Н.Ә. Атығаев «тарих-и рашиди»: жаңа басылым ескі кемшілік

Шығыстың ортағасырлық мұсылмандық тарихи-географиялық әдебиетінде ерекше орын алатын жазба ескерткіштердің бірі, бірегейі – «Тарих-и Рашиди» шығармасы. Бұл еңбек ХІV–ХVІ ғасырлардағы Орталық Азияның тарихына байланысты негізгі дерек көз ретінде ғалымдар арасында өте жоғары бағаланады. Бүгінгі күні «Тарих-и Рашиди» ағылшын, қытай, орыс және т.б. әлем тілдеріне аударылған. 2004 жылы Аббасқали Ғаффари Фард бірнеше қолжазбаларын пайдалана отырып, Тегеран қаласында шығарманың парсы тіліндегі нұсқасын шығарды [1].

«Тарих-и Рашиди»XVI ғасырдың ортасында парсы тілінде жазылған, оның авторы – моғұлдын дуғлат (дулат) руынан шыққан белгілі тарихшы, ақын, Кашмир билеушісі Мырза Мұхаммед Хайдар. Шығармасында ол өз атын Мұхаммед Хайдар немесе Мырза Хайдар б. Мухаммед Хусейн гуркан (гурган, гураган – ханның күйеу баласы) деп көрсетеді: میرزا حیدر ابن موحمد حسین گورکان [1, 233 .ﺺ]. Кей қолжазбаларда бұған оның шыққан руының аты دوغلات (дуғлат) қосыла жазылады [2, c. 18; 3].

Әдебиетте Мырза Мұхаммед Хайдар хижраның 905 / 1499-1500 жылы Ташкент қаласында дүниеге келген деген пікір берік қалыптасқан. Алайда шығармадағы мәліметтерді мұқият зерделесек, ол қазіргі Тәжікстандағы Уратөбеде (Ура-тепе, қазіргі Истаравшан) туған деген жорамал айтуға болады. Мырза Хайдардың жазуынша, оның әкесі Мұхаммед Хусейн мен шешесі Хуб Нигар ханым некеге хижраның 809 /1493-94 жылдары Шаш (Ташкент) қаласында отырған. Осыдан кейін қаланы билеп отырған моғұл ханы Сұлтан Махмұд хан оларға (күйеу баласы мен әпкесіне) Ұратөбе аймағын беріп, сол жаққа жіберген. Мырза Хайдар әкесі Ұратөбеде билеп отырған уақытта дүниеге келген [1, с. 240; 4, c. 183-184]. Сондықтан қазақстандық әдебиетте жиі кездесетін «Мырза Хайдар біздің отандасымыз» деген пікір шындыққа жанаспайды

Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегі орта ғасырлардың өзінде бірнеше тарихи шығармаға деректік негіз болып, моғұлдардың өз жазба дәстүрінің қалыптасуына үлкен әсер етті. Осы шығарма мәліметтері негізінде Шах-Махмұд Шорастың «Тарих», белгісіз автордың «Тарих-и Қашғар» және т.б. еңбектер дүниеге келді.

«Тарих-и Рашиди», негізінен, біршама зерттелген шығарма. Ол XVI ғасырдың өзінде шығыс әлеміне таралды. XIX ғасырда онымен Еуропа ғалымдары танысып, тарихи маңыздылығын мойындады.

Зерттеушілердің есебінше, бүгінгі күні «Тарих-и Рашидидің» отызға жуық нұсқалары белгілі. Әрине, олардың әрқайсысында да өзгешеліктер бар. Мысалы, посткеңестік шығыстанушы ғалымдардың пікірінше, Душанбе мен Ташкент қалаларында сақталған қолжазбалар шығарманың ең толық нұсқалары болып саналады. Ирандық ғалым Аббасқали Ғаффари Фард «Тарих-и Рашидидің» Лондондағы Британ мұражайындағы қолжазба толық қолжазбалардың бірі деп көрсетеді [1, алғы сөз].

