Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Брехман И.И. Валеология - наука о здоровье. - М.: 2010, 120 с.
   
2. 
   Венедиктов Д.Д. «Социально-философские проблемы здравоохранения» // Вопросы философии, 2011, № 4 – 137с.
   
3. 
   Казначеев В.П. и др. Основы общей валеологии. - Новосибирск, 2008,78 с.
   
4. 
   Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. – М.: 2010.
   
5. 
   Щепин О.П., Царегородцев Г.И., Ерохин В.Г. Медицина и общество. - М.:2003, 64с.
   

Бүгінгі күнде адамдар арасындағы қарым-қатынас – қарапайым және күрделі мәселе. Қарым-қатынас психология ғылымының басты категориясының бірі болып табылады. Жеке тұлғаның дамуында қарым-қатынас мәселесінің маңызы аса жоғары орынға ие.

Қарым-қатынас – адамдар арасында өзара білім, тәжірибе алмасу құралы болып та табылады. Адам басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы еңбек етіп, өзінің материалды және рухани қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қанағаттандырады. Өмірге келген алғашқы сәттерден бастап қарым-қатынас баланың психикалық дамуының негізгі факторы болып табылады. Бұл жайында психолог Л.С.Выготский /1/ «бала дамуы үлкендермен жасалған қарым-қатынас барысында орындалады» - деген.

Қарым-қатынассыз жеке адамның ішкі жан-дүниесін түсіну, оның мінезіндегі ерекшеліктерді ұғыну, оны танып білу, оның психологиялық денсаулығы жайында қандай да бір мәлімет алу мүмкін емес.

Тиімді қатынас орнату мақсатында адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы жоғарыда аталған бойындағы психологиялық қасиеттерін ашады. Сонымен қатар сол қасиеттері қарым-қатынас барысында ары қарай қалыптасуын жалғастыра береді. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық тәжірибелерді игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін меңгеруі, жеке тұлға түрінде қалыптасуы да жүзеге асады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық денсаулығын дамытудың маңызды факторы болып табылады.

Қарым-қатынас ұғымы С.И. Ожегов /2/ сөздігінде өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы анықталады. Көптеген психологиялық, педагогикалық және әлеуметтану саласындағы зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас өзара әрекеттесудің, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қарым-қатынас мәселесі педагогика, философия, психология, әлеуметтану, психолингвистика сияқты салалардағы ғалымдармен жан-жақты зерттелу үстінде.

«Қарым-қатынас» ұғымының көп анықтамаларының арасында біз оны «коммуникативтік іс-әрекет» ұғымымен синоним ретінде қарастыратын (А.Н.Леонтьев, М.И.Лисина, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова және т.б.) /3/ позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның /4/ анықтамасын арқау етеміз. Осылайша, қарым-қатынас деп - екі немесе одан да көп адамдарың арасындағы қатынастарды реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін атаймыз. А.Н.Леонтьев іс-әрекеттің қандай түрі болмасын қарым-қатынаспен сабақтастықта болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады.

Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі (М.И.Лисина, А.В.Петровский, К.Обуховский, В.С.Мусина және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты жүзеге асыруын қажетсіну, басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру ерекшеліктері деп түсіндіреді. Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар арасындағы қарым-қатынас мәселесі басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы «педагогикалық қарым-қатынас» деген ұғым қолданылады.

Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев, Адлер Р.Б. т.б. еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипаталады /5/. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы нақты психологиялық контракт деп түсіндіріледі. Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып жетіледі.

