Наскальные изображения Казахстана как исторический источник 07. 00. 06 археология

1 Бледнова Н.С., Вишняцкий Л.Б., Гольдшмидт Е.С., Дмитриева Т.Н., Шер Я.А. Первобытное искусство. - Кемерово: Кемеровский государственный институт искусства и культуры, 1998. - 210 с.

2 Столяр А.Д. Древнейший пласт петроглифов Онежского озера (к постановке проблемы) // ПАВ. - СПб., 1994. - № 9. - С. 85-95.

3 Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша // СА. - 1947. - № 9. - С. 251-282.

4 Формозов А.А. Очерки по первобытному искусству. Наскальные изображения и каменные изваяния эпохи камня и бронзы на территории СССР. - М.: Наука, 1969. - 235 с.

5 Ковтун И.В. Изобразительные традиции эпохи бронзы Центральной и Северо-Западной Азии. Проблемы генезиса и хронологии иконографических комплексов северо-западного Саяно-Алтая. - Новосибирск: ИАЭ СО РАН, 2001. - 184 с.

6 Подольский Н.Л. О принципах датировки наскальных изображений. По поводу книги А.А. Формозова «Очерки по первобытному искусству. Наскальные изображения и каменные изваяния эпохи камня и бронзы на территории СССР» // СА. - 1973. - № 3. – С. 265-276.

7 Пелих Г.И. О методе научной классификации сибирских петроглифов // СЭ. – 1968. - № 3. – С. 68-76.

8 Мартынов А.И. Петроглифы Сибири: анализ конкретных источников и всемирно-исторический масштаб // Изв. СО АН СССР. – Сер. обществ. наук. - Новосибирск, 1971. – № 11. - Вып. 3. - С. 103-118.

9 Савватеев Ю.А. Петроглифы Карелии и наскальное искусство лесной полосы Евразии // СЭ. - 1969. - № 1. – С. 87-104.

10 Чернецов В.Н. О приемах сопоставления наскальных изображений // СЭ. - 1969. - № 4. - С. 107-113.

11 Рогожинский А.Е., Хорош Е.Х., Чарлина Л.Ф. О стандарте документации памятников наскального искусства Центральной Азии // Памятники наскального искусства Центральной Азии. Общественное участие, менеджмент, консервация, документация. – Алматы, 2004. – С. 156-161.

12 Максимова А.Г. Наскальные изображения ущелья Тамгалы // Вестник АН КазССР. - 1959. - № 9. - С. 108-110.

13 Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. – Алма-Ата: Наука, 1977. – 232 с.

14 Алпысбаев Х. Новые наскальные изображения Бостандыкского района // Труды ИИАЭ АН КазССР. - Алма-Ата, 1956. - Т. 1. - Археология. - С. 182-188.

15 Медоев А.Г. Наскальные изображения гор Тесиктас и Караунгур // Труды ИИАЭ АН КазССР. Новые материалы по археологии и этнографии Казахстана. - Алма-Ата, 1961. - Т. 12. - С. 72-77.

16 Мариковский П.И. Способы и объекты охоты по мотивам наскальных рисунков Чулакских гор (Казахская ССР) // Зоологический журнал АН СССР. - М., 1953. - Т. 32. - Вып. 6. - С. 1064-1073.

17 Аманжолов А.С. Древние надписи и петроглифы хребта Кетмень (Тянь-Шань) // Известия АН КазССР. – Сер. обществ. наук. - Алма-Ата, 1966. - № 5. - С. 79-96.

18 Мартынова Г.С., Покровская А.Ф. Природный фактор наскального искусства Притомья // Пространство культуры в археолого-этнографическом измерении. Западная Сибирь и сопредельные территории. - Томск, 2001. - С. 48-49.

19 Мартынов А.И. Современное общество и памятники наскального искусства // Мир наскального искусства. - М., 2005. - С. 168-171.