«Тарих-и Рашидиде» қазақ халқының, оның ортағасырлық мемлекеттілігінің тарихына байланысты өте құнды деректер келтіріледі. Әсіресе Мұхаммед Хайдардың Қазақ хандығы туралы мәліметтері өте бағалы. Өзбек ғалымы А.У. Урунбаев оны «Қазақ хандығының тұңғыш тарихшысы» деп бекер айтпаған [5 , c. 79]. Оларға алғаш назар аударған қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов болғанымен, оның жазбалары сол кезде жарық көрмеді [6].

Ең алғаш «Тарих-и Рашидидің» қазақ хандары туралы мәліметтерін 1864 жылы В.В. Вельяминов-Зернов «Исследование о Касымовских царях и царевичах» атты еңбегінің екінші бөлімінде жариялаған [7]. Олар кейін олар 1935 жылы С.Ж. Асфендияров пен проф. П.А. Кунтенің дайындаған «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» атты жинаққа енді [8]. 1969 жылы «Тарих-и Рашидидің» қазақ тарихына қатысты мәліметтері Н.Н. Мингулов пен К.А. Пищулинаның аудармасында «Материалы по истории Казахских ханств XV–XVIII вв.» атты жинақта жарияланды [9, с. 190-231]. 1999 жылы Алматы қаласында шығарманың орыс тіліндегі аудармасы жарық көрді. Оған тарихшы-ғалымдар М.Қ. Қозыбаев пен К.А. Пищулинаның жазған «Мырза Мұхаммед Хайдар қазақтар және қазақ мемлекеттігі жайында» атты алғы сөзі ғылыми маңызын әлі жоғалтқан жоқ [4, с. 3-16]. «Тарих-и Рашидидің» мәліметтерінің қазақ тарихына маңыздылығына Ә. Марғұлан, М. Қозыбаев және т.б. белгілі қазақ ғалымдары назар аударған.

Әрине, «Тарих-и Рашидидегі» барлық мәліметтер шындықка сай деп айтуға болмайды. Мысалы, шығармада Тоғлық Темір хан Шағатай әулетінен шыққан Есенбұға ханның ұлы деп көрсетіледі [4, с. 36]. Кезінде бұған байланысты орыстың шығыстанушы-ғалымы, академик В.В. Бартольд Есенбұғаның Тоғлық Темір туғаннан бірнеше жыл бұрын кайтыс болғанын анықтап, Тоғлық Темір хан ұрпағы деген әңгімені Шағатай Ұлысының шығысында Шыңғыс хан ұрпағы болмағандықтан, дуғлаттардың әмірі Болатшы ойлап шығарған деген көңілге қонымды ой айтқан [10, с. 165-166]. Немесе, «Тарих-и Рашидиде» дуғлаттардың Шағатай хан заманында маңызды рөл атқарғаны айтылады [4, с. 37]. Алайда, мамандардың көрсетуінше, бұл мәліметтің шындығын өзге, одан ерте жазылған шығармалар, мысалы, монғолдардың тарихын баяндайтын Рашид ад-Диннің белгілі «Джами ат-таварих» еңбегі куәламайды [2, с. 44-45].

Бірақ негізгі назар аударатын нәрсе – Мырза Мұхаммед Хайдар көптеген нақты тарихи мәліметтер келтіреді және басқа ортағасырлық тарихшылармен, әсіресе, Шибан әулетінің тарихшыларымен салыстырғанда, оқиғаларды шынайы баяндайды.

ІІ

Халқымыздың төл тарихына тікелей қатысты «Тарих-и Рашидидің» қазақ тіліндегі аудармасы тұңғыш 2003 жылы жарық көрді [11]. Қазақ хандығының құрылуының 550-жылдығына орай 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасы бұл шығарманың үшінші басылымын шығарған екен. Басылымның алғы сөзін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Б. Аяған, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М. Қойгелді, шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы И. Жеменей жазған. Шығарманы парсы тілінен қазақшаға шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры, ҚР Мәдениет қайраткері Ислам Жеменей аударған [12].

