижи солынат. Коп аjаруны балдардын суу –кадыгын чеберлерине эдилет.

Jарашты чумдеп, эткен ижи улуска тузалу болорына уренгилейт. Кажы ла балага болуш jетирилет, бой- бойыла омо jомо иштерине уренет.

Бу иш балдардын турачагында иштеп турган таскадаачыларга болушту болор деп иженедис.

1. Е.Н. Тобоева. Учебно-методическое пособие к программеразвития и воспитания детей дошкольного возраста «Росточек» . 2006 j.

2. Е.Н.Тобоева «Кунеш»

3. Е.Н.Тобоева «Ойнот, урет баланы»j

4. Балдардын журналы «Солоны» № 2 2005 j.

5. Балдардын журналы «Солоны» №3 2007j

6. «Эне - тил» газет эл- ойынга учурлалган

МУНИЦИПАЛ ОРТО УРЕДУЛУ ТОЗОЛМО

«БЕШ – ОЗОКТОГИ ТЕКШИ УРЕДУЛУ ШКОЛ»

БАЛДАРДЫН ТУРАЧАГЫ «СОЛОНЫ»

НОД:

«Кулгазынду jинjилер»

(орто группа)

Муклаева-Самина Алевтина Исаковна

таскадаачы

Беш-Озӧк, 2015 ј.

Тема: «Кулгазынду jинjилер».

Амадузы: Балдарды «шалтырак» деген чачка тагатан эдимле таныштырар

Ууламjылар:

- шалтыракка балдардын jилбузин тыныдар;

- jинjинин будумдериле таныштырар;

- сана-шуултелерин теренжидер, колдорын темиктирер, копти билерине jилбиркедер, куучынга темиктирер;

- куучынында коп состор тузаландырар;

- jарашты ондоорына jилбиркедер

Тил: куучындар, улгер айдар, jараш состор тузаланар

Кору:слайдтар коргузер, чачка тагатан шалтырактар;

Практические : ойындар, бойынын алдында иш, куу кыймыгу;

Ойындар, табышкак ;

Балдарды мактаары.

– шалтырак,- чачка тагатан эдимдер, куу, ИКТ, башка онду ле будумду jинjилер, шалтырак jазарга керекту эдим, бос салфетка, фартук, алтай кийимду наадай , куулгазынду кайырчак.

- Балдарга кодиринилу кун- тап берер(«Бой-бойорго кулумjи сыйла»).

Jакшы ба, кок тенери! (колдорын оро)

Jакшы ба, алтын кун ! (колдорын кунге)

Jакшы ба, менин наjыларым! (колдорын удура)

(Ый угулат)

- Балдар, бу кем ыйлайт?

-Барала коруп ийейин. Балдар бу кызычак , Алтынай. Алтынай шалтырагын jылыйтып салган эмтир.

-Слер билерер бе шалтырак ол не ?(Балдардын карулары).

- Кызычакты jаныска отургызып алала, короктор шалтырак ол не?

Слайдтар коргузилет

Шалтырак –ол алтай улустын чачка эдетен эдими оны кызычактар чачына тагат.Биледе кыс бала чыкса: ол ырыска суунчиге деп алтай улустар озо чактан бери айдып келген. Озогыда алтай улустын jаныла, биледе кыс чыкса jаны чыккан балага jузун башка сыйлар беретен: jаркынду топчы таналар, jараш jинjилер, уркенелер, темир акчалар. Качан бала базып баштаза ондо узун чач jок болзо тыш кийимине шалтырак тагатан. Шалтырак – ол торт толыкту тере. Ол терени jинjилерле, акчала, уркенеле jарандырат.Алтай улустын айтканыла болзо шалтырак баланы jаман, кара ийденен корулап jат. Кызычактар шалтыракты 8 jашка jетире тузаланат.

- шалтырак деген сости ончобыс кожо айдып ийектер(ончозы сости айдыпjат онын кийнинде кажы ла бала бойы айдар).