20 Молодин В.И., Ефремова Н.С. Культовый комплекс Куйлю (Кучерла-1): преемственность иррационального опыта // АЭАЕ. - Новосибирск, 2008. - № 1 (33). - С. 67-78.

21 Русакова И.Д. Наскальное искусство и окружающее пространство // Пространство культуры в археолого-этнографическом измерении. Западная Сибирь и сопредельные территории. - Томск, 2001. - С. 74-76.

22 Франкфор А-П., Якобсон Э. Подходы к изучению петроглифов Северной, Центральной и Средней Азии // АЭАЕ. - Новосибирск, 2004. - № 2 (18). - С. 53-78.

23 Шер Я.А. Алгоритм распознавания стилистических типов в петроглифах (к теории стиля в первобытном искусстве) // Математические методы в историко-экономических и историко-культурных исследованиях. - М., 1977. - С. 127-143.

24 Столяр А.Д., Савватеев Ю.А. О некоторых возможностях изобразительного анализа писаницы Астувансалми (Финляндия). – Первобытное искусство. – Новосибирск, 1976. – С. 151-156.

25 Ранов В.А. Рисунки каменного века в гроте Шахты // СЭ. - 1961. - № 6. - С. 70-81.

26 Формозов А.А. Наскальные изображения и их изучение. - М.: Наука, 1987. – 109 с.

27 Зайберт В.Ф. Ботайская культура.- Алматы: ҚазАкпарат, 2009. - 576 с.

28 Евдокимов В.В., Варфоломеев В.В. Эпоха бронзы Центрального и Северного Казахстана. – Караганда: КарГУ, 2002. – 138 с.

29 Черников С.С Восточный Казахстан в эпоху неолита и бронзы: автореф. дис. … докт. ист. наук: 07.575. - М.: ИА АН СССР, 1970. - 60 с.

30 Ткачев А.А. Погребение каменного века из Верхнего Прииртышья // Проблемы изучения неолита Западной Сибири. - Тюмень, 2001. - С. 111-115.

31 Санжаров С.Н. Охра в изобразительной деятельности племен эпохи средней бронзы Донетчины // СА. - 1985. - № 2. - С. 97-107.

32 Аванесова Н.А. Культура пастушеских племен эпохи бронзы Азиатской части СССР. - Ташкент: Фан, 1991. – 200 с.

33 Lasota-Moskalewska A., Hudjanazarov M. Petroglyphs of mammals in the Sarmishsai Gorge, Uzbek Republik. Archaeozoological analysis. - Warsaw, 2000. - 92 p.

34 Соловьев А.И. Оружие и доспехи. Сибирское вооружение: от каменного века до средневековья. - Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2003. - 224 с.

35 Евдокимов В.В. Эпоха бронзы степей Центрального и Северного Казахстана: автореф. дис. … докт. ист. наук: 07.00.06. - Алматы: ИА МОН РК, 2001. – 36 с.

36 Раевский Д.С. Некоторые замечания об интерпретации древних изобразительных памятников // Труды междунар. конф. по первобытному искусству. - Кемерово, 1999. – Т. 1. - С. 118-123.

37 Тиваненко А.В. Дешифровочные ключи семантики азиатских петроглифов // Мир наскального искусства. - М., 2005. - С. 247-249.

38 Студзицкая С.В. Некоторые проблемы изучения первобытного искусства (эпохи неолита и раннего металла) // Проблемы первобытной археологии Евразии. К 75-летию А.А. Формозова. - М., 2004. - С. 243-256.

39 Гарден Ж.-К. Семиотические методы аргументации в археологии: вклад в проблему «моста» // Структурно-семиотические исследования в археологии. - Донецк, 2006. – Т. 3. - С. 33-50.

40 Марсадолов Л.С. Астрономический аспект грота Акбаур на Западном Алтае // Астрономия древних обществ. – М.: Наука, 2002. - С. 228-234.