Мектептегі психологиялық қызмет үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу, анықтау және оны түзету мәселелері көкейтесті мәселе болып табылады. Өйткені бала өзін-өзі анықтаудың күрделі мәселелерін жалғыз өзі шешпейді, ата-анасының, құрбы-құрдастарының, мұғалімдерінің қолдауымен шешеді. Дегенмен бала жеткіншек кезінен өзінің есеюін сезіне бастағаннан үлкендердің қамқорлығын теріс бағалау феномені орын ала бастайды. Олар ата-аналарынан және басқа ересек адамдардан қарым-қатынасты тең дәрежеде жүргізуді талап етеді. Мұндай беталыс жасөспірімдік кезеңінде де жалғасады. Баланың өзін-өзі анықтауы, қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгеруі, басқа балалар ортасында абыройлы болуы – ересектермен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады. Басқаларға әсерлі болудың жолын әлі меңгермеген бала оны орынсыз сөздермен немесе ерекше қылықтармен көрсеткісі келеді. Сондықтан балалар мінез-құлық мәдениетін меңгерудің қажеттілігін түсінгенімен, ол қандай болу керегін және оны қалай дамыту керек екенін әлі түсіне алмағандығынан, көптеген қателіктер жіберіп, келеңсіз жағдайларға тап болып жатады.

Жеткіншекке ұжым өміріне қатысқаны, басқалармен бірге болуы, біртіндеп жасөспірімдік кезеңде құрбы-құрдастарының оны қабылдауы, топқа өзін қажет деп сезінуі, онда бір бедел мен құрметке жетуі аса маңызды. Ұжымдағы мәртебесінің төмен болуы баланы алаңдатады, қобалжу сезімі пайда болып, өз-өзіне сенімсіз, ерік-жігері әлсіз күйде, яғни оның топ ішінде өзін-өзі бағалауы төмендейді.

Арнайы жүргізілген зерттеулер адамдардың басым көпшілігі өзінің 70% уақытын, өзара тілдесіп қарым-қатынас жасауға жұмсайтынын, ал жетекші қызмет пен басшылық ететін адамдар өздерінің жұмыс мерзімінің 80% уақытын осы қарым-қатынас жасауға жіберетінін көрсетеді.

Ал, педагог еңбегінің әсерлілігі, нәтижелілігі тікелей қарым-қатынас өнеріне, сөйлеу шеберлігіне байланысты болып келеді. Педагог қарым-қатынас негізінде жағдайды дұрыс бағалау, аудиториямен тиімді байланыс орнату, оқушыны дұрыс түсіну т.б міндеттерді шешуге тырысады. Оқушылармен өзара қарым-қатынасын ұйымдастыруға бағытталған, педагогтың коммуникативтік іс-әрекеті ұжымдағы балалар қарым-қатынасын ұйымдастырып басқару болып табылады.

Мектепте оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында іскерлік қарым-қатынасты ұйымдастыру арқылы оқушылардың бір-бірімен тіл табыса алу, ұйымшыл, басқалардың пікірімен санасу және құрметпен қарау қабілетін қалыптастырады. Психолог немесе педагог мамандар осы міндеттерді шешу үшін оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдарын анықтап, әр оқушының басқаларға және өзіне ыңғайлы, жайлы болуына жағдай жасауы қажет.

Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге кеңінен пайдаланылатын әдістемелер Э. Берн /6/ жасаған трансактілік талдау және Дж.Морено ұсынған социометриялық талдау болып табылады. Бұл әдістемелерді пайдаланудың өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар.

Әр адамның қарым-қатынас мәдениеті оның жеке-даралық қасиеттерімен де тікелей байланысты. Сондықтан оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдердің басым көпшілігін қолданумен қатар әр баланың жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау қажет. Осы қарым-қатынас барысында әр баланың жеке позициясы және мінез акцентуациясының көрініс беруі т.б. қасиеттері үлкен рөл атқарады. Сондықтан оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін бағалау үшін төмендегідей әдістемелерді қолдануға болады: Дж.Мореноның «Социометрия» әдістемесі; оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін, коммуникациялық және ұйымдастырушылық қабілеттерін зерттеуге арналған (КОС) әдістеме; Леонгардтың «Мінез акцентуациясын зерттеу тесті»; агрессияны анықтауға арналған Басса-Дарки әдістемесі және т.б.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті оның мінез-құлқын, тәртібін реттейді. Қарым-қатынаста адамның қас-қабағы, бет-жүзінің құбылысы, дауыс ырғағы, жалпы көңіл-күйі маңызды қызмет атқарады. Адамдардың жайдары өзара жақсы қарым-қатынаста болуы тілектестік, ниеттестікті білдіреді.

