Негізгі өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі.Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты. Сондықтан шығындарды толық және дұрыс анықтау келесіні камтамасыз етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын калькуляциялау, қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты шығынын толық дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Оны ұсақ топтамалық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға да болады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Нормативтік әдісті өңдеу өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі өнімдерді жаппай және сериямен өндіретін кәсіпорындар қолданады. Нормативтік әдіс шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының ұтымсыз шығындалуын уақытылы ескерту, өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу міндеті болып келеді. Әдістің негізінде өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне жұмыс уақыты, материалдық және ақша ресурстары шығынының есептік көлемін техникалық жағынан негіздеу көрсетіледі. Сондай-ақ, кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі нормативтік әдісті ХҚЕС негізінде тиімді пайдалана білу және кәсіпорындарда тәжірибеде қолдануға бейімделу. Сондықтан да, бұл тақырып өзекті болып келеді.[1]

Курстық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін еліміздегі кәсіпорындарда қолданудың ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын ашып көрсету. Сондай-ақ, нормативтік шығын есебі жүйесінің негізгі мақсаттары сметаны жасауда және басқару тиімділігін бақылауда көмектесу, жоспармен үйлеспейтін операцияларды анықтауға бағытталған бақылау сызбасын, яғни схемасын жасау, шешім қабылдауға пайдаланатын болашақта болатын шығынды болжау, тауарлы-материалдық құндылықтар қорын бағалау мақсатында түпкілікті өнімге шығынды көшіру міндетін оңайлату, қол жеткізуге аса қажетті мақсаттарды белгілеу болып табылады.

Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:

өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындардың құрамы , түрлері мен нысандарын қарастыру;

Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс компьютермен терілген, 6 суреттен және кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиетерден тұрады.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық аспектілері

1.1 Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындардың құрамы , түрлері мен нысандары

Өнімнің өзіндік құны экономикалық негізгі қасиеті бар және оның жалпы деңгейіне әртүрлі әсер ететін көптеген шығындар түрінен құрылады.

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар құрамына іріленген мына төмендегілерді қосуға болады:

өнімнің жаңа түрлерін дайындау және игеру үшін қажетті шығындар;

Салалар бойынша өзіндік құнды құрайтын шығындардың құрамы бірдей емес. Мысалы: кен өндіру өнеркәсібінде өнімнің өзіндік құнында шикізат сияқты шығын түрі жоқ. Ал өңдеу өнеркәсібінде шикізат шығындардың маңызды түрі болып табылады.

Өндірілетін өнімнің заттық негізін құрайтын шикізаттардан бөлек, өнеркәсіп көптеген басқа да, өнімнің құрамына енгенімен, бірақ оның негізі болмайтын, материалдарды пайдаланады.

Негізгі материалдар шикізатпен бірге өнімнің заттай мазмұнын құрайтын мұндай материалдар.

Көмекші материалдар тек технологиялық үдерісті орындауға ғана әсер ететін материалдар.

Жоспарлау және есепке алу тәжірибесінде технологиялық мақсаттарға пайдаланатын отын және энергия жеке дара көрсетіледі, себебі олар өнеркәсіп өнімінің өзіндік құнының елеулі көлемін құрайды және сонымен қатар оның деңгейіне елеулі әсер етуі мүмкін.

Өнімнің өзіндік құнында оны өндіру және сату үдерісінде пайдаланатын негізгі қорлардың құны да бейнеленеді. Негізгі қорлардың құны өзіндік құнға олардың тозуына сәйкес келетін мөлшерде амортизациялық аударымдар ретінде қосылады.

Өзіндік құн - өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға байланысты кәсіпорында жұмсалған негізгі қорлар, шикізаттар, материалдар, отын мен энергия, еңбек және басқа да ресурстарды пайдалану шығындарының ақшалай көрінісі.

Өнімнің өзіндік құны тауар–ақша қатынастар жағдайында дербес шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сипаттайтын экономикалық санаты, ол өнімді өндіру мен сату үшін кәсіпорын қанша шығын жұмсағандығын көрсетеді. Өзіндік құн жай ұдайы өндіріс санатысы болып табылады, себебі ол өнім бағасы арқылы орнын толтыра отырып, кәсіпорынға өндірістің көлемін өзгертпей-ақ өндірісті қайта бастауға мүмкіндік береді.

Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, сондықтан шығындарды толық және дұрыс анықтау келесіні камтамасыз етуі керек:

жалпы өнім көлемін,
әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын калькуляциялау,
қызметті көрсету,
жұмысты орындау,
өндірілген өнімнің нақты шығынын толық дер кезінде және шынайы көрсету,
сондай-ақ, жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.[3]
Өнімнің негізгі өндірістік өзіндік құны үш бөліктен тұрады. Ол 1-суретте көрсетілген.

Сурет 1. Өнімнің негізгі өндірістік өзіндік құны шығындары

Тікелей шығындарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындармен қосылып есептелінеді. Мысалға, автомобиль өндірісі үшін метал, жиhаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады.

Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар – бұл өнімді өндіруге тікелей қатысқан өндіріс жұмыскерлеріне төленетін еңбекақы (еңбекақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады. Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе метал өңдеуші станокта жұмыс істейтін жұмыскердің еңбекақысы және т.б. осы сияқты тікелей еңбекақылары жатады.

Қызмет көрсететін цехтың көмекші жұмыскерлерінің еңбекақысы тікелей еңбекақы болып табылмайды, олар үстеме шығындарға жатқызылады. Одан басқа, үстеме шығындардың қатарына амортизация аударымдары, еңбекақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуының шығындары және т.б. жатады.Үстеме шығындар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды шегеріп тастағанда пайда болады.

Жағдайға, мәніне және нақты есептеу нысанына байланысты өнеркәсіптің іс-тәжірибесінде өзіндік құнның келесі негізгі түрлері болады:

Жеке және салалық өзіндік құн. Әрбір кәсіпорын барлық өндірілетін өнімнің өзіндік құнын өзінің техникалық және ұйымдастырушылық ерекшеліктерін ескере отырып анықтайды, бұл өнімнің жеке өзіндік құнының деңгейі мен құрылымына байланысты болады. Кәсіпорын бойынша өзіндік құн өндіріс шығындарының жылдық смета негізінде анықталады.

Цехтық, өндірістік және толық өзіндік құны кәсіпорында цехты басқару жүйесі қалыптасқан жағдайда оның шығындарының қосындысы ретінде анықталады.

Өндірістік өзіндік құн тек өнім өндіретін цехтардың барлық шығындарының жиынтығын анықтау арқылы есептеледі.

Толық өзіндік құнды анықтау үшін өндірістік өзіндік құнға жалпы және әкімшілік шығындарды, дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сату шығындарын және несие үшін төленетін төлемдерді қосады.

Шығындар орталығының өзіндік құны. Бұл өзіндік құн өнім өндірудің белгілі бір аяқталған технологиялық циклының іс-әрекетімен байланысты кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері (цехтар, телімдер, бригадалар) бойынша қалыптасады. Бұл технологиялық циклды менеджер басқарады, ол тек шығындар орталығына байланысты шығындарға жауап береді. Сондықтан өзін- дік құнның құрамына шығындар орталығының іс-әрекетіне байланысты шығындар ғана кіреді және ол кәсіпорынішілік есепті іске асыру үшін қажетті көзі болып табылады.

Бастапқы өзіндік құн өнімді өндіруші кәсіпорынның ұсыныс бағасын анықтау үшін қажет. Ол кәсіпорынның нақты уақыттағы таңдаған баға стратегиясына байланысты толық шығындар негізінде, немесе тікелей айнымалы шығындар негізінде есептелуі мүмкін.

Аталған түрлерден басқа өзіндік құнның келесі нысандары болуы мүмкін:

Жоспарлы өзіндік құн. Жоспарлы өзіндік құн белгілі бір жоспарлы кезеңдегі кәсіпорынның жұмысын анықтайды. Әдетте жоспарлы өзіндік құн бір жылға, тоқсандарға бөлініп есептеледі. Оның негізі болып әр түрлі қорлардың орташа, мүмкін болатын ең көп шығын мөлшерлері алынады, сондықтан да жоспарлы өзіндік құн, шын мәнінде, мүмкін болатын барынша жоғары өлшем, одан асып кету әрбір кәсіпорын үшін тиімсіз болып табылады.

Есеп беру кезеңіндегі (нақты) өзіндік құн. Өнімді өндіруге және сатуға кеткен нақты шығындармен анықталады және есеп беру кезеңінде жоспардың орындау дәрежесін көрсетеді. Есеп беру кезеңінде өзіндік құнның жоспардан ауытқуы, ең алдымен, кәсіпорынның мұндай жағдайда материалдық құндылықтардың жетіспеуінен, тоқтап қалудан, ақаулардан нақты зиян шегу себебінен болады. Одан басқа, есеп беру кезеңіндегі өзіндік құнның жоспардан ауытқуы кәсіпорынның іс-әрекетіне байланысты емес себептердің әсерінен де болуы мүмкін. Ондай себептерге шикізат пен материалдардың бағаларының, электроэнергия тарифтерінің, амортизациялық аударымы және салықтық төлемдер мөлшерлерінің өзгеруі жатады.[4]

Үстеме шығындар-өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен тікелей байланыста пайда болатын шығындар, олардың жалпы сипаттамалары:

кешенді сипатта болады – шығындар құрамында олардың барлық экономикалық элементтері көрсетіледі;

әкімшілік персоналына жататын қызметкерлердің еңбекақысы;

банк несиелері бойынша пайыздар төлеу;

Өнімді өткізу және қызмет көрсету шығындары. Өнімді өткізу және қызмет көрсету барысында жұмсалған шығындарға өткізу (сату) бөлімінің жұмыскерлерінің еңбекақысы, өткізу (сату) бөлімінің жұмыскерлерінің еңбекақысынан төлемдер, меншікті сақтандыру шығындары, іс-сапар шығындары, амортизациялық аударымдар және қорларды сату барысында пайдаланылатын негізгі қорларды күту шығындары және басқалары жатады.[5]