41 Полякова О.О. Звездное небо грота Акбаур // Западная и Южная Сибирь в древности. - Барнаул, 2005. - С. 197-201.

42 Килуновская М.Е. Наскальные изображения как элемент религиозно-мифологических представлений ранних кочевников Центральной Азии (по материалам из Тувы) // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. - СПб., 1996. - С. 149-153.

43 Шишло Б.П. «Взявшиеся за руки» в контексте ритуала // Комплексные исследования древних и традиционных обществ Евразии. - Барнаул, 2004. - С. 454-460.

44 Кубарев В.Д. Мифы и ритуалы, запечатленные в петроглифах Алтая // АЭАЕ. - № 3 (27). – 2006. - С. 41-54.

45 Семенов В.А. Башмачок Золушки (знак/символ – след/стопа как явление культуры) // Традиционная духовная культура народов Европейского Севера: ритуал и символ. - Сыктывкар, 1990. - С. 55-67.

46 Дэвлет Е.Г., Дэвлет М.А. Мифы в камне: Мир наскального искусства России. - М.: Алетейа, 2005. - 472 с.

47 Дэвлет Е.Г. Изображения на скалах и мифологические представления о частях человеческого тела и особенностях костного строения // Opus. Междисциплинарные исследования в археологии. - М., 2004. - Вып. 3. - С. 8-19.

48 Грязнов М.П. Древнейшие памятники героического эпоса народов Южной Сибири // АСГЭ. - Л., 1961. - Вып. 3. - С. 7-31.

49 Паульс Е.Д. О выразительности скифского искусства // Теория и методология архаики. I. Тотемизм: артефакты, концепции и реальность. II. Культура: социум и индивид. - СПб., 2000. - Вып. 2. С. 176-177.

1 Қазақстандағы орта ғасыр петроглифтерi // Қазақ тарихы. - 1993. - № 3. - 20-23 - бб.

2 Работы Казахско-Французской экспедиции по изучению петроглифов // Изв. НАН РК. Сер. общ. наук. - 1993. - № 5. - С. 92-93 (соавт. Туякбаева Б.Т.).

3 Туға табыну // Қазақ тарихы. - 1994. - № 3. -18-21 - бб.

4 Қазақстан петроглифтерiндегi антропоморфтық бейнелер // Қазақ тарихы. - 1996. - № 1. - 20-26 - бб. (Ж.М. Жетібаевпен бірге).

5 К изучению торевтики кочевников Евразии I тыс.до н.э. («оленья» бляшка из Семиречья) // Евразийское сообщество. Экономика. Политика. Безопасность. - 1997. - № 3 (19). - С. 98-105 (соавт. Ольховский А.С., Омаров Г.К.).

6 Древности Казахстанского Алтая // Известия МНиВО РК. - Сер. общ. наук. - 1999. - № 1 (219). - С. 33-37 (соавт. Франкфорт А.-П.).

7 Қазақтың этнографиялық суреттерiндегi белбеу мотиві // Вестник КазГУ. - Сер. историч. - 1999. - 57-67 - бб.

8 Теректi әулиенiң терең сыры // Известия НАН РК. - Сер. общ. наук. - 1999. - № 5 (223). - 38-45 - бб. (Ж. Құрманқұлов және Ж. Жетiбаевпен бірге).

9 Жетісу жеріндегі тастағы таңбалар // Қазақ тарихы. - 2006. - № 2. – 17-20 - бб.

10 Үлкен Қаратау петроглифтерi // Вестник КазНУ им. аль-Фараби. - 2006. - № 3 (42). - 68-73 - бб.

11 Проблемы изучения наскальных изображений Казахстана // Доклады НАН РК. - 2009. - № 2. - С. 74-85.

12 Некоторые дискуссионные вопросы изучения наскальных изображений в Казахстане // Алаш. Историко-этнологический научный журнал. - 2009. - № 3 (24). – С. 111-121.