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, тарих ғылымдарының докторы Б.Б. Кәрібаев бұл басылымға мынандай баға береді: «Ұлы тойды мерекелеу барысында келесі жарық көрген еңбекке белгілі шығыстанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры Ислам Жеменейдің парсы тілінен қазақшаға аударуымен Мұхаммед Қайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінің үшінші рет жарыққа шығуы жатады...Баспадан шығаушылар еңбектің осындай құнды жағын ескере келе, Қазақ хандығының 550-жылдығына орай «Тарих-и Рашидиді» қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде қайта сөйлетіпті. Бұл еңбектің шығуы мерейтой барысында жұртты елең еткізер оқиғалардың біріне жатқаны белгілі» [13, 6 б.]. Сонымен қатар Ресей-Тәжік (славян) университетінің профессоры Әбсаттар Нұралиев бұл басылым туралы мүлдем өзге пікірді білдіргенін айтпасқа болмайды. Оның пікірінше: «Қазақ хандығының құрылғанына 550 жылдық тойы қарсаңында ең басты басылым ретінде жарық көруге тиіс М.Х. Дулатидің «Тарих-и Рашидиі», өкінішке орай, рухани тарихымызда болмаған қиянатқа ұшырады» [14].

«Тарих-и Рашидидің» 2003 жылғы шыққан басылымына сол кезде біз сын-пікір жазып, оның кейбір жетістіктері мен кемшіліктерін көрсеткен едік [15, 129-133 бб.]. Өкінішке орай, сол ескертпелеріміздің басым бөлігі 2015 жылғы жаңа басылымда ескерілмепті. «Тарих-и Рашидидің» осы басылымында байқалған кейбір олқылықтарды (көп жағдайда олар 2003 жылғы басылымда да кездескен) алдағы уақытта қайталанбас үшін осы сын-пікірді ұсынып отырмыз.

1. 
   Ең алдымен бұл басылым тарихи дерек көздерді аударып, басып шығаруға қазіргі күні қойылатын талаптарға сай емес екендігін айту керек. Аудармаларды ғылыми басылым ретінде қабылдау үшін басылымда шығарманың нақты қай нұсқасы негізге алынып, аударылғаны, түпнұсқадаға беттерімен қоса қөрсетілуі міндетті. Себебі жоғарыда жазғанымыздай «Тарих-и Рашидидің» қолжазба нұсқалары арасында өзгешеліктер бар. Сонымен қатар мұндай ғылыми басылымға ғылыми түсініктеме жасалуы керек.
   
2. 
   Шығармадағы атауларды түркі тілдерінің зандылықтарына сай жазған дұрыс еді. Мысалы, шығармада «моғол», «Моғолстан» делінген. Алайда, мамандар бұл атауларды түрік тілдерінің фонетикалық заңдылықтарына сай «моғұл», «Моғұлстан» деп жазу керектігін ертеде айтқан [2, с. 14; 16, с. 114; 17, с. 45].
   
3. 
   Дерек көзде кездесетін ру-тайпалардың атауларын отандық ғылыми әдебиетте қалыптасқан түрінде жазу керек еді. Басылымда шорас [18, 105 б.] тайпасы жорас [12, 126 б.], барлас [18, 105 б.] тайпасы берлас [12, 47 б.], курлаут (курлакут, күрлеут-қыпшақ [16, с. 76]) тайпасы көлкүт [12, 47 б.] болып кетіпті.
   
4. 
   Біраз сөйлемдер мүлдем мағынасыз, түсініксіз аударылған. Мысалы, «келісім сілекейін қайырлы бейбіттің тәтті деміне малындырады [12, 50 б.]», «соғыс белдесуінің батырлары» [12, 52 б.], «күрес көлігін жарыс майданына» [12, 59 б.], «Алланың қаһарына үзеңгілес» [12, 66 б.], «ұрғашы сиыр» [9, 179 б.], «Олар бірнеше арнаулы атпен бірге болған» [12, 252 б.] – деген аудармадағы сөз тіркестер түсініксіз. Мұндай түсініксіз жерлер Қазақ хандығы тарихына қатысты мәліметтерде де кездеседі. Мысалы, бір жерде «Қасым хан хандық атағының жарлығын өзіне алмай-ақ жатқан кезде ...» делінген [12, 376 б.]. Немесе, аударма бойынша Қасым хан мен Сұлтан Саид хан «қымыз арағын», «арақ сусынын» ішкен [12, 380 б.]. Өкінішке орай, кітаптан мұндай мысалдарды көп келтіруге болады және бұл жайында Ә. Нұралиевтің мақаласында кеңінен жазылған [14].
   