Қарым-қатынас – бұл ғылым әрі өнер. Бұл шығармашылықты талап ететін күрделі үрдіс. Айналадағы адамдармен эмоционалды жағымды қарым-қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу әрбір адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асып отырады. Тіл табысып, өзгелермен жағымды қарым-қатынас орнату әрбір адамның өзіндік талғам-тілегін, ықылас-ынтасын жалпы адамға деген адами көзқарасын жете түсінуді талап етеді. Қарым-қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлығы мен жанашырлық сезімі, ізгілік көзқарасы қалыптасады. Тіршілік ортасы мен өмір сүрудің сан алуан сырларын біліп, адамның жеке басының қадір-қасиеттерін арттырады. Қарым-қатынас жасаушылар өз арасында көтерген мәселелері мен хабар алысу кезінде бірінің сөзін бірі ынта қойып тыңдап, әңгіменің мән-жайын барынша жете түсінуді мақсат тұтады. Жағымды қарым-қатынас барысында адамда моральдық-саяси, эстетикалық сезімдер, көркем мінез қалыптасады, яғни тиімді қарым-қатынас орнатудың нәтижесінде адамның психологиялық денсаулығы да қалыпты дамиды, деп айтуға әбден болады.

Адам – ақыл иесі саналы жан ретінде әлеуметтік ортада қоғамдық жағдайда, қоршаған әлеммен қарым-қатынас жасау барысында өмір сүреді. Әлеуметтік орта – бұл адамдардың өзара қарым-қатынасынан тұратын қоғам. Ал, адамның сол әлеуметтік ортаға, қоғамға деген қатынасын, оған деген көңіл-күйін білдіруі – әр кез психология, әлеуметтік психология ғылымдарының зерттейтін мәселесі болып табылады.

Сыртқы әлеуметтік ортаның биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы қолайсыз әсерлері нәтижесінде қалыптасқан психикалық күйлер: шаршау, қалғып жүру, үнемі қауіптену, торығу, жан күйзелісі, көңілдің бұзылуы, фрустрация түрінде болады. Қорқыныш пен үрейдің бастамасы, жан күйзелістері, эмоционалды ширыққан сезім қалпы, сабырсызданудан басталады. Бұған адамдардың психоәлеуметтік және психоэмоционалды торығуын ауыр экономикалық дағдарысты қосуға болады. Созылмалы дистресс тек тұрмыс, өндіріс мәселелері, әлеуметтік жағдайлар мен медициналық көмектің жеткіліксіздігінің нәтижесіне ғана емес, сонымен қатар, қазіргі кездегі адамдардың психикалық, сонымен психологиялық денсаулығының төмендеп кету мүмкіндігі туралы күдіктің күштілігінен де пайда болады.

Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы анықтағандай (БДҰ)–шын мәніндегі денсаулық – дене, психикалық, әлеуметтік және психологиялық үйлесімділік болып табылады. Адам өмірінің барлық аспектілеріндегі әлеуметтік, дене, эмоциялық, рухани және ақыл-ой жетістіктерінің үйлесімділігі ғана өмірінің шын мәні болып табылады.