13 Некоторые вопросы изучения памятников наскального искусства Казахстана // Вестник КарГУ им. Е. Букетова. – Серия: История. Философия. Право. - 2009. - № 2 (54). - С. 48-56.

14 Святилища с наскальными изображениями // Вестник КарГУ им. Е. Букетова. – Серия: История. Философия. Право. - № 2 (54). - Караганда, 2009. – С. 57-61.

Участие в конференциях:

15 Некоторые аспекты изучения наскальных изображений Южного Казахстана // Проблемы археологии степной Евразии. - Кемерово, 1987. - Ч. II. - С. 122 – 123.

16 Петроглифы эпохи бронзы Казахстана и Средней Азии // Хронология и культурная принадлежность памятников каменного и бронзового веков Южной Сибири. - Барнаул, 1988. - С. 137-138 (соавт. Мирзабаев А.С.).

17 Словесные мифопоэтические формулы и их изобразительные параллели в петроглифах Тянь-Шаня и Саяно-Алтая // Маргулановские чтения. – Алма-Ата, 1989. - С. 107-111 (соавт. Шер Я.А.).

18 Грот Акбаур с писаницей в Восточном Казахстане // Проблемы изучения наскальных изображений в СССР. - М., 1990. - С. 123-129.

19 Народные рисунки казахов Устюрта и Мангыстау // Северная Евразия от древности до средневековья. - СПб., 1992. - С. 215-221.

20 Изобразительные параллели к некоторым словесным каноническим формулам древних тюрков // Культура Евразийских степей второй половины I тыс. н.э. - Самара,1995. – С. 77-78.

21 Одежда и прически средневековых номадов Центральной Азии по данным петроглифов // Культура Евразийских степей второй пол. I тыс. н.э. (вопросы хронологии). - Самара, 1998. - С. 406-423.

22 Петроглифы Казахского мелкосопочника // Междунар. конф. по первобытному искусству. – Кемерово, 3-8 января 1998. - Кемерово, 2000. - Т. 2. - С. 28-33 (соавт. Курманкулов Ж.К., Жетыбаев Ж.М.).

23 Некоторые итоги археологических изысканий в Казахстане // Культурное наследие Казахстана: открытия, проблемы, перспективы: матер. междунар. научн. конф. - Алматы, 2005. - С. 384-394.

24 Наскальные изображения Казахстана // Кадырбаевские чтения – 2007: матер. междунар. научн. конф. - Актобе, 2007. – С. 165-185.

Монографии:

25 Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. – Алма-Ата: Наука, 1992. – 288 с.

26 Petroglyphs of the East Kazakhstan as a historical sources. – Almaty: «Rakurs», 1993. – 238 p.

27 Petroglyphs of Central Asia. – Bishkek: International Institute for Central Asian Studies, 2001. – 220 pp. (co-authors Tashbaueva K., Khujanazarov М., Ranov V.).

28 Сокровища степных вождей. – Алматы: ОФ «Берел», 2004. - 176 с. (в соавторстве).

29 Қазақ петроглифтері (көне тамыры мен сабақтастығы). – Алматы: «Археология» ЖШС , 2005. - 132 б. (Ж. Жетібаевпен бірге).

30 Петроглифы Казахстана. – Алматы: «Өнер», 2006. - 200 с.

31 Древнее золото Казахстана. – Алматы: «Өнер», 2007. - 160 с. (соавт. Джумабекова Г., Базарбаева Г., Онгар А.).

32 Сокровища Устюрта и Манкыстау. – Алматы: ТОО «Археология», 2007. - 400 с. (соавт. Кушербаев К., Аманшаев Е., Астафьев А.).

33 Сокровища Казахского Алтая. - Алматы: «Өнер», 2008. - 200 с. (соавт. Ермолаева А.С., Кущ Г.А.).