5. 
   Аудармада қателіктер, бұрмалаулар да бар. Мысалы, автор «Зафар-намеден» алынды деп, Қамар ад-Дин «бір күннің ішінде он сегіз ханды өлтіріп, өзі хан атанған» деген мәлімет келтіреді [12, 78 б.; 11, 74 б.]. «Тарих-и Рашидидің» Ташкентте орыс тілінде шыққан басылымында да бұл сөйлем осындай мағына береді: «он будто бы убил восемнадцать ханов» [19, с. 61]. Алайда бір күннің ішінде Қамар ад-Диннің он сегіз ханды жинап, өлтіруі мүмкін емес. Сондықтан аударманың мағынасы түсініксіз. «Тарих-и Рашидидің» Тегеран басылымында Аббасқали Ғаффари Фард өзінің пайдаланған қолжазбалардың бірінде Қамар ад-Дин он сегіз отбасыны, басқа қолжазбада он сегіз ханды өлтірді деп көрсетілгенін хабарлайды: هژده خانوده (خان را) در یک روز بکشت [1, 56 .ﺺ]. Бұл тараудың «Илияс қожа ханның ісінің (істерінің – авт.) аяқталуы ...» деп аталуының өзі аударманың дұрыс орындалмағанын көрсетеді. XIV ғасыр тарихшысы Му'ин ад-Дин Натанзи өз шығармасында «эмир Камар ад-Дин в полденъ {одного дня} из месяцев 765 (1363-64) г. напал на орду, захватил Илйас-ходжу в опочивалъне во время после полуденного сна и убил» деп жазады [20, с. 119]. Шығармада сөз Қамар ад-Диннің он сегіз жасар Илйас қожа ханды өлтіруі жайында болып тұр. К.А Пищулинаның 1977 жылғы зерттеуінде және «Тарих-и Рашидидің» 1999 жылғы Алматы басылымында бұл сөйлем дұрыс берілген: «... убил восемнадцатилетнего [Ильяс-Ходжа-]-хана» (шығарманың Ташкент қолжазбасы (№1430) негізінде аударылған), «... он будто бы убил восемнадцатилетнего хана» [2, с. 59, 4, с. 68].
   

Сонымен қатар Қазақ хандығының құрылу уақытына байланысты «Тарих-и Рашидидің» өте маңызды мәліметі келісідей аударылыпты: «Алғашқы қазақ сұлтандарының үкіметі 870 һижри қәмәри яғни 1465 милади жылы құрылған» [12, 127 б.]. Бұл сөйлем шығарманың Тегеран басылымында былай беріледі:

.«...ﺩﻭﺒ ﺩﺎﺗﻔﻫ ﻮ ﺩﺼﺗﺷﻫ ﻞﺎﺳ ﺯﺍ ﻖﺍﺯﻘ ﻦﻴﻄﻼﺴ ﺖﻠﻭﺪ ﻯﺍﺩﺘﺒﺍ» [1, ص. 109]

Бұл жерде қолдалынып тұрған ﺖﻠﻮﺩ [доулат] сөзінің парсы тілінде бірнеше мағынасы бар, солардың ең біріншісі мемлекет (государство) [21, с. 682]. Сондықтан бұл сөйлемді біз келесідей аударғанды жөн көріп отырмыз: «Қазақ сұлтандарының мемлекетінің басталуы 870 жылдан» (Қараңыз: [22]). Т.И. Сұлтановтың аудармасы да осындай мағына береді: «Начало государства казахских султанов (ибтида’-йи даулат-и салатин-и казак) — с восемьсот семидесятого года (1465–1466 гг.)» [23, с. 234].