1.2 Шығындардың саралануы, топтастырылуы және тәсілдері

Әртүрлі өндіріс саласы бойынша өнімді өндіру үдерісінде шығындар пайда болады, бұйымды жасау сипатына, жасалған қызметке, технология мен еңбекті ұйымдастыруына байланысты әртүрлі экономикалық маңызы бар шығындардан тұрады. Сондықтан өзінің сандық және сапалық жағынан әртүрлі саланың кәсіпорындарында ғана емес, бір саланың ішіндегі кәсіпорында өзіндік құн бірдей емес.

Кәсіпорын бойынша өзіндік құнды есептеу кезінде шығындардың экономикалық элементтері бойынша оларды саралау қолданылады. Экономикалық элементтері бойынша шығындар дегеніміз қай жерде және не мақсатпен жұмсалғанына байланысты болмайтын біртекті шығындар түрі.

Саралаудың мәні - өндіріс үдерісінде кейбір шығындар түрінің атқарымдық рөліне негізделген экономикалық біртектілігі бойынша сипатына шек қою болып саналады. Шығындарды саралау төмендегі түрде жүргізіледі:

материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтардың құнын шегеріп тастағанда);
еңбекақыға кеткен шығындар:
әлеуметтік салықтарға аударымдар;
негізгі қорлардың амортизациясы;
басқа да шығындар.
Экономикалық элементтері бойынша шығындарды саралау өндіріске қажетті шығындардың сметасын жасауға негіз болады, оның көмегімен өндірістің жұмысы талданылады, оның ішінде өндірістің техникалық деңгейі, еңбексыйымдылығы, еңбек өнімділігі анықталады; кәсіпорынның негізгі және айнымалы қорларға деген қажеттілігі белгіленеді.

Шығындарды топтастырудың көптеген түрлері бар, солардың ішінде негізгілері 2-суретте көрсетілген.

Шығындардың пайда болу орны:

өндірістік;

Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық шығындар деп аталады. Бұл кез келген кәсіпорынында міндетті түрде болатын айналыс шығындары. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар екіге бөлінеді: көліктік және өткізу шығындары.

Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:

өндірістік;

Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.

Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:

тікелей;
жанама шығындар.

Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.

Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.

Сурет 2. Шығындарды топтастырудың негізгі түрлері

Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:

өндірістік;
өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген шығындарды өндірістік деп атайды.

Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.

Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:

тікелей;
жанама шығындар.

Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.

Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.

Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты:

айнымалы;
шартты-тұрақты (пара-парлы, пара-парлысыз).
Айнымалы шығындар өндірістің көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тура байланысты болады. Оған жататындар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа жұмсалған отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленген еңбекақы және одан төленетін әлеуметтік салықтарға деген шығындар.

Шартты-тұрақты шығындар – шамасы өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе өте аз өзгеретін шығындар. Әдетте, бұл шығындар өнімдерді жасауда тікелей байланысты болмайды және өндіріске қызмет ету және басқаруға қажетті шығындар түрінде көрінеді. Оған жататындар - үстемелі және кезең шығындары. Шартты-тұрақты шығындар белгілі бір шекке дейін ғана тұрақты болуы мүмкін. Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көбейгенде немесе азайғанда олар да өзгереді.

Экономикалық мағынасына қарай шығындар:

негізгі;
үстемелі.

Үстемелі шығындар өнімді жасаудағы технологиялық үдеріске тікелей байланысты болмайды, ал ол өндірісті ұйымдастыру, басқару және қызмет көрсету жұмыстарының белгілі бір шарттарына байланысты пайда болады. Сондықтан оларға жататындар: негізгі және қосалқы өндірістерге қызмет көрсету үшін пайдаланған материалдар мен қызметтер; негізгі және қосалқы өндірістерте қызмет көрсету үшін жұмыс істейтін өндірістік (цехтық) персоналдың еңбекақысы және одан алынатын әлеуметтік салықтар; амортизациялық аударымдар; өнімді өткізуге қажетті шығындар; өнімді өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.

Экономикалық біртектілігіне:

қарапайым

Күрделі (кешенді) шығындар – бірдей мақсатты мәні бар бірнеше әр текті экономикалық элементтерден тұратын шығындар. Оған жататындар: машина мен құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтуге кеткен, үстемелі шығындар, өнімді өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.[6]

1.3 Өзіндік құнның құрылымы, калькуляциялануы, калькуляциялық нысаны, бірлігі, әдістері

Өзіндік құнды жоспарлауда, смета жасауда және калькуляциялауда, сондай-ақ, тәжірибе көрсеткендей, бағаны қалыптастыруда өзіндік құнның құрылымы үлкен рөл атқарады.

Өзіндік құнның құрылымы – бұл жекелеген шығындардың өзара қатынасы, кәсіпорынның өнімді өндіру, басқару және өткізу шығындарының жалпы сомасындағы олардың үлес салмағы.