34 Древнетюркские тамги. – Алматы: «Abdi company», 2010. – 168 с. (соавт. Базылхан Н., Самашев С.).

Другие издания:

35 Петроглифы Жалтырак-Таша // Проблемы археологических культур степей Евразии. - Кемерово, 1987. - С. 70-78 (соавт. Шер Я.А., Миклашевич Е.А., Советова О.С.).

36 Жартастағы суреттер // Қазақстан өнерi. - Алматы, 1988. - 58-62 - бб.

37 История изучения наскальных изображений Восточного Казахстана // Актуальные проблемы историографии древнего Казахстана. – Алма-Ата, 1989. - С. 40-56.

38 Монументальное искусство казахов Северо-Восточного Прикаспия (археолого-палеоэтнографический аспект изучения) // Археологические памятники на Великом Шелковом пути. - Алматы, 1993. - С. 65-79.

39 Памятники древнего искусства в Казахстане: новые исследования // Наскальное искусство Азии. - Кемерово, 1995. - С. 15-16 (соавт. А.-П. Франкфорт).

40 Камшы (плеть) в искусстве и мифологии казахов (по мотивам адаевских граффити) // Наскальное искусство Азии. - Кемерово, 1995. - С. 66-67 (соавт. Жетыбаев Ж.).

41 К изучению графического искусства средневековых номадов Великой Степи // Наскальное искусство Азии. - Кемерово, 1995. - С. 20-27.

42 Граффити средневековых номадов // Вопросы археологии Западного Казахстана. - Самара, 1996. - С. 259-260.

43 “Шаманские” сюжеты петроглифов Казахстана (К изучению мировоззрения древнего населения) // Вопросы археологии Казахстана. - Алматы - М., 1998. - Т. 2. - С. 197-208.

44 Наскальные изображения Казахстана // Письмо: от истоков к настоящему. - Алматы, 2002. – С. 24- 33.

45 Древние всадники Западной Азии // Труды Центрального государственного музея РК. - Алматы, 2004. - С. 230-267.

46 Некоторые замечания о проблемах петроглифоведения Казахстана // Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии. - Актобе, 2006. – С. 31-37.

47. Таңбалы тас суреттерi // Қазақстанның жеті кереметі. – Алматы, 2006. - 8-29 - бб.

48 Графическое искусство средневековых народов Великой степи // Тюркское наследие VІ-VIII вв. - Астана, 2008. - 42-92 бб.

49 Second Franco-Kazakh, Franco-Russian study project on Central Asian petroglyphs // JNORA. - № 9. – Paris, 1994. - P. 27-29 (co-author Н.-Р. Frankfort).

50 Ряженый антропоморфный персонаж в искусстве и мифологии (по мотивам петроглифов горы Баян Журек в Казахстане) // Общественные науки в Синьцзяне. - 1996. - № 1. – 1-24 - бб. (соавт. Франкфорт А-П., Жетибаев Ж.М., С. Сунгатай).

51 Les petroglyphes de Tamgaly // Bulletin of the Asia Institute USA. - 1997. - № 9. - P. 167-207 (co-authors Н.-Р. Frankfort and others).

52 Les petroglyphes medievaux du Kazakhstan. Fnalyges ef inforpretafions Recherches archeologiaques au Kazakhstan // Memoires du la miesion Archeologique Francain en Asie Centrale - Paris, 1998. - Т. 10. - Р. 103-112.

53 ’’Szamanskie’’ motywy w petriglifach wschodniedo Kazakhstanu // Szfica naskalna i szamanizm Azia Srodkowej. - Wargzawa, 1999. - S. 77-100.

54 Les Gravures rupestre deTerekty Aulie Kazakhstan Central // JNORA. – Paris, 2000. - № 25. - P. 4-8 (co-authors Zh. Kurmankulov, Zh. Zhetybaev, K. Lymer).

