Әде­би­ет­те­гі гу­ма­низм мә­се­ле­ле­рі

Әде­би­ет­те­гі гу­ма­низм мә­се­ле­ле­рі

Бі­рақ қа­лай де­сек те, хал­қы­мыз­дың ал­ғаш­қы он - он бес жыл­дың өзін­де жап­пай сауат­та­нуы­на бай­ла­ныс­ты, маң­дай ал­ды қай­рат­кер­ле­рі­нің жол­сыз жа­за­ға ұшы­ра­ға­ны­на қа­ра­мас­тан, әде­би­ет, өнер, мә­де­ни­ет, ғы­лым­ның то­қы­рау­шы­лық­тан тез айы­ғып, үл­кен қар­қын­мен да­мы­ға­ны, өт­кен-кет­ке­ні­міз бен бү­гін­гі­міз­ді еуро­па­лық өл­шем-үл­гі дең­гейін­де өр­нек­тей­тін, төрт тақ­та­сы тү­гел сан алу­ан ру­ха­ни дү­ние­лер­дің өмір­ге кел­ге­ні та­ғы рас. Бұл — әкім­ші­лік-то­та­ли­тар­лық жүйе­нің қан­ша­ма қа­тал, қа­ты­гез бол­ға­ны­мен өсу, іл­ге­рі­леу про­це­сін түп-тү­гел тұм­ша­лай ал­ма­ға­ны­ның бел­гі­сі.

Ке­ңес өкі­ме­ті ке­зін­де жа­ңа­лық, жақ­сы­лық көр­ген емес­піз, бір өң­кей қия­нат-қы­сым­нан көз аш­па­дық де­ме­сек те, хал­қы­ның әдет-ғұр­пын, салт-дәс­тү­рін қа­дір­леп, оның еш­кім­нің та­ба­ны­на тап­тал­май, ер­кін­дік­те, тең­дік­те тұр­мыс ше­гу­ін ар­ман­да­ған аза­мат­тар­дың ақ-қа­ра­сы жан-жақ­ты тек­се­ріл­мей, қа­раң­ғы қа­пас­қа қа­ма­луы, та­лай жыл­дар бойы жат, жау­лар­дың ті­зі­мі­не тір­ке­луі — ар­қа­ны аяз­дай қа­ри­тын жағ­дай­сыз жайт. Өмір­ба­қи ұмы­тыл­май­тын, шек­тен шық­қан өрес­кел­дік деп бі­ле­міз.

Бү­гін­де­рі бай­қас­тай қа­ра­сақ, қан­ша­ма кө­тер­ме­лей сөй­ле­сек те, ты­мақ­пен ұрып ала­тын мөл­шер­ден алыс­қа ұза­мап­пыз. Таз ке­пе­ші­міз­ді ше­ке­міз­ге ші­кі­рей­те ки­іп, кө­сем­дер­дің өси­ет­те­рін сар­на­ту­дан өз­ге­ні ой­лас­ты­рып жа­рыт­пап­пыз. Бә­рі­нен бұ­рын бай­лық­ты, бар­лық­ты сы­нап, жа­ман­дай­мыз деп жү­ріп, бәз-бая­ғы бөс­те­гі­міз­дің ма­ңайын ши­ыр­лау­дан әрі аса ал­ма­ға­ны­мыз зор өкі­ніш. Ал көр­ші­ле­рі­міз бол­са, сиы­на­ры мен сүйі­не­рін, біз си­яқ­ты ки­із кі­тап­тар­дан із­де­мей, өмір­дің өзі­нен тауып, іл­ге­рі­лей бе­ріп­ті, да­ми бе­ріп­ті. Қай­шы­лық-қақ­ты­ғыс­тың ем-до­мын да ес­тен шы­ғар­мап­ты. Бас­қа­сы бас­қа, ке­ше­гі өзі­міз ор­да­сын ой­ран­дап, күл-қо­қыс­қа кө­міп кет­кен ел­дер­ден кеу­сен сұ­ра­ған­дай күй ке­шіп отыр­ға­ны­мыз­ды нен­дей уәж­бен бүр­ке­ме­ле­мек­піз? Бұл сы­қыл­ды ке­ре­ғар­лық­тың түп­кі жауыр­ды жа­ба то­қу, қа­зір­гі­міз­ді бір ың­ғай көп­ті­рі мақ­тап, өт­кен­де­гі­міз­ді кеп­ті­ре жа­ман­дау тен­ден­ция­сы­ның ке­шік­пей айық­пас дер­тке ай­нал­ға­ны сон­ша­ма, одан кү­ні бү­гін­ге дейін жөн­ді айық­пай ке­ле жат­қа­ны­мыз алыс-жа­қын­ның бә­рі­не аян.