Сонымен денсаулық: дене саулығы, жан саулығы, психикалық және психологиялық, әлеуметтік саулық болып бөлінеді. Дене саулығы — бұл организмдегі функциялардың өзіндік айналымының жеткілікті болуы, физиологиялық үрдістердің үйлесімі және сыртқы ортаның түрлі факторларына барынша бейімделгіштік күйлері. Жан (психикалық) саулығы – тек дене гигиенасы ғана емес, сонымен бірге психогигиена, руханилықтың өзіндік тәрбиесін, адами тұрғыдағы ұстанымды, сана тазалығын да қамтиды. Психикалық саулыққа жету жолы - интегралды тұлғаға жету жолы. Психикалық саулық - психиканы жаттықтыру, психикалық үрдістерді (ес, зейін, қиялдау және т.б.) дамыту, ақыл-ой мен сезімді тәрбиелеумен тығыз байланысты. Әлеуметтік саулық әлеуметтік белсенділікпен, адамның қоршаған әлемге деген белсенділігімен байланысады. Адамның психологиялық денсаулығының қалыпты болуы адам өмірінің барлық аспектілеріне қатысты: бұл жерде өмірдің әлеуметтік, физикалық, интеллектуалдық, эмоционалдық және рухани жақтарының үйлесімділігі қажет. Егер психологиялық денсаулықтың жақсы болғандығын қалайтын болсақ, онда жоғарыда аталған аспектілердің бірде біреуіне немқұрайлы қарамауымыз қажет, әсіресе, адам өзі өмір сүретін кез келген ортада жағымды қарым-қатынас орнату, қарым-қатынас мәдениеті мәселесіне аса назар аударғаны жөн.

Соңғы жылдарда әрбір адам өзінің денсаулығын жақсарту үшін қандай да бір амал жасайтын болғандықтан, осы мәселеге деген қызығушылық танытуда.

Адамның психологиялық денсаулығы- бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайларында жасына және жынысына сәйкес келетін физикалық және психикалық тұрақтылықты яғни психологиялық үйлесімділікті сақтау қабілеттілігі. Табиғат адам ағзасын туғаннан тұрақтылықтың үлкен қорымен, өмір сүру мен өзін-өзі реттеуге деген қабілеттілікпен қамтамасыз еткен. Егер шартты түрде денсаулық деңгейін 100 % деп алсақ, онда 20 % тұқым қуалаушылық факторларға, 20 % сыртқы орта (экология) факторларына, 10 % медицина, 50 % адамның өзіне, оның өмір сүру қалпына, психологиялық денсаулығының деңгейіне тәуелді болады.

Өмір сүру қалпы – бұл адамның өз-өзімен және сыртқы орта факторларымен өзара қарым-қатынасының жүйесі.

Баланың қалыпты дамуы үшін отбасы және қоршаған ортада бала өзін қорғайтындығын сезінуі шарт. Баланың қоршаған ортамен өзара қатынасын реттеудің негізгі механизмдері эмоциялық қарым-қатынасты орната білу қабілетіне негізделген. Тілек пен қажеттіліктер тәрбие үрдісі нәтижесінде, қоршаған ортадағылардың қолдауы, не қарсы ықпалы негізінде қалыптасады. Егер бұл даму үрдісі қоршаған орта не мидың зақымдануына байланысты дұрыс жүрмесе, жеке тұлға дамуында ауытқу болады.

Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу деңгейін, оның адамның психологиялық денсаулығына әсер ету сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжірибелік мәселелердің тиімді шешілгені қарым-қатынастың барысында барлық қатынасқан субъектілері үшін оң жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілік қасиеттерді сақтау негізінде, басқаларға психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізу бағытында болғанда ғана қарым-қатынас мәдениеті сақталғаны анық байқалады.

Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап оны жүзеге асырады. Осы модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева, Э.Берн /6/ зерттеулерінде келесі көрсеткіштер анықталған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз құқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, өзін-өзі басқаруы, өзін-өзі реттей алуы, әдеттері, қарым-қатынас жасай алу тәжірибесі, мінезі, көңіл-күйі т.б. Осы аталған көрсеткіштерге сүйене отырып, оқушылардың қарым-қатынас орната алу қабілетін дамыта келе, олардың психологиялық денсаулығын едәуір жетілдіруге болады.

Адам қарым-қатынас арқылы айналадағы дүние жайлы ақпарат алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. Әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұғым.