55 New Arhaeological research at the Petroglyph site of Terekty Aulie in Central Kazakhstan // CIFF. – 1999. – P. 3-5 (co-authors Zh. Kurmankulov, Zh. Zhetybaev, K. Lymer).

07.00.06 - археология мамандығы бойынша тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациялық жұмысының

- жартас суреттерінің негізгі бейнелері, мотиві мен сюжеттерін және композицияларын талдау, топтау және сипаттау;

- тастағы бейнелеу өнерінің калыптасу, даму кезеңдерін кешенді түрде анықтап, оның қорытындысын территориялық ерекшеліктеріне сай үйлестіру;

- тасқа сурет салу өнерінің танымдық негіздегі дамуының жалпы заңдылықтарын ашып анықтау, қоғам өміріндегі, әсіресе, ертедегі халықтардың мифтік-рәсімдік іс-әрекеттеріндегі петроглифтердің ерекше бір белгіленімдік-байланыстық жүйесін анықтау;

- жартас суреттерін әртүрлі тарихи кезеңдердегі этникалык құбылыстарды талдап зерттеуде дерек ретінде пайдалану, яғни оларды белгілі бір халық пен топтардың іс-әрекеті немесе үдерістерімен байланыстыру;

- Қазақстандағы жартас суреттерінің Орталық Азиядағы осы тектес ескерткіштер жүйесіндегі алатын орыны мен маңыздылығын айқындау.

Еңбекте алғашқы рет Қазақстан территориясынан табылған петроглифтердің ішінен қола дәуіріне дейінгі, яғни тас ғасырының әртүрлі кезеңдерінде өмір сүрген халықтардың тасқа қашап салған суреттері нақтылы дәлелдерге сүйеніп анықталды. Солардың қатарына, Каспий теңізінің жағалауындағы неолит дәуірінің соңғы кезеңіне жататын Қосқұдық қонысынан табылған жыландар бейнесі, бір-біріне арналар арқылы қосылып жатқан дөңгелек терең ойық үңгімелер, сондай-ақ, Жем өзенінінің жоғарғы ағысында Төлеубұлақ үңгірінен табылған символикалық белгілер және де Орталық Қазақстандағы Өлеңті өзенінің бойындағы тастарға қашап салынған бұқа бейнелерін де жатқызуға болады. Қола заманына қатысты суреттердің бұрын ашылмаған немесе ескерілмеген жаңа образдары мен сюжеттері анықталып оларға тиесілі ғылыми талдау жасалынып ішкі мазмұндары ашылды. Сақ дәуірінің тағы аң стилінде салынған аз да болса, көрнекті суреттеріне жаңаша баға беріліп олардың көркемдік ерекшеліктері талданды. Орта ғасырлық гравюраларды талдау кезінде алғашқы рет, олардың ішкі мазмұнын ашу үшін көне түрік жазба мәтіндеріндегі кейбір канондық қағидалары мен көріністері жартас суреттерінің кейбір сюжеттік желісімен салыстырылып, ескерткіштердің осы екі тобына ортақ идеялық негіздер анықталды. Диссертацияда алғаш рет көне түрік заманының суреттеріндегі қару-жарақ, әскери іс, киім-кешек ерекшеліктері және шаруашылық пен тұрмыстың кейбір сәттерін сипаттауға мүмкіндік беретін жағдайлары да жан-жақты талданды. Бірінші рет көне түрік таңбалары сұрыпталып, бүгінгі күнде белгілі үлгілерінің топтық жиынтығы жасалды және соның негізінде түрік қағандықтары өмір сүрген уақыттардағы Орталық Азиядағы этномәдени және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді талдап зерттеу мүмкіндігі туды. Еліміздің батыс өңірлерінде кейінгі кезде тиянақты түрде зерттеліп жүрген қазақтың этнографиялық суреттері диссертацияда тұңғыш рет жартас бейнелеу өнеріндегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зерттелді. Олардың негізгі желісі де орта ғасырлық түрік бейнелеу өнеріндегідей салт атты сарбаздың ерлігі мен атқарған істерінің айналасында өрбігені байқалады.