Осыған байланысты 1501 жылы Иран мен Оңтүстік Кавказда құрылған Сефевидтер әулеті мемлекеті парсы деректерінде «Доулат-е Сефевие» (ﮥﻴﻮﻔﺼ ﺖﻠﻮد) немесе Доулат-е Кызылбаш» (ﺶﺎﺒﻠﺰﻘ ﺖﻠﻮد) – Сефевидтер мемлекеті, Қызылбастар мемлекеті деп жазылатынын атап кетуге болады [24, с. 69; 25, с. 255]. Ал Осман империясы «Devlet-i («доулат» сөзінің түрікше айтылуы) Âliyye-i Osmâniyye» (ﻪﻴﻨﺎﻤﺛﻋ ﻪﻳﻠﺎﻋ ﺖﻠﻮد) – деп аталған [26].

Кітапта Сұлтан Саид ханның жауынгерлерін санағанда олардың саны төрт жүз мың жеті жүз болды деп көрсетілген [12, 408 б.; 11, 331 б.]. Содан кейін шығармада Сұлтан Саид ханның қасындағы әр ру басыларында сол кезде нақты қанша адам болғаны айтылады. Одан Сұлтан Саидтың қол астында төрт жүз мың жеті жүз жауынгер болуы мүмкін емес екені анық көрінеді. Ол кезеңнің ешбір қолбасшысының қарамағында осынша үлкен әскер болмаған. Мырза Хайдардың өзі жауынгерлер аз болған деп жазған [12, 408 б.; 11, 331 б.]. Сондықтан Сұлтан Саид ханда бар жоғы төрт мың жеті жүз жауынгер болғаны анық. «Тарих-и Рашидидің» Тегеран басылымында осынша әскер көсетіледі: چهار هزار و هفتصد [1, 236 .ﺺ].

Шығарманың бір тарауында келесі өлең шумағы берілген:

«О, Мариям, өзіңнің тағдырыңды беріпті,

Тағдырына сенесің Аланқуа Көріктің» [12, 34 б.; 11, 44 б.].

Бұл өлеңнің мағынасы түсініксіз. «Тарих-и Рашидидің» Тегеран басылымында бұл шумақтар былай беріледі:

«حکایات مریم اگر بشنوی

به احوال «الانقوا» بگروی» [1, 15 .ﺺ].

Осы шумақтарды келісідей аударуға болады:

«Егер Мариям туралы хиқаятты естісең,

Онда Аланқуаның жағдайына сенесің (қызығасың)».

Бұл жерде ерсіз жүкті болған («непорочное зачатие») Аланқуа (Шыңғыс ханның бабасы Бозанжардың шешесі) ерсіз жүкті болған Иса пайғамбардың анасы Марияммен теңеліп отыр.

Сонымен қатар, басылымның кей жерлерінде хижра жылымен қатар жыл қазіргі қолданыстағы Григориан күнтізбесіне сай (милади жылы) көрсетіледі, алайда олар жақшаға алынбағандықтан Мырза Мұхаммед Хайдар екі жылды қатарынан жазған деген қате пікір туындайды [12, 127-128, 132, 138, 142, 178, 187, 192-193, 238, 267, 366 және т.б. бб.].

Тағы бір жерде былай делінген: «920 һижри қәмәри яғни 1515 милади жылдың жазында Шайбан өзбектері Ташкентте болды» делінген [12, 387 б.]. Алайда хиджраның 920 жылы 1514 жылдың 26 ақпан айында басталып, 1515 жылдың 17 қаңтар айында аяқталған [27, с . 190]. Сондықтан бұл 1514 жылдың жазында болған оқиға және осы жыл жақша ішінде көрсетілуі керек еді.

«Тарих-и Рашидидің» 2003 жылғы аудармасында «Оның (Чучук ханымның) үлкен ұлы Әбу л-Карим хан патша тағында отыр, ол әділ әрі рақымды хан» деген сөйлем бар болатын [11, 414 б.]. Алайда, Мырза Мұхаммед Хайдардың бұлай жазуы мүмкін емес, өйткені Әбу әл-Кәрім хан билік басына әкесі Абд ар-Рашид хан қайтыс болғаннан кейін, 1559–1560 жж. шамасында келді [28, с. 264]. Бұл кезде Мырза Мұхаммед Хайдардың дүниеден озғанына 8–9 жыл уакыт өткен. Тегеран басылымында мұндай мәлімет жоқ (Қараңыз: [1, с. 537]). Осы сөйлем РҒА Азия халықтары Институтының қолжазба қорында сақталған нұсқада (№В 648) ғана келтіріледі. Бұл қолжазба 972 /1564-1565 жж. көшірілген [4, с. 436]. Біздің пайымдауымызша, бұл сөйлемді сол кезде «Тарих-и Рашидиді» көшіріп жазған адам қосқан. Мұны біз сол кезде өз сын-пікірімізде жазған едік. Пікіріміз ескеріліп бұл басылымда осы сөйлем алынып тасталыпты.