Қорыта айтқанда, адамның қарым-қатынасы оның көңіл-күйіне аса байланысты болып келеді. Көңіл-күй адамның ішкі дүниесінің құбылысы. Адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу шеберлігі адамның ішкі мәдениетіне, біліміне байланысты десе де артық емес. Олай болса, қарым-қатынасқа түсу үшін, психологиялық денсаулықты қалыпты сақтау үшін ортадағы адамдармен дұрыс ниетте болу абзал.

1. 
   Выготский Л.С.Собрание сочинений: В 6 т. Т. 5. Основы дефектологии. М., 1983.
   
2. 
   Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.,1960.-с.427.
   
3. 
   Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми.-Алматы, 1996.
   
4. 
   Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М.,1997
   
5. 
   Adler, R. B. Confidence in communication: A guide to assertive and social skills. New York: Holt, Rinehart & Winston. 1999
   
6. 
   Берн Э. Трансактный анализ в психотерапии: Системная индивидуальная и социальная психотерапия / Пер. с англ. А. Калмыкова и В. Калиненко. - М.: Академический Проект, 2006. — 320 с.
   

Проблеме стресса посвящено огромное количество научных трудов. Механизмы возникновения стресса детально изучены и достаточно сложны: они связаны с нашей гормональной, нервной и сосудистой системами. Надо отметить, что сильные стрессы влияют на здоровье. Стресс снижает иммунитет и является причиной многих заболеваний. Поэтому необходимо уметь сопротивляться стрессовому состоянию и задавать себе позитивную жизненную установку.

Причиной стресса может быть по сути все, что угодно, что цепляет человека, что его раздражает. Например, к внешним причинам можно отнести беспокойство по какому-либо поводу (смена работы, смерть родственника).

В наше время люди привыкли справляться со стрессами с помощью антидепрессантов, наркотиков, алкоголя. Однако, они не задумываются о том, что может возникнуть зависимость, с которой они уже не смогут справиться без помощи специалистов.

Существуют ряд методов, с помощью которых человек может выйти из стрессовой ситуации, не вовлекая себя в к какую-либо зависимость. Например, человеку, который находиться в стрессовом состоянии стоит налить чашку чая, так как чай может как взбодрить, так и успокоить нервы. Зеленый чай снимает напряжение, а имбирный чай называют «эликсиром любви». В бананах присутствуют вещества, способствующие выработке серотонина – гормона радости, они повышают настроение и вызывают чувство благополучия и спокойствия. Так что, если вы чувствуете упадок настроения, то можете съесть банан. Третий способ - это занятие спортом. Нужно записаться в какую-нибудь секцию или кружок. Практика показывает, что люди, которые записывались в секции для того что бы отвлечься, в итоге становились заметно уравновешенными. Если вас начало что-либо раздражать, психологи советуют разминать пальцами мягкий резиновый шарик, так как это упражнение расслабляет мышцы и организм в целом. Еще один способ снять стресс – это цветы. Либо их выращивать, либо купить в магазине и обставить их по комнатам. Цветы своим присутствием и ароматом помогает снять напряжение и усталость, накопившиеся за весь день.

Мы перечислили варианты снятия стресса, которыми люди начали пользоваться совсем недавно, а как же в древности наши предки боролись со стрессом?

Оказывается, методом для снятия стресса башкир являлись народные озон-к’ой (протяжные песни). Озон-к’ой пользуется популярностью и сегодня. Этот метод положительно влияет не только на исполнителя, но и на тех, кто слушает певца. Башкиры народ музыкальный. Умеют петь и млад и стар. У них не принято рассказывать о своих печалях, горестях, страданиях, тем более плакать, не принято также бурно показывать свою радость. Это считаются слабостью. Поэтому они все душевные терзания, страдания, радости сложили в песни. Башкир сочиняет и поет всегда и везде: в горах, в лесу, на полях, дома и на улице. Поет, «изливает душу» и освобождается от лишней энергии, которая могла бы негативно отразиться на здоровье его. Порой бывает, поют башкирскую народную песню и весь зал плачет. Настолько они проникнуты чувствами, эмоциями, что никто равнодушно слушать не может.