Өзіндік құнның құрылымы шығындардың экономикалық біртекті элементтері және калькуляция баптары бойынша топтастырылуы негізінде анықталуы мүмкін.

Экономикалық элементтер бойынша өзіндік құнның жалпылама құрылымы нақты және затқа айналған еңбектің қарым-қатынасын білдіреді. Сонымен қатар бірінші түрі өзіндік құнда еңбекақы қоры мен әлеуметтік мақсаттарға арналған төлемдер арқылы байқалса, ал екіншісі материалдық шығындар мен негізгі қорлардың амортизация шығындарының ара-қатынасы арқылы көрінеді.

Өнімнің өзіндік құнының элементтік құрылымы әр өнеркәсіп салалары бойынша әртүрлі ерекшеленеді. Бұл айырмашылықтар шығындардың жеке түрлерінің үлес салмағына байланысты өнеркәсіп өндірісін сипаттайды. Мысалы, жалпы өнеркәсіп бойынша материалдық шығындары (70 пайызға жуық) мен еңбек шығындары- ның (15 пайызға жуық) үлесі бәрінен де үлкен. Осы уақытта ауыр өнеркәсіпте бұл шығындар сәйкесінше 63 және 18 пайыз, машинажасау кешенінде – 61 және 24 пайыз, жеңіл өнеркәсіпте – 86 және 10 пайыз, ауылшаруашылық өндіру кешенінің өңдеу салаларында – 85 және 8 пайыз және т.с.с.

Калькуляциялау деп кәсіпорын өнімінің (жұмыс, қызмет) жеке данасының өзіндік құнына қатысты шығындардың түрлеріне байланысты есептеу және ол шығынның әр түрі бойынша өнімнің бір өлшеміне немесе орындалған жұмыстың әр түрлі көлеміне жұмсалған қаржының мөлшерін анықтау тәсілдерінің жиынтығын айтамыз, ал осы үдерістің нәтижесі калькуляция деп аталады.
Өзіндік құнды калькуляциялау – ол бағаны негіздеу мен өнімдердің жеке түрлерінің табыстылығын анықтайтын қажетті алдыңғы шарт.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың ерекше айырмашылығы- ол, әдетте, өнімнің көптеген түрлерінің әр түрлі деңгейдегі дайындығымен байланысты және уақытымен шектелуі тиіс.

Өнімнің даярлық дәрежесінің әр түрлі болуы өнімді тұтас және оның бөлшектерін өндіруге кеткен шығындарды есепке алу әдістемесінің біртұтастығын талап етеді.

Жоғарыда көрсетілгендей калькуляция үдерісінде бірлік өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы жасалады. [8]

Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар 3-суретте көрсетілген. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты рөл атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай өнім - бұл жеке белшектерден, түйіндерден тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.

Бұл аталған өнімдердің. өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.

Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден тұратын өнімдерді атайды.Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның бөлшектері, түйіндері де калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.

Калькуляциялауды жасау мерзіміне қарай :

алдын ала калькуляция;
кейінгі (немесе кезектегі) калькуляция.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және нормативттік калькуляция жатады.

Сурет 3. Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар

жоспарлы калькуляция - жоспарлы кезеңдегі шығындарды есеп- теу арқылы анықталған жеке өнімнің өзіндік құнының деңгейі бойынша тапсырма болып табылады; Ол өнім өндіруге кететін шекті шығынның мөлшеріне сәйкес негізделеді, өнімге (жұмысқа, қызметке) және өнім бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде еңбекақының, энергияның, отынның, материалдардың мөлшері, өндірістің технологиясы, сондай-ақ оларды пайдалану жолдары ескеріледі;

жобалық калькуляция күрделі жұмыстарды орындағанда қолданылады, жобаланатын өндірістер мен технологиялық үдерістердің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін іріленген шығын нормативтері бойынша жасалады.

Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есеп беру мәліметтерінің негізінде дайындалады.

Болжаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.

Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.[9]

Калькуляциялау нысанын негіздеумен қатар калькуляциялық бірлікті дұрыс анықтаған да өте маңызды, ал калькуляциялық бірлік дегеніміз калькуляциялау нысанын өлшейтін бірлікті айтамыз,өнеркәсіптің көптеген салаларында калькуляциялық бірлікті анықтауда өнім өндірісі салаларына сәйкес іске асырылатын стандарттар мен техникалық шарттары негізгі өлшемі болып саналады. Калькуляциялық бірлік өнімнің сандық жағын бейнелей отырып, экономикалық біркелкі және уақыт жағынан тұрақты болуы тиіс.