Сонымен қатар, кітаптың соңында берілген осы басылымның аудармашысы, шығыстанушы Ислам Жеменей туралы еліміздің белгілі азаматтары айтқан пікірлерлерді басылымға енгізудің қажеттілігі шамалы еді деген пікірдеміз.

Қорыта айтарымыз: 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасы қазақ тілінде шығарған «Тарих-и Рашидидің» үшінші басылымы ғылыми басылым ретінде пайдалануға келмейді. Оның басым бөлігі шығарманың 2003 жылғы қазақ тілінде жарық көрген басылым негізінде дайындалған. Ал 2003 жылғы «Тарих-и Рашиди» басылымының негізгі кемшілігі оның тікелей парсы тіліндегі қолжазбадан емес, 1996 жылғы орыс тіліндегі аудармадан қазақшаға аударылғандығы және ондағы кеткен қателіктердің қайталанғандығы. Осыған қосымша жаңа аудармада басқа да біраз айтарлықтай кемшіліктер орын алған. Демек, басылымды дайындаушылардың ұлтымыздың тарихына тікелей қатысты тарихи туынды «Тарих-и Рашидиді» қазақ тіліне аударып, қазақ халқына өз ана тілінде таныстырамын деген ниеттері өте дұрыс болғанмен, әрекеттері сәтсіз шыққан.

Сонымен қатар, 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасының Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы арқылы осы сәтсіз нұсқаны тағы да шығарғаны [23] мемлекет қаржысының бекер шашылғаны деген пікірдеміз.

Және де кейбір кәсіби тарихшылардың осы «Тарих-и Рашиди» басылымдағы олқылықтарды байқамай, оған оң баға беріп жатқаны мүлдем түсініксіз. Осындай тарихшылардың өз кәсібіне үстірт жауапкершілікпен қарауы, мемлекеттік қызметкерлердің мемлекет қаржысына жанашырлығы жоқтығы қазіргі заманның келеңсіз бір көрінісі болып тұр. Болашақта баспалар ғылыми әдебиетті шығарғанда мемлекет қаржысын бекер шашпау үшін оған ең алдымен ғылыми-зерттеу институттардың сараптамасын алғаны дұрыс.
Пайдаланған әдебиеттер
1. ﻦﺍﺮﻬﺘ – ﺩﺮﻓ ﻯﺮﺎﻔﻏ ﻰﻠﻘﺴﺎﺒﻋ ﺮﺘﻜﺩ ﺢﻴﺤﺼﺘ :ﺖﻼﻏﻮﺩﺭﺩﻴﺤ ﺩﻤﺤﻤ ﺍﺯﺮﻴﻤ ﻒﻴﻠﺎﺘ / ﻯﺩﻴﺸﺮ ﺦﻴﺮﺎﺗ
.ﺺ 859/1383 :ﺐﻭﺘﮑﻤ 233. ﺚﺍﺮﻴﻤﺮﺸﻧﺯﻜﺮﻤ :

2. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХIV – начале ХVI веков (вопросы политической и социально-экономической истории). – Алма-Ата, 1977. – 288 с. .

3. ﻦﺎﮔﺮﻮﮔ ﺖﻼﻏ ﻮﺩﺭﺩﻴﺤﻤ ﺍﺰﺮﻴﻤ ﻒﻴﻠﺎﺘ / ﻯﺩﻴﺸﺮ ﺦﻴﺮﺎﺗ / Исфахан қаласының қоғамдық кітапханасы, №11384

4. Мухаммед Хайдар Дулати. «Тарих-и Рашиди». Перевод с персидского

5. Урунбаев А.У. Мирза Мухаммад Хайдар Дуглат историограф Казахского ханства // Уроки Отечественной истории и возрождения Казахстанского обще­ства. Материалы Научной сессии ученых Министерства науки — Акаде­мии Наук Республики Казахстан, посвященной Году народного единстваи национальной истории. – Алматы, 1999.