И современная психология одним из методов лечения душевных заболеваний считает музыкотерапию, основанную на целительном воздействии музыки на психологическое состояние человека. Думаем, этот метод берет свои корни от народных мелодий и песен. В нашем случае это озон-к’ой. Так как, именно озон-к’ой с давних времен является отличным способом снятия стресса. Преимуществом данного вида лечения является комплексное воздействие на организм посредством слухового, биорезонансного, вибротактильного факторов.

Башкиры народ, который всегда находился среди гор, лесов, рек и озер. Врач и писатель В.М. Флоринский (1833-1899) описывая данный народ отмечал что «характерной чертой является их прирожденное чувство порядочности, привычка уважать в другом человеке его человеческую личность и сохранять таковое и в самом себе, редко доводя сознание собственного достоинства до высокомерия или нахальства» [2, с.112]. Также он писал: «Такой человек един со своей судьбой. Он не противится ей … он переносит тяготы судьбы, следуя и смиренно доверяясь ей» [1, с.112]. Для подтверждения этих слов можно сказать следующее: башкир, будь он стар иль млад его всегда сопровождала песня, а именно озон-к’ой. И каждый раз башкир, когда он чувствовал напряжение, волнение перед знаменательным для него периодом, моментом, мгновением он проделывал некую релаксацию - пел народные песни своих предков. Тем самым, башкиры снимали с себя напряжение и стресс. Такие песни предавали силу, мужественность, отвагу на новые достижения и победы. Башкиры считали, что человек, забравшийся на самую вершину горы и воспевший свой народ и его природу через протяжные песни, устанавливал контакт со вселенной и получал некую магическую энергию и силу, а болевший человек обретал здоровье. Как отмечают исследователи, это поверье сохраняется и по сей день.

В наши дни, когда башкиры зовут гостей, принято после трапезы петь озон-к’ой, и это не с проста, песни сплачивают гостей, их отношения становятся крепче, они обмениваются и подпитываются положительной биоэнергетикой друг друга. После чего в душе наступает гармония и покой.

Башкиры считаются трудолюбивым и мирным народом, который любит природу. «С древних времен, – отмечает В. Шубарт, – народы скотоводов-кочевников имели мировоззренческое преимущество по сравнению с оседлыми племенами хлебопашцев. Внутренне не обеспокоенные заботами, кочевники имеют достаточно досуга, чтобы предаваться созерцанию и песнопению своих (озон-к’ой) протяжных песен. Так они постепенно становятся мечтателями, размышляющими над вечными вещами» [1, с.113].

Грех не вспомнить высказывание известного собирателя музыкального фольклора башкир в конце XIX в. С.Г. Рыбакова: «песни инородцев (т.е. башкир) музыкальны, эффективны и дышат какой-то особенной ширью и размашистостью, веет от них своеобразной прелестью и чувствуется стремление к чему-то неопределенному, мечтательному... Они ( песни ) отражают особый строй чувствований, который мы ( русские ) мало понимаем... В общем, в содержании башкирских песен заметен элемент житейской философии, склонность к философским взглядам на вещи» [3].

Подытожить вышесказанное можно так, что в формировании характера башкирского народа озон-к’ой сыграла большую роль. Их стойкость, рассудительность, уравновешенность и стрессоустойчивость – заслуга башкирских народных песен озон-к’ой, которые заложили в душу башкир такие замечательные качества.
Литература

1. 
   Буканова Р.Г., Фешкин В.Н. Башкиры в трудах русских ученых и исследователей. – Уфа, 2007.
   
2. 
   Шубарт В. Европа и душа Востока / Пер. с нем. – М., 2003.
   
3. 
   Рыбаков С.Г. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта.- СПБ, 1987 г.
   
4. 
   Бикбулатов Н.В., Фатыхова Ф.Ф. Семейный быт башкир XIX -XX в.в. М.: Наука, 1991. - 190 с.
   
5. 
   http://samopoznanie.ru/schools/muzykoterapiya.
   