- Балдар слер билерер бе музей ол не? (Балдардын карулары)

Бистин детский садта кичинек музей бар. Ол музейде чачка тагынатан эдимдер тургузылган. Бу бистин музейде турган эдимдер.

- Коругер кандый jараш эдимдер. Бу эдимдерди эне – адалардын болужыла балдар jазаган.

- Балдар, слер билип ийдигер бе, шалтырак ненен jазалган ?

- Балдар jинjилер ненен эдилген слер билерер бе?

-Слер jинjи керегинде билерер бе?

- jинjилерди эмдиги ойдо ненен эдет?

-jинjи неге керекту?

- Сананып коругер jердин устинде ончо jинjи jоголып калза не болор?

- jинjинен база кандый jарангыштар билерер?

Менде кулгазынду кайырчак бар, ол кайырчак ачыла берзин деп слер табышкак табып ийер керек.

Энемнин мойнында

Кызыл, кара jиилектер

Учукта тизилген отурат.

-Кулгазынду кайырчакта jузун башка jинjилер. Коругер, тудугар, сыймагар. Коругер олор jердон канайда тужет. Колдорыска салып массаж эдип jадыс (массаж)

- jинjилер ненен эдилген ?

- кандый будумду?

-кандый онду?

(jинjилерди башка башка материалдан эдет агаш, шил, пластмасса, ар- буткенде бойы будет. Башка онду ле будумду болот.)

Эмди амыранып ийектер.

Амыраар ой:

Бир, эки, уч, торт, беш

Ойынды бис баштайдыс

Колдорысла тажынадыс

Буттарысла тебинедис

Айланадыс, айланадыс

Jинjилер болуп кубуладыс

(jинjилер чилеп тоолонодыс, бой бойыска тизиледис, секиредис)

Бир, эки, уч, торт, беш

Ойынды бис баштайдыс

Колдорысла тажынадыс

Буттарысла тебинедис

Айланадыс, айланадыс

Балдар болуп кубуладыс

- Сананып короктор бис кызычакка неле болужарыс?

- Алтынайга шалтырак эдип беректер бе?

- Мен алтай албатынын чачка тагатан эдимдерин эдетен ус кижи. Кажы ла ус кижиде бойынын иштейтен jери бар. Менин иштеп турган jериме барып кызычка шалтырак эдип берерге слер белен бе?

- Мен слерди шалтырак эдерге уредерим. Алтынай бисле кожо барар. Фартуктарды кийип менин столыма келигер.(Балдар столды айландыра туруп алар , таскадачы отурып алар)

- Мен слерге шалтырактар экелгем коруп ийигер олор канайда jазалган.

- База нении аjарып кордугер?

-Мен слерге шалтыракты канайда jазап турганын коргузерим, слер jазаптыра коруп jадыгар. Терени алып учукка jинjини тизип jадыс. Онойдо ло учына jетире апарып jадыс.

- Слерге jарт болды ба? Слер уредуни одуп ийдигер эмди слер база устар. Мен слерди бойордын иштейтен jеригерге отурып ижигерди баштазын деп сурап турум. Алтынай деп кызычакка шалтыракты jазап баштагар.

- Балдар, слер билерер бе jинjилерле нении эдерге jарабас (оско аларга)

-База кандый ээжи билерер?

- Коругер де Алтынайдын кун саназы jарый берди.

-Ишти баштардын алдында сабарларга гимнастика эдип ийектер.

Сабарларга гимнастика:

Бис алакандарысты jайа тудадыс

Куннен jылу сурайдыс

Колдорыста куч болзын

Бистин сабарларыс сакыр кундери jок

Кун биске jылу берзен.

- Бугунги занятие слерге jарады ба?

-jаны нени билип алдыгар ?

-Алтынай деген кызычакка слер болужып ийдер бе?

-Бугун менге слерле кожо иштерге jараган. Алтынай слерге jаан быйанын айдат. Мен бойым jазаган шалтыракты Алтынайга берейин. Слер бойордыйын бочогорго сыйлагар. Алтынай деген кызычакла эзендежип ийигер, база Алтынай шалтырагын jылыйтпазын.

МУНИЦИПАЛ ОРТО УРЕДУЛУ ТОЗОЛМО

«БЕШ – ОЗОКТОГИ ТЕКШИ УРЕДУЛУ ШКОЛ»

БАЛДАРДЫН ТУРАЧАГЫ «СОЛОНЫ»

НОД:

«Кулjалар»

(орто группа)

Муклаева-Самина Алевтина Исаковна

таскадаачы

Беш-Озе к, 2015 ј

Тема: «Кулjалар».

Амадузы: Балдарды «кулjаларла» таныштырар

Ууламjылар:

- балдардын кеп-кийиминде кулjалар нени коргузип турганын jартаар;

- кулjанын будумдериле таныштырар;

- сана-шуултелерин теренжидер, колдорын темиктирер, копти билерине jилбиркедер, куучынга темиктирер;

- куучынында коп состор тузаландырар;

- jарашты ондоорына jилбиркедер

Тил: кучындар, улгер айдар, jараш состор тузаланар

Кору: слайдтар коргузер, кулjалар;

Практический: ойындар, бойынын алдында иш, куу кыймыгу;

Ойындар, табышкак;

Балдарды мактаары.

– кулjалар куу, ИКТ, башка онду ле будумду кулjалар , кулjалар jапшыратан эдим, керекту эдим, бос салфетка, фартук, Теертпек.

Теертпек: (Балдарда jакшы кун сана болзын деп. Бой бойына кулумjи сыйлазын деп сурар).

Т. Бугун биске Теертпек айылдап келген эмтир. Бис Чага байрам болордо бойыстын алтай кеп кийимисти кийип алган болгоныс. Бистин Теертпек кийимдеристи коруп ондо кееркедилген кулjаларды коруп кайкап олор кайдан келгенин бистен сурап угарга келген.

- Слер балдар бойордын кийимигерде кулjалар нении керелеп турганын билерер бе?

- Бистин алтай албаты кундузек ле jалакай улус. Бойынын билерин чактан чакка келип jаткан уйеге атыргызат. Jаш уйе бойынын чум jандарын билип тооп оморкоп jурзин деп сананат. Алтай кеп состо тегинду айдылбаган «Аш кылгада – бала jашта». Jаш тушта уккан бу солун куучын бала-баркабыстын эт jурегине одуп, jуруминде jаан салтарын jетирер деп мен иженип турум.

Теертпек бисле кожо отурып угуп ла коруп алзын. (слайдтар коргузер)

Бистин кеп кийимисти кееркеткен кулjалар тегинду эмес олор озогы ойлордон келген кулjалар. Ыраак улу Улаган аймакта Пазырыктын кургандары бар. Археологтор ол кургандарды казарда онон jузун башка эдимдер чыккан кулjала кееркедилген айак-казандар, кийим тудумдар кебистер.

- Алтайыстын кеен ле jараш кырларына тунейлеп албаты мындый кулjаны чумдеген.

-Алтайыстын чакпынду сууларына тунейлеп мынайда jурагандар.



-jерлик ле айылдын тындуларынын мустерине тунейлеп мындый кулjаны чумдегендер.

-jебрен обоколорис кочкун ле анчы улустар болгон андап куштап тапкан терелерин коруп олор мындый кулjа чумдегендер.

- Кул jаны мындый ондорло будуп турган эмтир:

Кызыл, оошкы, алтыннын они ол ырыс, суунчи, jылуны керелейт.

-кок, jажыл, ногон – ол тенери, суу, колдор.

Эмди ойто ло бис кийимдеристеги кулjаны аjарып коруп ийектер. Кемнин кийиминде кандый кулjа бар эмтир. Куучындап ийигер.