Ұсынылып отырған еңбектің тағы бір жаңа ғылыми жаңалығы жартас суреттерінің салыну мерзімін анықтау үшін жаратылыстану ғылымдарының жетістіктері, соның ішінде, тасқа салынған сурет бетінде пайда болатын патина, яғни табиғи дақтың физикалық және химиялық құрылымдарын аса қуатты элетрондық микроскоп арқылы зерттеу нәтижелері, сол сияқты көмірсутегілік әдісті осы салада пайдаланудың болашақтағы мол мүмкіндіктері сипатталды.

Жартас суреттерінің семантикасын түсіндіруде, оларды белгілі бір этномәдени ортамен байланыстыруда немесе әр кезеңдегі қоғамдық құбылыстарды ғылыми тұрғыда жаңғыртуда, оны дәйекті дерек ретінде қолданудың теориялық-методологиялық негізі - тарихи танымдық әдістемесі, соның ішінде, этнографиялық, эпикалық, діни-философиялық және басқа да материалдарды қосымша үйлестіру арқылы жүзеге асырылатын тарихи салыстырмалы зерттеуді кешенді түрде жүзеге асыруда.

- археологиядағы петроглифтану саласы өзінің қазіргі даму кезеңінде пәнаралық байланыста (палеоэтнология, өнертану, семиотика, мәденеиеттану, мифология және өзге салаларымен сабақтасып) қарқында дамып, жаңа сатыға көтерілуде. Осы үдеріс барысында петроглифтану - ғылыми зерттеудің өзіндік іргелі ұғым-түсініктерін, терминдік қорын, методологиялық қағидалар мен әдістемелерін қалыптастыруда;

- әрбір тарихи кезеңнің жартас суреттерінде тек қана сол заманға тән бейнелер, мотивтер немесе нақты сюжеттік желідегі, белгілі бір әлеуметтік орта мен қауымдастықтар арасында атқарылатын жора-жосықтардың, олардың дүниетанымдық деңгейінің ерекшеліктеріне, басқа да қоғамда белгілі қағидаларға негізделген, өзара үйлесімі бар композициялық топтардың «бейнелеу қатарынан» тұратын жүйесі қалыптасады;

- археологиялық мерзімдеуде жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне негізделген әдістерін қолдану петроглифтану саласында жаңа мүмкіндіктер аша бастады; бұл бетбұрыс, әсіресе жартас суреттерінің ең көне үлгілерін анықтау барысында өз нәтижесін бере бастады;

- тас бетіне бедерленген, сонау тас ғасырларынан бастап қазақтың этнографиялық суреттеріне дейінгі уақыттарды қамтитын символикалық белгілер ерекше бір «нышандық тәртіптің» ішкі задылығына сәйкес дамитын діни-философиялық, рәсімдік және саяси-әлеуметтік құбылыстармен тығыз байланысты.

Жартас суреттерінің негізгі образдары – реалистік, ирреалды, яғни фантастикалық немесе заттық құрамдас бөліктерден тұрады.Олардың бір тобы өмірлік тәжірибе мен күнделікті тұрмыстың немесе қоғамдағы әртүрлі уақиғалардың көрінісін баяндайды, басқалары – күрделі ұғымдар мен ой-сана ерекшеліктерін белгілейді. Жалпы алғанда, археологиялық ескерткіштердің осы бір тобы тек қана жартас бейнелеу өнерінің туындылары емес, негізінен қоғамдағы аса маңызды тарихи, мәдени құбылыстарды зерттеуде пайдалантын құнды деректер қатарына жататынын осы диссертациялық жұмыс айғақтайды.

Dissertation for the degree of doctor of historic sciences

specialty 07.00.06 - archaeology