Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Ювенальдықәділеттілікжәнеарнайы
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5.2.Ювенальдықәділеттілікжәнеарнайы
заңгерлердіңкәсіптікміндеттері Мем ле кет тік әлеу мет тік сая сат тың ба сым ба ғыт та ры ның бі рі ба ла құ қы ғын қор ғауды қам та ма сыз ету бо лып та бы ла ды. Бұл – заң ды лық Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Конс ти ту циясын да, ха- лы қа ра лық шарт тар мен өз ге де нор ма тив тік құ қық тық ак ті лер де бе кі тіл ген әлеу мет тік-эко но ми ка лық, саяси, же ке құ қық та ры мен бос тан дық та ры ның тұ тас тай то лық қан ды ғын та ну ды бол жайды. Жа бық ме ке ме лер де гі өт кі зі ліп жат қан із гі лен ді ру ре фор ма- сы бас қа да за ма науи эле ме нт те рі нің да муымен бай ла ныс ты. Кә- ме лет тік жас қа тол ма ған дар ара сын да ғы қыл мыс тық мә се ле ні 5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері 101 ше шу жол да ры ның бі рі юве наль ды әді лет бо лып та бы ла ды, оның мақ са ты «жас ұр пақ ты олар дың құ қық та ры мен заң ды мүд де ле- рі не қол сұ ғу дан ба рын ша қор ғауды көз дейт ін, кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар ға ар нал ған ерек ше жүйені құ ру мен же тіл ді ру...». Заң гер ға лым дар дың пі кі рін ше, юве наль ды әді лет – бі рың ғай жә не өза ра бай ла ныс та ғы жүйе тә різ ді, құ қық тық сот тық жә не әлеу мет тік нор ма лар мен инс ти тут тар жиын ты ғы. Олар дың іші- не юве наль ды сот, юве наль ды по ли ция, юве наль ды про ку ра ту ра, әлеу мет тік пе да гог, пси хо лог, ом бу дс мен (кә ме лет ке тол ма ған дар құ қық та рын қор ғайт ын өкіл дер) кі ре ді. Юве наль ды әді лет жүйесі – кә ме лет ке тол ма ған дар үшін сот тө ре лі гі нің ерек ше жүйесі Өр ке ниет ті ел дер де сот ісін жүр гі зу ны са нын да жол дан сү рін- ген ба ла ға «қол ұшын бе ру» жүз ден ас там жыл дар бойы бел гі- лі. Ше тел дер де кә ме лет ке тол ма ған дар үшін юве наль ды сот тар қыз мет ете ді. «Юве наль ды әді лет» тү сі ні гі бар лық дү ниежү зін де оның бас буыны – кә ме лет ке тол ма ған дар іс те рі жө нін де гі сот пен бай ла ныс ты әді лет, яғ ни cот әділ ді гі де ген тү сі нік ті бел гі лей ді. Кә ме лет ке тол ма ған дар іс те рі жө нін де гі ал ғаш қы сот 1899 жыл- дың 2 шіл де сін де Чи ка го да Ил ли нойс шта ты ның за ңы не гі зін- де құ рыл ған. ХХ ға сыр ба сын да осын дай сот тар дың қа та рын да Ка на да, Анг лия, Бельгия, Ни дер лан дия, Ре сей, Поль ша, Венг рия, Ис па ния, Гре кия, Ир лан дия жә не та ғы бас қа да ел дер де бел гі лі бо ла бас та ды. БҰҰ-ның ең тө мен гі стан дарт тық ере же ле рін де («Пе кин ере же ле рі») «Juvenile Justice» тер ми ні (юве наль ды әді- лет) «кә ме лет ке тол ма ған дар іс те рі бо йын ша сот тө ре лі гі» ұғы- мын біл ді ре ді. «Юве наль ды әді лет – кә ме лет ке тол ма ған құ қық бұ зу шы лар- ға қа тыс ты әді лет ті сот са ла сын да ғы құ қық тық қа ты нас тар ды рет тейт ін заң на ма са ла сы, ал дын ала тер геу жә не сот іс те рін жүр гі зу ба ры сын да кә ме лет ке тол ма ған құ қық бұ зу шы лар дың құ қық та рын қор ғайт ын ме ха низм». Ха лы қа ра лық тә жі ри бе бо- йын ша юве наль ды юс ти ция (әді лет) – бұл кә ме лет ке тол ма ған әлеу мет тік бай ла ныс тан шек тел ген (айы рыл ған) де ви ант ты мі- нез-құлық ты жа сөс пі рім дер дің әлеу мет тік қа рым-қа ты на сын қал пы на кел ті ріп, қо ғам ға қайтару ға ма ман дан ды рыл ған әді лет- Заң психологиясы 102 ті құ қық ты жүйе. Юве наль ды әді лет тің не гі зі тек жа за лау ша ра- ла ры мен шек тел мей ді, ең ал ды мен, ал дын алу жұ мыс та ры мен жә не кә ме лет ке тол ма ған дар ды сауық ты ру мен, тү зе ту мен айна- лы са тын жа сөс пі рім дер со ты бо лып та бы ла ды. Бұл жүйе нің не- гі зін де «parens patrie» докт ри на жа тыр. Осы ған орай, кә ме лет ке тол ма ған дар ға зиян кел тір мей, түр лі қа уіп тен сақ тан ды ру үшін жа сөс пі рім дер мем ле кет қам қо ры на алы нып, олар дың ке ле шек- те гі өмір ле рі заң ды түр де қор ға луы тиіс. Бұл тә сіл екі идея мен не гіз дел ген: жет кін шек тер өз де рі нің дам уын да нақ ты қы лық та- рын ұғу ға жә не іс те ген әре кет те рі не то лық жа уап бе ру ге әлі қа- бі лет сіз; жет кін шек тің жас мөл ше рі не қа рап оны әлі де қайта тәр бие леу ге бо ла ды. Юве наль ды әді лет тің рө лі мен мә ні – құ- қық бұ зу шы жас жет кін шек ті тү зе тіп, қо ғам ға қайтару бо лып та бы ла ды. Бұл идеяны іс ке асы ру да ғы әдіс тер мен тә сіл дер, кә- ме лет ке тол ма ған дар ара сын да қыл мыс тың се бе бін анық тау жә- не ал дын алу көп те ген ма ман дар дың жиын тық іс-әре кет те рі не бай ла ныс ты. Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да 2001 жыл дан бас тап кә ме лет ке тол ма ған дар мен жұ мыс әді сін өз гер ту мақ са тын да қыл мыс тық сот тө ре лі гі жүйе сін де «Қа зақ стан да ғы юве наль ды әді лет» жо- ба сы ның бас та ма сы бо йын ша жұ мыс жүр гі зі лу де, оның мақ са- ты, мін дет і мен қа ғи дасы ай қын дал ды. 2007 жыл 30 нау рыз да Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Пре зи ден ті нің жа нын да ғы Құ қық тық сая сат жө нін де гі ке ңес тің оты ры сын да Қа зақ стан да юве наль ды әді лет жүйе сін құ ру ту ра лы мә се ле қа рал ды, мұн да юве наль ды әді лет жүйе сін құ ру бо йын ша ұсы ныл ған не гіз гі бас та ма лар то- лы ғы мен қол дау тап ты жә не мүд де лі мем ле кет тік ор ган дар ға ма ман дан ды рыл ған юве наль ды әді лет қыз ме ті нің үл гі сін әзір- леу ді аяқ тауға ұсы ныс жа сал ды. Осы ған қа тыс ты ел ба сы ның жар лы ғы мен құп тал ған «Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның 2009- 2011 жылдардағы юве наль ды әді лет жүйесі нің кон цеп циясы» жү зе ге асы ры лу да. Юве наль ды әді лет ті ен гі зу кә ме лет ке тол ма ған дар ара сын- да құ қық бұ зу шы лық дең ге йін тө мен де ту ге елеу лі өз ге ріс тер әке луі мүм кін, сон дай-ақ Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Конс ти ту- 5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері 103 циясы ның 1-ба бын да көз дел ген, мем ле кет тің ең қым бат қа зы- на сы – адам жә не адам ның өмі рі, құ қық та ры мен бос тан дық- та ры та ла бы ның мүл тік сіз сақ талуын қам та ма сыз ету ге жәр- дем де се ді. Құ қық тық қор ғау кә ме лет ке тол ма ған дар дың ты ныс-тір ші лі- гі нің бар лық са ла сын: тәр биені, бі лім бе ру ді, ден сау лық сақ тау- ды, ең бек ті, әлеу мет тік қам сыз дан ды ру ды, бос уа қыт ты өт кі зу ді қам ти ды. Юве наль ды әді лет – тек кә ме лет ке тол ма ған дар дың құ қық та- ры мен заң ды мүд де ле рін қор ғауға, олар ға қа тыс ты сот тө ре лі гін жү зе ге асы ру ға ар нал ған мем ле кет тік жә не өз ге де ор ган дар мен ұйым дар дың ке ше ні емес, со ны мен қа тар тиіс ті заң на ма ны қам- ти тын жүйе. Кә ме лет ке тол ма ған дар ды құ қық тық қор ғау – қыл мыс тық іс тер бо йын ша сот тө ре лі гін іс ке асы ру аясы на түс кен ба ла- лар дың құ қық та ры мен мүд де ле рін қор ғауды көз дейді. Кә ме- лет ке тол ма ған құ қық бұ зу шы лар іс те рі бо йын ша қыл мыс тық іс жүр гі зу дің бар лық ке зе ңін де ау қым ды ма ғы на сы бар, яғ ни оны мен жет кін шек тің ке ле ше гі бай ла ныс ты, ол әлі тұл ға тү рін- де қа лып тас па ған, қор ша ған ор та мен от ба сы ның ма те ри ал дық жә не мо раль дық жағ да йына тәуел ді. Кә ме лет ке жет пей құ қық бұ зу шы лар са на тын да ең ке ңі нен та ра ған – жал пы ба ғы ты мен тұ рақ тал ма ған жас жет кін шек тер, олар оң жә не жа ғым сыз қы- лық тар ға да тез елік тейді. Мә се лен, кә ме лет ке тол май құ қық бұ- зу шы лар, не гі зін де, топ тасып жүр ген дер ара сын да жә не олар ға үл кен дер қа ты суымен не ме се олар дың әсе рі нен, кө бі не ішім дік жағ дайында, ма те ри ал дық қиын дық тар мен ата-ана ла р жә не пе- да гог тар та ра пы нан қа жет ба қы лаудың бол мауы нан, кей бір ерік жә не пси хо ло гия лық да му сияқ ты ақыл-па ра сат тық эле ме нт те- рі нің жас жет кін шек бо йын да жетіспеуінен олар қыл мыс тық әре кет тер ге жиі ба ра ты ны мә лім. Осы жағ даят тар ға қа тыс ты «Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның 2009-2011 жылдардағы юве наль- ды әді лет жүйесі нің кон цеп циясы» тұ жы рым да сы ның маз мұ ны мен ба ғы ты (19 та мыз 2008 жыл ғы № 646 Жар лық ты Пре зи дент қол да ған) ұсы ны лып отыр. |