(3-4 бала куучындап ийзин)

Амыранып ийектер:

Jааш, jааш jаазын (колдорын оро кодурип айланар)

Менин бажым сууланзын (алакандарын 1айып айланар)

Чечек jараш jайылзын

Менин колым сууланзын.

Jажыл олон jажарзын

Jааш, jааш jаазын (ары бери 1угурер)

Менин будым сууланзын (тактага отурып буттарыла тапылдадар)

Jаш агаш jажарып

Jаны алтай jаранзын.

Амыранып аларыста Теертпек бистин кулjаларысты ундыбазын деп канайда болужактар.?

- Кулjаларлу кебис jазап беректер бе? Ол тушта кулjалар Теертпектин козинин алдында болор оны коруп Теертпек бисти сананып турар.

Бойынын кийим тудумын бистер чилеп кулjала jарандырар.

Иштеер аодында сабарларыска гимнастика эдип ийектер.

Jааш jаайт (сабарларла столды токулдадар арайынан)

Мондур jаайт (тыныда токулдадар)

Кукурт кузурейт (бир, эки деп сабарла токулдадар)

Jааш арайлайт. (араайынан токулдадар)

- Бугун бис Теертпекке jараш кебис jазап беректер. Ол кебисти слер кулjаларла кееркедип беригер. Бис устардын кыбына барып кажы ла баланын алдында кебис jайылган бу кебистерге слер кулjаны бойордын кунерле jапшырып jадыгар. Кемге кандый кулjа jараган талдап алыгар. Онин коругер. Мен слерге коргузип jадым канайда иштеерин.

Менин кебизимде чанкыр туулар, учуп бараткан куш ла чапкынду суу. Ишти баштаар алдында фартуктарысты кийип, клейле иштензе кандый ээжилер буспас керек сананып ийектер.

Балдар бойынын алдында иш будурет.(арайынан куу ойнойт.

-Таскадаачы: Бис Теертпекле кожо слердин иштерерди коруп кайкадыс. Кандый jараш кебистер чумдегенер. Теертпекке коркушту тын jарады эмди Теертпекте кандый ла кулjалу кебис бар. Теертпек слерге быйанын айдат.

Рефлексия:

- Бугунги занятие слерге jарады ба?

-jаны нении билип алдыгар ?

- Теертпекке слер болужып ийдер бе?

-.Теертпекке кулjанын jажыттары ачылды ба?

-Бугун менге слерле кожо иштерге jараган. Теертпек слерге jаан быйанын айдат. Бугунги кунде Теертпекте кандый ла кулjалу кебис бар. Кулjанын

Jажыттарыла бугунги кунде Теертпекти таныштырдыгар. Теертпекле эзендежигер база jарт эмес болзо Теертпек биске келзин бис ого болужарыс.

МУНИЦИПАЛ ОРТО УРЕДУЛУ ТОЗОЛМО

«БЕШ – ОЗОКТОГИ ТЕКШИ УРЕДУЛУ ШКОЛ»

БАЛДАРДЫН ТУРАЧАГЫ «СОЛОНЫ»

НОД:

«Алтай сӧӧктӧрдин танмалары»

(орто группа)

Муклаева-Самина Алевтина Исаковна

таскадаачы

Беш-Озек, 2015 ј

Тема: «Алтай сооктордин танмалары».

Амадузы: Балдарды алтай сооктордин танмаларыла таныштырар

Уламjызы:

- Балдарды бойынын согинин танмазын билерине таскадар;

- бойынын соогинин танмазыла таныштырар;

- сана-шуултелерин теренжидер, колдорын темиктирер, копти билерине jилбиркедер, куучынга темиктирер;

- куучынында коп состор тузаландырар;

- jарашты ондоорына jилбиркедер

Тил: кучындар, улгер айдар, jараш состор тузаланар

Кору:слайдтар коргузер, башка-башка сооктордин танмалары

Практические : ойындар, бойынын алдында иш, куу кыймыгу;

Ойындар, табышкак ;

Балдарды мактаары.