По статистическим данным на 2011 год, структура зарегистрированных больных наркоманией выглядит следующим образом:

1) большинство составляют больные с опийной зависимостью (85,6%),

2) больные с зависимостью от каннабиса (6,8%),

3) больные, употребляющие другие наркотики и сочетания различных наркотиков (6,2%). Также отмечается, что в течение последних шести лет происходит рост показателей общей заболеваемости каннабиноидной наркоманией, а именно: в 2005г. этот показатель составлял 15,4 больных на 100 тыс. населения, а в 2011г. – уже 16,1, увеличившись, таким образом, за 6 лет на 4,5%/12/. При этом стоит помнить, что статистические показатели, относительно потребителей инъекционных наркотиков, подобны айсбергу, ибо по результатам эпидемиологических оценок реальный уровень распространения ПИН может быть в 4-5 раз выше официального и даже достигать 1-3% общей численности населения в отдельных регионах страны/5/. Все это дает основания говорить о том, что распространение наркомании представляет собой серьезную угрозу, причем на уровне безопасности страны/9/. Таким образом, требуется прилагать усилия для разработки превентивных и профилактических программ, ориентированных на подростков и молодежь, принимая во внимание положение о том, что «разработка эффективных профилактических программ не может иметь под собой никакого другого сколько-нибудь прочного основания, кроме результатов эмпирических социально-психологических исследований»/3, с.519/.

Наркотики – это полиморфный объект, который объединяет две сферы: публичную и частную/12/. В публичной сфере можно рассматривать как минимум три контекста – медицинский, юридический и социальный. С одной стороны, употребление наркотиков является болезнью, борьба с которой обсуждается на самых высоких уровнях, а палитра разрабатываемых и реализуемых мер профилактики достаточно широка и разнообразна. С другой, - употребление наркотиков сопряжено с девиантным поведением, с незаконными, противоправными действиями. Говоря о нравственном состоянии современного российского общества, А.В.Юревич отмечает, что «падение нравов играет важную роль среди мотивов самоубийств, а также имеет прямое отношение к удручающей статистике наркомании, алкоголизма, несчастных случаев…»/10, с.76/. Социальный контекст, в частности, связан с тем, что употребление наркотиков ассоциируется с маргинальными группами, с нарушением морали и соответствующей реакцией общества на «нарушителей».

Стоит отметить, что употребление наркотиков – это определенная социальная практика, не существующая вне социокультурного контекста, в который включены как потребители наркотиков, так и те, кто их не употребляет/12/. Есть основания говорить о том, что история существования наркотиков и практики их употребления столь же продолжительна, что и сама история человечества, ибо наркотические вещества использовались для совершения ритуалов/2/. Другой вопрос заключается в том, что в современном мире использование этих веществ направляется иными целями. Таким образом, наркотики и практика их употребления – это социально, культурно и исторически локализованное явление/13/.

Основываясь на результатах социологических исследований/16/, можно говорить о том, что в западноевропейских странах употребление наркотиков претерпело следующее изменение: в конце 60-х гг.. такая практика ассоциировалась со студенческими выступлениями во Франции 1968 г., т.е. имело политическую составляющую, связывалась с сопротивлением властям. Постепенно она превратилась в настоящее социальное бедствие, в особенности в связи с эпидемией ВИЧ-инфекции, затронувшей потребителей инъекционных наркотиков. Траектория же развития такой социальной практики, как употребление наркотиков, в России имеет свою социокультурную и историческую специфику/2/.

Итак, в фокусе нашего внимания в настоящей работе оказывается проблема употребления наркотиков в молодежной среде.

В повседневной жизни человек сталкивается с большим количеством самых различных позиций, относительно наркотиков, в этой дискуссии в той или иной мере представлены обе сферы этого полиморфного объекта – публичная и частная. В средствах массовой коммуникации, в Интернет-коммуникации звучат позиции различного рода экспертов, фокусирующих внимание аудитории как на медицинском и юридическом контекстах публичной сферы, так и на социальном.