Қа­зір де­мок­ра­тия­ның ар­қа­сын­да, оң-со­лы­мыз­ды ай­қын­дап, бұ­рын­ғы кет­кен қа­те-кем­ші­лік­тер­ді жөн­деп-тү­зе­ту­ге тыр­мы­сып жат­қан­дай жай­да­мыз. Ке­ше­ге дейін тек ма­дақ­та­лу­мен бол­ған боль­ше­вик­тер пар­тия­сы мен олар жүр­гіз­ген іс-қи­мыл­дар­ды бел­се­не қол­да­ған: «Тар жол, тай­ғақ ке­шу», «Со­вет­стан», «Бо­та­көз», «Ақ Жайық», «Өс­кен өр­кен», «Мил­лио­нер» жә­не та­ғы бас­қа­лар­ды сө­ре­ден алас­тап, жы­лы жауып тас­тай­мыз ба? Ит­бай, Абы­ла­ев, Қо­ян­жы­рық­тар­ды та­за қи­ял­дың, әсі­ре со­ла­қай әкім­шіл­дік­тің же­мі­сі­не ба­лап, ав­тор­лар­дың олар­ды тү­бе­гей­лі өң­деуін, жөн­деуін та­лап ете­міз бе? Дауыс шық­са, ал­ды-ар­ты­на қа­ра­май қа­на­тын бір­ден қа­ға жө­не­ле­тін кей­бір пы­сы­қай­лар ашық­тан-ашық: Жам­был, С.Сей­фул­лин, С.Мұ­қа­нов­тар бү­кіл өмір бойы со­циа­лизм үшін ат са­лыс­ты, ком­му­нис­тік пар­тия­ны, Ле­нин­ді, со­вет өкі­ме­тін жыр­лау­дан ауыз­да­ры бо­са­ған жоқ, сон­дық­тан олар­ды оқу бағ­дар­ла­ма­ла­ры­нан шы­ға­рып, кі­тап­та­рын қол­да­ныс­тан алып тас­тау ке­рек де­ген ұсы­ныс­тар ай­ту­да. Ал бы­лай­ғы­ла­ры­мыз үшін Аман­тай, Ас­қар, То­қаш, Ха­кім, Ела­ман­дар — ту­ған хал­қы­ның бү­гін­гі­сі мен бо­ла­ша­ғы, бос­тан­ды­ғы мен ер­кін­ді­гі жо­лын­да ба­сын бәй­ге­ге ті­гу­ге дейін бар­ған ай­дын­ды да ар­дақ­ты гу­ма­нис­тер. Сан жыл­дар бойы үл­кен-кі­ші­мен ең жа­қын ет бауырын­дай сыр­ла­сып кел­ген, қи­ын-қи­ын си­туа­ци­ялар­дан жол тауып шы­ғу­дың ақыл­ға сай, кө­ңіл­ге қо­ным­ды жөн-жо­ба­сын ұсы­на біл­ген қа­дір­мен­ді жан­дар­дың жи­ын­тық бей­не­сі. Олар­ды дәл, сол қал­пын­да адам­зат­тың тағ­ды­ры­на бө­тен по­зи­ция­дан қа­ра­ған­дар­ға, елі­міз­дің өмі­рін­де орын ал­ған сан қи­лы жөн­сіз­дік­тер­ге, апат, қа­сі­рет­тер­ге қа­ты­сы бар деу­ге еш не­гіз жоқ. Ен­де­ше ол шы­ғар­ма­лар­ды сөз ет­кен­де ға­сыр­ға жу­ық та­ри­хы­мыз­ға то­пы­рақ шаш­пай, қа­лам­гер­лер­дің кей­бір әсі­ре­леу­лер­ге, иіп-бү­гу­ге ба­ру се­беп­те­рін сая­си-әлеу­мет­тік жағ­дай­лар­мен са­бақ­тас­ты­ра оты­рып сал­қын қан­ды­лық­пен әң­гі­ме­леу қа­жет. Сон­да ға­на сөз өне­рі­нің мақ­сат-мін­де­тін ай­қы­ны­рақ се­зі­ніп, адам ба­ла­сы­на тән жақ­сы­лық пен жа­ра­сым­ды­лық­тың — гу­ма­низ­мнің — те­ре­ңі­не бой­лаң­қы­рай тү­се­міз, дұ­рыс­тық­қа, әділ­дік­ке жа­қын­дай тү­се­міз. «Мі­не осын­дай да за­ман бол­ды» деп өт­кен-кет­кен­нің қа­те­лі­гін жіп­ке тіз­сек, оны бір­ден жөн­деу­ге, тү­зе­ту­ге кі­рі­су­дің ор­ны­на, бір алу­ан күш-жі­гер­ді қу­да­лау, күс­тә­на­лау әре­ке­ті­не жұм­са­сақ, бе­ре­ке­лі еш­те­ңе тап­пай­мыз. Бұл — тә­жі­ри­бе­де сан рет дә­лел­ден­ген ақ­бе­рен ақи­қат.