Калькуляциялық бірліктің келесі түрлерін бөліп көрсету қажет:

заттық калькуляциялық бірліктер (дана, тонна, метр, квт-сағат) өнім көлемін табиғи өлшемдермен сипаттайды және өнімнің өзгешілігін көрсетеді; оларды өлшеуге, есептеуге және бағалауға болады. шартты-затты калькуляциялық бірліктер біркелді өнім көлемін шартты салыстырмалы өлшемдермен көрсетеді (шынының шартты жәшігі, тұмшаның шартты банкісі);
шартты калькуляциялық бірліктер өнімдегі пайдалы заттың белгілі бір мөлшерін көрсетеді, мысалы азық бірлігіндегі сіңірілетін протеин;
еңбектік өлшемдегі калькуляциялық бірліктер (мөлшер-сағат) өнім өндіруге немесе қызмет көрсетуге қажетті жұмыс көлемін сипаттайды.
маманданған кәсіпорындардағы жұмыстардың калькуляциялық бірлігі т/км, машина/сағ., машина/аусымы түрінде көрсетіледі;
құндық калькуляциялық бірліктер: бір тенге өнімге келетін шығындар, белгілі бір өнімнің немесе жұмыстың бір мың теңге өндірісіне тиісті шығындар.
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, аяқталмаған өндірістің көлемі көп болған жағдайда, оның шығынын бөлу мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.

Өнімнің өзіндік құнын дәл анықтау үшін калькуляциялаудың дұрыс әдісін таңдаған жөн. Калькуляциялау әдісі деп калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын санауға қолданатын тәсілдердің жүйесін айтады.

Қазіргі уақытта өзіндік құнды калькуляциялаудың белгілі әдістері 4-суретте көрсетілген.

Сурет 4. Қазіргі уақытта өзіндік құнды калькуляциялаудың белгілі әдістері

Калькуляциялаудың үдерістік (қарапайым) әдісі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті бір немесе екі түрлі өнім шығаратын кәсіпорында (су электр стансалары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады.

Калькуляциялаудың тапсырмалық әдісі. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырмалық әдісі машинажасау кешенінде ұсақ сериялы және жеке өнім шығаратын өндірісі бар кәсіпорындарда, механикалық жөндеу және зерттеу жұмыстарында пайдаланылады. Бұл жағдайда калькуляциялаудың нысаны түрінде бір немесе бірнеше өнімге берілген тапсырыс болып шығады. Барлық тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады.[10]

Бірінші бөлімді қорытындылайтын болсақ, өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындардың құрамы , түрлері мен нысандары, өзіндік құнның құрылымы, калькуляциялануы, калькуляциялық нысаны, бірлігі, әдістері, шығындардың саралануы , топтастырылуы және тәсілдері ашып көрсетіліп қарастырылды. Яғни, кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, сондықтан шығындаы толық және дұрыс анықталынды. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылды. Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылды.

2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі

2.1 Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын есептеудің нормативтік әдісінің жалпы сипаттамасы

Нормативтік әдісті өңдеу өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі өнімдерді жаппай және сериямен өндіретін кәсіпорындар қолданады.

Нормативтік әдістің міндеттеріне мыналар жатады:

шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының ұтымсыз шығындалуын уақытылы ескерту;

Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік шығынды өндіріс негізінде олардың ауытқуын шамалаумен алдын ала анықтауды ұйғарады.

Бухгалтерлер бұл әдісті қолдана отырып, нормативтік өзіндік құн мен одан ауытқуды анықтау ісімен шұғылданады. Нормативтік есеп әдісінің негізгі принциптері мыналар:

1. Кәсіпорын қолданысындағы норма мен сметаның негізінде әр бұйым бойынша өзіндік құнның нормативтік калькуляциясын алдын ала жасау.

Бұл принцип бастапқы технологиялық, конструкторлық, қаржылық және әімшілік құжаттары негізінде есептелетін нормативтік, сметалық (бюджеттік) көрсеткіштерін қамтитын нормативтік базасы бар кәсіпорында ғана жүзеге асырылуы және басқарудың әр түрлі қажеттіліктеріне пайдаланылуы мүмкін: өндірістік және коммерциялық процеске кететін шығынның нормативтік сомасын анықтау, өндірістегі және шаруашылық мақсаттарына материалдық, отын-энергия ресурстарын босатуды, еңбекақы қорының есеп айырысуын, қызметкерлердің санын, басқару аппаратының шығын сметасын, бағаны босату жобаларын және т.б. шектеу.
Нормативтік өзіндік құнды түзетуге арналған бір ай ішіндегі норма есебі, норманың өзгеруіне себепші болған бұл өзгерістердің өнімнің өзіндік құнына және шаралардың тиімділігіне әсерін анықтау.

3. Норма және нормадан ауытқу бойынша шығындарға бөлетін бір ай ішіндегі нақты шығын есебі.

4. Сондай-ақ олардың пайда болған орны бойынша нормадан ауытқу себептерін талдау.

5. Нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін, нормативтік өзіндік құнның сомасы ретінде шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау.[11]

Нормативтік шығын есебінің жүйесі кеңінен қолданылады, сондықтан ол әр түрлі мақсаттардың нағыз өзіне арналған шығындар туралы деректермен қамтамасыз етеді. Нормативтік шығын есебі жүйесінің негізгі мақсаттары мыналар:

сметаны жасауда және басқару тиімділігін бағалауда көмектесу;

Үдемелі нормалар мен нормативтер – шығынға қарсы механизмнің маңызды элементі, өндіріс тиімділігін арттыруудың, өнімнің өзіндік құнын жоспарлауды, есебін және калькуляциялауды жетілдірулің бірден-бір шарты.

Норма – бұл нақты еңбек пәні шығынының және технологиялық процестің әр түрлі операцияларына кететін жұмыс уақыты шығынының немесе өнім дайындаумен байланысты еңбек құралын функциялау шығынының белгілі бір шекке дейін болатын абсолютті шамасы.

Техникалық-экономикалық норманы және нормативті әзірлеу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың құрамдас бөлігі болып табылады.

Нормативтік шығын дегеніміз, әдетте дайын өнім бірлігі есебінде көрініс табатын алдын ылы мұқиат анықталған нақты іс жүзіндегі шығынды білдіреді. Оған өндірістік шығынның барлық үш элементі кіреді – тікелей материалдық шығын, тікелей еңбек шығыны және жалпы өндірістік шығын.

Әр түрлі себептерден болатын нормадан айытқуды оған себепші болған кінәлілерді және оның себебі қоса көрсетіліп ең бастапқы құжаттармен рәсімделеді.

Нормадан ауытқу есебі жабдықтың, шикізаттың, материалдық техникалық ерекшеліктеріне, олардың шығынын және өндірістің технологиялық процесін нормалауға қарай ұйымдастырылады. Нормадан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану сапасы, толық құнды материалдың орнына қалдықтарды қолдану және т.б. факторлар әсер етеді.

Нормативтік шығын бойынша өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі онымен анықталатын нормативтік нақты шығынның ауытқуын бөлшектеп талдауға мүмкіндік береді. Мысалы, әр жауапты ортылықтардың ауытқуы әрбір элемент бойынша анықталуы керек және ресурстардың бағасы мен санына сәйкес талдануы қажет. Бухгалтер менеджерлерге ауытқудың қай жерде болғанын дәл көрсетіп көмектессе, ал жауапты басшылар ауытқудың себебін табу үшін аса қажетті зерттеу жүргізеді. Мұндай зерттеудің нәижесі тиісті түзетуші болуы керек, ал, егер ауытқу норманың ұдайы өзгеруінен болатыны анықталса, онда оны өзгерту қажет.[12]

Сурет 5. Нормативті шығын есебі жүйесінің схемасы

Тиімді бақылауға әр жауапты ортылықтардың кезеңдегі нормативті шығындарын жалпы нақты шығындармен салыстыру арқылы қол жеткізуге болады. Өнім бірлігіне нормативтік және нақты шығындарды салыстыру өндірістің қай кезеңінде ауытқу жіберілгенін анықтай алмайды. Өнім бірлігін өндірудегі шығының ауытқуын талдауда шығын тиімді бақылауға келмейді.

Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға қосу жолымен немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін шегеру арқылы есептеледі.

Нормативті есеп әдісінің артықшылығы – оперативтілігінде. Өнімнің нормативтік өзіндік құны оны өндіру басталғанға шейін есептеледі. Нақты өзіндік құн - өндіру аяқталғанда есептеледі. Нақты өзіндік құн есебінің екі алгоритмі болуы мүмкін. Бірінші жолы – нақты өзіндік құнды нормадан ауытқуға және норманың өзгерісіне қарай түзелетін нормативтік өзіндік құн ретінде санау. Норманың ауытқуы мен өзгеруі бір айда, яғни есетік кезеңнің ішінде оперативті (жылдам) анықталатындықтан идеалда нақты өзіндік құн өнімді дайындау процесінің аяқталуынан кейін қалағаныңызша дереу алуыңыз мүмкін. Екінші жолы – нақты өзіндік құнды дәстүрлі әдіспен есептеу, содан соң нақты өзіндік құнды оның нормативті шарасымен салыстыру арқылы анықтау. Бұл жағдайда есеп айырысу есептік кезең біткеннен кейін орындалуы мүмкін, яғни оперативті шығын есебі оның одан кейін болатын есебімен ауыстырылуы мүмкін, демек, нормативтік әдіс мұндай орындауда барлық мағынасынан айырылады.[13]

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталадың негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік кальуляциялары бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдыр мен сатып алынған шалафабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып, бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске қызмет көрсету сен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.

Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процестерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері бойынша және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының тұтытылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың маңыздылығы зор.

Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.[14]

Нормалардан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді. Бұл 6-суретте бейнеленген.

Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары, қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар (түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған есептеулер және т.б.)

Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады.

Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын куәландырады.

Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін.

Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.) өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.

Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәнәндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер негізінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.

Материалдардың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау, материалдарға жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.

Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсытыс нөмірі көрсетіледі. Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.[15]

Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.

Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы құжаттармен рәсімдейді.

Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған өнімнің нақты шығысымен салыстыру арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті қолданады.

Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма шығысымен салыстыру арқылы айлық, он күндік, бес күндік, бір ауысымдық (сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация) жүргізіледі. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау –диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың (бөлшектердің) саны көрсетіледі. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.

Есеп деректері бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.

Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номеклатуралық себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия жиі-жиі ауытқулар туралы, олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.[16]

Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де олар өнімді щығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамына өнімнің өзіндік құнына қосылады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалды, энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен лимиттерін; түрлі жұмыстар мен қызметтерді тұтыну мен олардың құнының белгіленген лимиттерін; басқарудың белгіленген ұйымдық құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет көрсетуші адамдар жалақысыныңокладтарын (ставкаларын) қатаң сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.

Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, онда олардың кінәлі тұлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын құжаттармен рәсімделеді.[17]

2.3 Халықаралық тәжірибеде қолданылатын калькуляциялау әдістері

Халықаралық тәжірибеде өзіндік құнды калькуляциялаудың «стандарт-кост» және «директ-костинг» жүйелері қолданылады:

1. «Стандарт-костинг» әдәсі шығындарды қатал бақылайды, өндірістік шығындарды нормалау мүмкіндігі бар жерде қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі өндірістегі барлық шығындар өндірістің бастауына дейін есептелінеді. «Стандарт-костинг» әдісі нормативтік әдіске ұқсас болып келеді. Бұл әдіс стандарттар, нормаларды әзірлеуді, ауытқуларды көрсетуді мақсат етеді.

Бұл жүйе өткен ғасырдың 20-шы жылдардың басында АҚШ-та пайда болды. Өнім бірлігінң өзіндік құнын есептеу, баға белгілеу, шығындарды оперативті басқару және бақылау үшін материалдың және еңбектің нормативтік шығындарын әзірлеп, пайдалануды қолға алған болатын. Стандарт-кост тарихи жүйесі отандық нормативтік есеп жүйесінің үлгісі болып табылады.

«Стандарт-кост» жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы тиіс нәрсе кіреді, нақты шындық емес, міндеттісі ескеріледі, әсіресе пайда болған ауытқушылық көрініс табады.

Бұл жүйенің алдына қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы пайданың ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энергияның, қосымша уақыттың, еңбектің және басқа қандай да бір өнімді немесе жартылай әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау жатады және де бұл нормалар қайтадан орындалмайды. Оларды тіпті 80%-ке орындау жұмыстың сәтті болғанын білдіреді. Норманың асып түсуі оның қате белгіленгенін көрсетеді.

«Стандарт-кост» жүйесімен нормативтік шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді:

екі әдіс те шығынды норма негізінде ескереді;

Өндірістік шығын есебінің екі тәсілдемесі айрықшаланады, атап айтқанда:

өткен шығын есебі;
стандартталған шығын есебі және одан ауытқу.
Норма-стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны жасау және жиынтық ретінде жүйеленген стандарттан ауытқуларды бөлумен бірге нақты шығын есебі «стандарт-кост» жүйесі деген атауға ие болды.

Стандарт – материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге қажетті сан немесе өнім, жұмыс, қызмет бірлігін өндіруге кететін бұрын есептелген материалдық және еңбек шығыны.

Кост – бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс шығынынығ ақшалай бақылау құралы.
Стандарт-кост – бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған бақылау құралы.[19]

2. Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жұйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың тек айнымалы шығындарын енгізеді. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей табылады.

Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу және басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.

Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынау: бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қорымен арақатынаста болмауы аяқталмаған өндіріс көлемінде белгіленбеуінде немесе белгіленуіне әкеліп соғады. Шығындарды тарату үлгісінде көрсетілгендей директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады:

Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады: үстеме шығыстарды айнымалы және тұрақты шығысқа дәлме дәл етіп бөлу қиын; Өзіндік баға шығарылып және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйте тұра шығындардың тұрақты және айнымалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін көбейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы кірісті жылдам анықтап осы орайда ойтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады.

Шығындарды толығымен үлестірілетін калькуляциялау әдісін (абзортин-костинг) барлық өндірістік шығындар, сонымен қатар тұрақ-өндірістік үстеме шығындарда, өнімнің өзіндік құнына жатқызылады. 5 әдіс міндетті түрде сыртқы қаржылық есеп дайындауда қолданылады.

Айнымалы шығындар бойынша калькуляциялау әдісінде (директ- костинг немесе маржинальды калькуляциялау) өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы өндірістік шығындар ғана жатқызылады, ал тұрақты өндірістік үстеме шығындар кезең шығындары ретінде қарастырылып, пайда мен зиян шотына есепке алынады. Бұл әдіс көп жағдайда басқаруда шешім қабылдаған кезде қолданылады. Абзорпшн-костинг және директ- костинг араларында негізгі ерекіиелігі тұрақты өндірістік үстеме шығындарды калькуляциялау кезеңдер арасында бөліп тарату тәртібімен қорытындылайды. Абзорпшн-костинг әдісінде барлық шығындар сатылған ені және дайын өнім қорлары арасында бөліп таратылады. Олардың ұқсастығы мынадай екі әдісте де өндірістік емес шығындар кезең шығындары болып есептеледі. [20]

Екінші бөлімді қорытындылац келе, өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын есептеудің нормативтік әдісінің жалпы сипаттамасы, өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі, халықаралық тәжірибеде қолданылатын әдістер талқыланылды. Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік шығынды өндіріс негізінде олардың ауытқуын шамалаумен алдын ала анықтауы ұйғарылды. Нормативтік әдіс бойынша жұмысты ұйымдастыру табыс табумен байланысты материал, еңбекақы және басқа шығындарды анықтау мақсатындағы технологиялық және нормативтік картаны жасаудан басталынды. Нормативтік картаның негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляция жасалынды.
Қорытынды

Курстық жұмыты қорытындылайтын болсақ, өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындардың құрамы , түрлері мен нысандары, өзіндік құнның құрылымы, калькуляциялануы, калькуляциялық нысаны, бірлігі, әдістері, шығындардың саралануы , топтастырылуы және тәсілдері ашып көрсетіліп қарастырылды. Яғни, кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, сондықтан шығындаы толық және дұрыс анықталынды және де ол келесіні камтамасыз етті: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын калькуляциялау, қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты шығынын толық дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылау.

Сондай-ақ, өзіндік құн - өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға байланысты кәсіпорында жұмсалған негізгі қорлар, шикізаттар, материалдар, отын мен энергия, еңбек және басқа да ресурстарды пайдалану шығындарының ақшалай көрінісі болды. Өнімнің өзіндік құны тауар–ақша қатынастар жағдайында дербес шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сипаттайтын экономикалық санаты, ол өнімді өндіру мен сату үшін кәсіпорын қанша шығын жұмсағандығы көрсетілді. Өзіндік құн жай ұдайы өндіріс санатысы болып табылды, себебі ол өнім бағасы арқылы орнын толтыра отырып, кәсіпорынға өндірістің көлемін өзгертпей-ақ өндірісті қайта бастауға мүмкіндік берді. Өзіндік құнның құрылымы шығындардың экономикалық біртекті элементтері және калькуляция баптары бойынша топтастырылуы негізінде анықталынды. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылды. Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылды.

Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын есептеудің нормативтік әдісінің жалпы сипаттамасы, өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі, халықаралық тәжірибеде қолданылатын әдістер талқыланылды. Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік шығынды өндіріс негізінде олардың ауытқуын шамалаумен алдын ала анықтауы ұйғарылды. Нормативтік әдіс бойынша жұмысты ұйымдастыру табыс табумен байланысты материал, еңбекақы және басқа шығындарды анықтау мақсатындағы технологиялық және нормативтік картаны жасаудан басталынды. Нормативтік картаның негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляция жасалынды. Ол қолданыстағы өндіріс технологиясынан, уақыт нормасынан, еңбекақыны бағалаудан, жөнелтпе құжат шығындарының тоқсандық сметасында бекітілген материалдар мен сатымдық жартылай дайындалған өнімнің қолданыстағы бағасына ықпал ететін бастаулық жиынды, таза жиыны мен қалдықтарын қоса көрсететін материалдар мен сатымдық жартылай дайындалған өнім шығындарының нормасынан жасалды. Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетілді. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізді. «Стандарт-костинг» әдәсі шығындарды қатал бақылап, өндірістік шығындарды нормалау мүмкіндігі бар жерде қолданылды. Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызды: үстеме шығыстарды айнымалы және тұрақты шығысқа дәлме дәл етіп бөлу қиын. Өзіндік баға шығарылып және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келді. Сөйте тұра шығындардың тұрақты және айнымалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін көбейтті, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы кірісті жылдам анықтап осы орайда ойтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызды.

Пайдаланылған әдебиеттер

Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. Полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008г. – М.:Аскери – АСС, 2008

12. Друри К. Управленческий и производственный учет (перевод с анг.) М.:ЮНИТИ,2000г.

13. Друри К.введение в управленческий и производственный учет. М.: ЮНИТИ,2003г.

14. Карпова Т.П. управленческий учет: учебник - М.:ЮНИТИ,2003

15. Хорнгрен Ч.Т., Форстер Дж., бухгалтерский учет : управленческий аспект: пер. С англ/под ред. Я.В.Соколова.- М.:ЮНИТИ,2000

16. Бухгалтер (бухгалтерлік есеп негіздері) [Текст] : оқулық / Н. Қ. Қабылова, Ш. А. Доспалинова, Е. Н. Оразалинов. - Астана : Фолиант баспасы, 2007.

17. Тайгашинова К.Т., Жапбарханова М.С. Тереңдетілген басқарушылық есеп. Алматы, Экономика,2008ж.

18. Басқару есебі. оқу құралы / А. К. Ержанов [и др.] ; ред. А. К. Ержанов. - Алматы : Экономика, 2009. - 304 б.