6. Өтениязов С. Шоқан Уәлиханов және «Тарихи Рашиди» // Ана тілі газеті. №35 (124). 4-10 қыркүйек 2014 жыл.

7. Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. СПб., 1864. Ч. 2. – 498 с.

8. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник I (V в. до н. э, XVIII в. н. э.). Под ред. С.Д. Асфендиярова и проф. П.А. Кунте. – Москва-Алма-Ата, 1935. – 298 с.

9. Материалы по истории Казахских ханств XV–XVIII вв. (извлечения из персидских и тюркских сочинений). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин. – Алма-Ата: Издательство Академии Наук КазССР, 1969. – 652 с.

10. Бартольд В.В. Сочинения. Т. V. – Москва: Восточная литература. Наука, 1968. – 757 с.

11. Мұхаммед Хайдар Дулати. «Тарих-и Рашиди». (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2003. – 616 бет.

12. Мұхаммед Қайдар Дулат. «Тарих-и Рашиди». Үшінші басылым. Алматы, ҚАЗақпарат, 2015. Парсы тілінен қазақшаға аударған: шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры, ҚР Мәдениет қайраткері Ислам Жеменей. Алғы сөзін жазғандар: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Б. Аяған, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М. Қойгелді, шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы И. Жеменей. Өлеңдерді аударғандар; ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері Қадыр Мырза әлі мен Мәдениет саласының үздігі, ақын Өтеген Нұрмағамбетов.

13. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының 550 жылдығы: ғылыми нәтижелер туралы // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. №4(79). Алматы, «Қазақ университеті, 2015. 5-8 бб.

14. Нұралиев Ә. Былыққа толы басылым немесе «Тарих-и Рашдиге» жасалған түңілерлік қиянат // Үш қоңыр. №42 (253). 16 қазан 2015 жыл.

15. Пищулина К.А., Атығаев Н.Ә. «Тарих-и Рашидидің» тәржімесі туралы // Қазақ тарихы, 2004. – №4. – 129-133 бб.

16. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV–XVI веках глазами востоковеда. – Алматы: Изд. «Дайк-Пресс», 2001. – 384 с.

17. Караев О.К. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа. – Бишкек, 1995. – 160 с.

18. Қазақстан тарихы (көне дәуірден бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640 бет.

19. Мирза Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введение, перевод с персидского языка А. Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. Примечание и указатели Р.П. Джалиловой и Л.М. Епифановой. – Ташкент: Издательство «ФАН» Академии Наук Руспублики Узбекистан, 1996. – 728 с.

20. Муин ад-Дин Натанзи. Мунтахабат-таварих-и Му’ини // Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. Ответ. ред. и авт. введ. В. А. Ромодин. – Москва, 1973. – 280 с.

21. Рубинчик Ю.А. Персидско-русский словарь: в 2-х томах (М., 1985). Т. 1. – Тегеран, 1385. – 800 с.

22. Атыгаев Н.А. Казахское ханство: терминология источников как отражение истории государства / Электрондық ресурс. http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/272

23. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государства и народы Евразийских степей. Древность и средневековье. – СПб., 2000. – 320 с.

24. См.: Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI – начале XIX в. – Ленинград, 1949. – 384 с.

25. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в. Пигулевская Н.В., Якубовский А. Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А. – М. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1958. – 391 с.

26. http://osmanlilar.gen.tr/Yazilar/merhaba-osmanli.html

27. Орбели И.А. Синхронистические таблицы хиджры и европейского летосчисления. – М.-Л.: Издательство АН СССР, 1961 г. – 288 с.

28. Акимушкин О.Ф. Хронология правителей восточной части Чагатайского улуса (линия Туглук-Тимур-хана) / Акимушкин О.Ф. Средневековый Иран: Культура, история, филология. СПб.; Наука, 2004.. – 404 с.