Жұ­мыс нә­ти­же­сі

Со­ны­мен қа­тар көп­те­ген кур­стық жұ­мыс­тар мен дип­лом­дық жұ­мыс­тар нә­ти­же­лі қор­ғал­ды жә­не қор­ға­ла бер­мек.

Жа­рия­лан­ған ең­бек­тер

Жүр­гі­зіл­ген зерт­теу­дің нә­ти­же­сін­де 4 мо­ног­ра­фия­лық ең­бек жә­не 50-ден ас­там ғы­лы­ми ма­қа­ла­лар жа­рия­лан­ды.

Мо­ног­ра­фия жә­не оқу құ­ра­лы

1. 
   Өр­шіл гу­ма­низм өне­ге­сі, 1977.
   
2. 
   Уақыт жә­не әде­би­ет, 1999.
   
3. 
   За­ма­на са­зы, 2002.
   
4. 
   Жыл­дар, ой­лар, 2004.
   
5. 
   Шын­дық жә­не көр­кем әде­би­ет, 1993.
   
6. 
   Ке­зең жә­не әде­би­ет, 2004.
   

Ғы­лы­ми ма­қа­ла­лар

1. 
   Дауыл­ды жыл­дар ше­жі­ре­сі. — Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1987.
   
2. 
   От­ты жыл­дар еле­сі: Ас­пи­рант­тар мен із­де­ну­ші­лер жи­н., 1963.
   
3. 
   Бан­ды­ны қу­ған Ха­мит // Қа­зақ­стан мек­те­бі. — 1964.—№ 11.
   
4. 
   Ер­лік өмір бей­не­сі. — Ас­пи­рант­тар мен із­де­ну­ші­лер жи­н., 1965.
   
5. 
   Жа­ңа өмір үшін кү­рес хи­кая­ла­ры // Жұл­дыз. — 1966. — № 8.
   
6. 
   Дәуір ше­жі­ре­сі ту­ра­лы // Қа­зақ ті­лі мен әде­бие­ті мә­се­ле­ле­рі: жо­ға­ры жә­не ар­нау­лы ор­та бі­лім ми­нистрлі­гі­нің жи­н. — VІІІ шы­ғ. — 1971.
   
7. 
   «Тар жол, тай­ғақ ке­шу­дің» екі нұс­қа­сы // Қа­зақ ССР Ғы­лым ака­де­мия­сы­ның ха­бар­шы­сы. — 1973. — № 6.
   
8. 
   Де­рек­ті шы­ғар­ма­лар ту­ра­лы // Жұл­дыз. — 1973. — № 2.
   
9. 
   Та­ри­хи ке­зең жә­не реа­лис­тік тұл­ға // Жа­лын. — 1974. — № 2.
   
10. 
    Ар­да­гер ақын­ның көр­кем бей­не­сі // Қа­зақ­стан ком­му­ни­сі.— 1974. — № 11.
    
11. 
    Өс­кен әде­би­ет­тің өре­лі та­қы­ры­бы // Қа­зақ ті­лі мен әде­бие­ті. — Қаз­МУ. — ІV шы­ғ. — 1974.
    