– башка-башка танмалар, куу, ИКТ, бос салфетка, фартук,

- Бистин Теертпегис балдардын кийиминде болгон кулjаларга аjару саларда. Бугун биске Адучы деп уулчак келип бойынын когуспегинде jарандырылган кулjаны бойымнын соогимнин танмазы деп jартады. Эмди бис Адучыла кожо кемнин сооги кандый деп билерге турубыс. (Балдар соогин айдат.)

- Бистин группада мындый соокту уулчактар бар эмтир иркит, тодош, jус, коболы, кузен, танды, ак кобок, мундус.

Алтай кижинин угы този ада jанынан улалат. Кажы ла кижи бойынын угын 7 уйеге jетире билер учурлу- деп озогы jаан улус айдар. Алтай улус ас болгон шылтузында бис соокторди ундытпай, кажы ла туней соокту улус карындаштар болуп jурер керек. Онын учун балдар, бой бойыгардын угы тозоорди, соокторорорди суражып, билижип jуругер.

Алтай албаты канча канча сооктордон турат. Эн jаандары – кыпчак, тодош, иркит, тоолос, майман.

Кажы ла соокто бойынын танмазы, байлу тындузы, jайыгы, агажы , туузы, тоози бар.

Тодош торго карындаш сооктор –очы, чапты, каал.

Тодоштордын танмазы тоскуур болор. Анайда ок сулук, кулjа, jаакту сырга танмалу тодоштор база бар.

Кыпчактар- Алтай сооктордин эн jаан деген отогынын бирузи.

Карындаш сооктори мундус, кергил, тоолос.

Кыпчактардын танмазы – сулук.

Кергилдер- jебрен ойдон бери келген соок болор.

Карындаш сооктори- кыпчак, мундус, тоолос.

Танмазы – кас, ай

Иркиттер – алтай сооктордин база jаан дегендеринин бирузи.

Карындаш сооктори –

Танмазы- jуректу ай, jаа танма, тажуур.

Коболы –

Карындаш сооктори –

Танмазы – jаа танма, кулjа танма, сулук кеjегелу jаа, саракай танма.

Кемнин соги кандый билерис эмди кажы ла бала бойынын соогинин танмазын билип алды ба?

Керсу тодош албаты

Койын -малын оскурген

Кин алтайын кодурип

Кудайына мургуген

Кыралап салган ажыгар

Кылгалап озуп jаранзын

Корболоп оскон тодоштор

Кожон – jыргалду jуртазын. ( Колло коргузер)

Эмди сананып ийектер бис бойыстын танмаларысты билип алдыс.

Бис танмаларысты улус коруп билип турзын деп нени эдип ийектер?

Эмди менле кожо устардын кыбына барактар. Бу мында турган алтай кийимдердин корузин коруп jадыгар jазап аjарып коругер кажы тушта танмаларын тагып салган эмтир.

-Эйе, уул балдардын когуспегинде сол jанында баланын соогинин танмазы кееркеде jазалган эмтир. Алтай албатынын айтканыла баланын угы този ада jанынан улалат айдарда бистин эр киндиктулерис- уулчактарыс бойынын танмазын табып jадыс.

А кызычактар дезе уулчактарга jапшырарга болужар.

Столдын jанына jедип келдис слер коруп jадыгар канайда иштенер керек. Мен слерге коргузип jадым. (Коргузу)

- иштин ээжилерин чокумдайдыс.

-балдардын бойынын алдында ижи. Бир когуспекти эки бала jазар. (куу ойнойт.)

Балдар иштерерди Адучыга коргузер танып болор бо, слер кандый соокту балдар. Кандый jараш когуспек jазаганар эки кижи иштеерге кандый эмтир. Адучыга слердин иштерер jараган эки бала омо jомо иш эткенин Адучы мактап туру.

- Бугунги занятие слерге jарады ба?

-jаны нении билип алдыгар ?

- Адучыга слер болужып ийдер бе?