Возвращаясь к идее полиморфности наркотиков, возникает вопрос – какая сфера и какой контекст используют (или подразумевают) представители той или иной группы молодежи, обсуждая тему употребления наркотиков, когда он предпринимают то или иное действие в повседневной жизни, принимают решение о том или ином поступке.

Теорией, которая позволила бы не только учесть сложность и полиморфность такого объекта, как наркотики, и ответить на ряд вопросов, касающихся их употребления, является теория социальных представлений С.Московиси/4,14/. С точки зрения структурного подхода теории социальных представлений, социальное представление – это «функциональное видение мира, которое позволяет индивидам или группам придавать значение их поведению, понимать реальность через собственную систему отношений, таким образом адаптироваться к ней и определять свое место в ней» /11, р.42-43/. Структура представления включает центральное ядро (или центральную систему) и периферическую систему. Ядро является стабильной и устойчивой частью представления. Она связана с коллективной памятью, с историей группы, с ее ценностями и нормами, здесь располагаются элементы представления, в наибольшей степени коренящиеся в культуре. Именно ядро определяет структуру всего представления, а также придает ему смысл. В этом и заключаются его основные функции.

Периферическая система представления конкретизирует значения ядра представления (абстрактный элемент ядра конкретизируется в периферических элементах), это связующее звено между ядром и той конкретной ситуацией, в которой вырабатывается и действует представление. Периферическая система характеризуется вариативностью и изменчивостью /11/, что позволяет представлению адаптироваться к изменяющемуся контексту, в том числе и к историческому эволюционированию. Это своего рода «защитная система» ядра представления, по сути, - и всего представления, так как с изменением ядра изменяется и само представление. Данная часть представления опирается на индивидуальную память и индивидуальный опыт. Ключевой задачей в нашем исследовании оказывается выявление структуры представления о наркотиках.

Важно заметить, что употребление наркотиков так или иначе сопряжено с девиантным поведением, с незаконными действиями. С другой стороны, употребление наркотиков сопряжено с возникновением зависимости, при этом - «наркозависимость не является «изолированным» заболеванием, а есть специфическая активность личности, которая употребляет наркотические вещества в определенном социальном контексте» /6, с. 3/. Таким образом, можно ожидать, что элементы, заимствованные из этих областей знаний будут присутствовать в представлениях о наркотиках.

Цель настоящего исследования заключалась в изучении особенностей социальных представлений о наркотиках в молодежной среде.

Объектом исследования были группы молодежи. Выборку составили представители различных групп молодежи с опытом употребления инъекционных и неинъекционных наркотиков (группа 1) и без опыта употребления (группа 2). В исследовании приняли участие 120 человек (38 женщин и 82 мужчины), в возрасте от 16 до 35 лет (M=23,70, SD=4,30). Nгруппа 1 = 49 человек (28 мужчин и 21 женщина), Nгруппа 2= 71 человек (54 мужчины и 17 женщин). Респонденты в группе один были опрошены при содействии фонда А.Рылькова, а также при содействии двух наркологических диспансеров в Московской области. Предметом исследования явились особенности социальных представлений о наркотиках.

Наше исходное предположение было таково:

Социальные представления о наркотиках будут структурироваться вокруг разных элементов в двух группах респондентов:

1) в группе 1 представление будет формироваться вокруг понятий, связанных с процессом принятия наркотиков, а также вокруг понятий, указывающих на позитивные и негативные эффекты от принятия наркотиков;

2) в группе 2 представление будет структурироваться вокруг элементов, указывающих на внутривенное употребление наркотиков, на негативные последствия употребления наркотиков;

3) в группе 2 представление будет включать элементы медицинского и юридического дискурса.

Для проверки предположения было предпринято исследование, в основе которого лежал метод опроса в варианте анкетирования. В данной работе мы остановимся на рассмотрении результатов, полученных с помощью методики свободных ассоциаций. Для обработки данных ассоциативной методики использовался прототипический анализ по П.Вержесу /15/.