12. 
    Жа­лын­дап өт­кен жақ­сы өмір: сб. нау­ч. тр. по гу­ма­ни­т. нау­кам. — Вып. І. — Караганда: Изд. Кар­ГУ, 1974.
    
13. 
    Өмір сы­ры­нан бір бе­лес: сб. на­уч. тр. по гу­ма­ни­т. нау­кам. — Вып. І. — Караганда: Изд. Кар­ГУ, 1974.
    
14. 
    Ұлы кү­рес дәуірі жә­не көр­кем әде­би­ет // Гу­ма­ни­тар­ные нау­ки: сб. ст. — Вып. 2. — Караганда: Изд. Кар­ГУ, 1975.
    
15. 
    Ұлы Ок­тябрь жә­не әде­би­ет // Жұл­дыз. — 1977. — № 2.
    
16. 
    Сыр ту­ра­лы сыр // Бі­лім жә­не ең­бек. — 1978. — № 1.
    
17. 
    Әде­бие­ті­міз­дің би­ік бе­ле­сі // Қа­зақ Филол.­сы­ның мә­се­ле­ле­рі: жин. — Алматы: Каз­МУ, 1979.
    
18. 
    «Өмір мек­те­бі» өр­нек­те­рі // Жа­лын. — 1980. — № 2.
    
19. 
    Өмір өзе­гі // Қа­зақ әде­бие­ті­нің мә­се­ле­ле­рі: жин. — Алматы: Қаз­МУ, 1982.
    
20. 
    Қа­зақ про­за­сын­да­ғы ха­лық об­ра­зы // Қа­зақ ССР Ғы­лым ака­де­мия­сы­ның ха­бар­шы­сы. — 1982. — № 3.
    
21. 
    Про­за­да­ғы ли­ризм ту­ра­лы кей­бір ой­лар // Қа­зақ көр­кем шы­ғар­ма­ла­ры­ның жан­ры мен сти­лі: Қаз­ПИ жин. — 1982.
    
22. 
    Ли­ри­ка­лық про­за ту­ра­лы кей­бір ой­лар // Ли­те­ра­ту­ра и фольклор Ка­зах­ста­на: жин. — Карағанды: Изд. Кар­ГУ, 1983.
    
23. 
    Сә­кен ту­ра­лы бі­рер сөз // Қа­зақ ССР Ғы­лым ака­де­мия­сы­ның ха­бар­ла­ры. — 1984. — № 2.
    
24. 
    Ре­во­лю­ция­лық гу­ма­низм жә­не көр­кем әде­би­ет // Қа­зақ әде­бие­ті­нің стиль проб­ле­ма­ла­ры: жин. — Алматы: Қаз­МУ, 1986.
    
25. 
    Ж.Ай­мауытов­тың су­рет­кер­лі­гі ха­қын­да бі­рер сөз: ХV ғыл.-практ. конф. бая­нд. тез. — ІІІ б. — Қа­ра­ған­ды, 1990.
    
26. 
    Пуш­кин жә­не Шә­кә­рім: Рес­п. ғыл.-әдіст. конф. бая­нд. тез. — Қа­ра­ған­ды, 1991.
    
27. 
    Пуш­кин жә­не Шә­кә­рім // Поэ­ти­ка жан­ра: Қар­МУ жи­н. — 1992.
    
28. 
    Із­гі­лік пен ірі­лік иірі­мі // Ис­то­ри­чес­кая поэ­ти­ка: сб. нау­ч. тр. — Ка­ра­ган­да, 1993.
    
29. 
    Су­рет сы­ры // Уче­ные за­пис­ки. — Кар­ПИ, 1994. — Т. І.
    
30. 
    Ке­зең шын­ды­ғы­нан бір елес // Жан­ро­во-сти­ле­вые про­цес­сы в фолькло­ре и ли­те­ра­ту­ре: сб. нау­ч. тр. — Ка­ра­ган­да, 1995.
    
31. 
    Абай мұ­ра­сы­ның та­ным­дық, та­ғы­лым­дық мә­ні: Абай­дың сая­си-құ­қық­тық мұ­ра­сы жә­не жа­ңа ке­зең: ғыл. ең­б. жин. — Карағанды: Қар­МУ баспасы, 1995.
    
32. 
    Ұлы­лық ұла­ға­ты // Қар­қа­ра­лы. — 1998.— № 1,2; — 1999. — № 1–2.
    
33. 
    Өр­нек сы­ры. С.Мұ­қа­нов­тың әде­би-мә­де­ни мұ­ра­сы жә­не қа­зір­гі за­ман: жин. — Пет­ро­павл, 2000.
    
34. 
    За­ма­на өр­не­гі // Қар­қа­ра­лы. — 2000. — № 1, 2.
    
35. 
    Ой­тол­ғақ // Азия-тран­зит. — 2001. — № 6.
    
36. 
    Ж.Ай­мауытов­тың та­ным­дық, эс­те­ти­ка­лық әле­мі // Азия-тран­зит. –2001. № 10, 11.
    
37. 
    Сөз жә­не су­рет. М.Әуезов жә­не әлем әде­бие­ті: Ха­лы­қа­ра­л. ғыл.-те­ор. конф. ма­те­ри­ал­да­ры. — Ал­ма­ты: Қаз­МҰУ, 2002.
    
38. 
    Елін сүй­ген есіл ер // Азия-тран­зит. — 2002. — № 2, 3.
    
39. 
    Асыл қа­зы­на // Қа­зақ ті­лі мен әде­бие­ті. — 2002. — № 4.
    
40. 
    Бұ­лың­ғыр бағ­дар, бұл­дыр тағ­дыр // Азия-тран­зит. — 2002. — № 9, 12.
    
41. 
    «Бо­ран­ның» қа­зақ­ша­сы ха­қын­да. Ғ.Мұс­та­фин жә­не қа­зір­гі қа­зақ про­за­сы: жин. — 2002.
    
42. 
    «Ту­ла­ған тол­қын­да» по­ве­сі­нің көр­кем­дік си­па­ты // Қа­зақ ті­лі мен әде­бие­ті.— 2002. — № 11.
    
43. 
    Шә­кә­рім — аудар­ма­шы. «Шә­кә­рім дә­ріс­те­рі»: ІІІ рес­п. ғыл.-тә­жір. конф. — Се­мей, 2002.
    
44. 
    Кең өріс­ті ке­мел жанр. Қа­зір­гі таң­да­ғы қа­зақ тіл бі­лі­мі мен әде­би­ет­та­ну­дың өзек­ті мә­се­ле­ле­рі: жин.– Қа­ра­ған­ды, 2002.
    
45. 
    «Абай жо­лы» эпо­пея­сы­ның тіл көр­кем­ді­гі // Қа­зақ ті­лі мен әде­бие­ті. — 2003. — № 4.
    
46. 
    Ер­лік пен ел­дік тол­ға­мы // Азия-тран­зит. — 2003. — № 9, 10, 12.
    
47. 
    Көр­кем әде­би­ет­те­гі Қа­ра­ған­ды бей­не­сі. Сыр сан­ды­ғым Са­ры­ар­қа: «Ор­та­лық Қа­зақ­стан­да­ғы ха­лық шы­ғар­ма­шы­лы­ғы мен әде­би­ет­тің қа­лып­та­суы жә­не да­муы» ат­ты рес­п. ғыл.-практ. конф. ма­те­ри­ал­да­ры. –Қа­ра­ған­ды: Қар­МУ баспасы, 2005. — 44–46 - б.
    
48. 
    «Абай жо­лы» — ел­дік, өр­ке­ни­ет­ті­лік жар­шы­сы // Азия-тран­зит. — Қа­ра­ған­ды, 2005. — № 10 — 12.
    
49. 
    А.Бай­тұр­сы­нұ­лы — аудар­ма­шы. Ах­мет­та­ну бас­та­ма­ла­ры. — Қа­ра­ған­ды: Бо­ла­шақ бас­па, 2005. — 141–148 – б.
    

Ақ­па­рат­тық бай­ла­ныс

100028, Қа­ра­ған­ды қ., Мұ­қа­нов көш-сі, 1,
Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қар­МУ. Филол. фа­куль­те­ті.
Қа­зақ фолькло­ры жә­не әде­би­ет та­ри­хы ка­фед­ра­сы.

8 (3212) 77–04–32

phil_faculty@ksu.kz

жүктеу/скачать 0.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: