Шизофрениянинг кечиши бўйича турлари

Шизофрениянинг психопатологик белгилари серқирра бўлади, унинг клиник кўриниши аниқ патофизиологик механизм асосида маълум қонуниятларга бўйсунади.

Кечиши бўйича шизофренининг учта тури мавжуд.

1. 
   Узлуксиз кучайиб борувчи.
   
2. 
   Даврий.
   
3. 
   Ўзилиб-ўзилиб кучайиб борувчи.
   

1. 
   Шизофрениянинг узлуксиз кучайиб бориши билан кечиши кўпинча ёмон натижа билан тугайди. Кўп беморларда умумий бушашиш, эс-ҳушнинг, меҳнатга бўлган лаёқатининг йўқолиши, баъзаи эса ташқи оламга бефарқлик, совуққонлик учрайди. Бу хил оқибатлар кўпроқ шизофрения ядроли тўрининт оддий ва гебефреник кўринишларида, шунингдек кататониянинг кучайиб бо­рувчи турларида учрайди.
   
2. 
   Шизофрения даврий турининг кечиши кўпинча яхшилик билан тугайди. Касаллик оғир ўтишига қарамасдан вақти-вақти билан тузалиб туриши ҳам мумкин. Узоқ вақт давом этган тузалиб туриш (ремиссия) жараёнидан кейин бемор енгил ишлар билан шуғулланиши мумкин. Шахснинг ўзгаришлари қийинлик билам боради. Бироқ ўзилиб кучайиб борувчи шакли узлуксиз кучайиб борувчи кечишларидек доимо ҳам чуқур ўзгаришларга олиб бормайди.
   

3. 
   Узилиб-узилиб кучайиб борувчи турида гебефреникдан кататоник бузилишлар устун бўлади. Кўпинча қайталаниб туриш ҳоллари кўплигндан клиник кўринишлари ҳам оғирлашиб боради. Бу турда ҳам ҳисҳаяжоннинг йўқолиши, меҳнатга иштиёқнинг пасайиши кузатилади.
   

Макроскопик кузатишларда: барча ички аъзоларда тўлақонлик, қалқонсимон безида склеротик ўзгаришлар, жинсий аъзолар гиперплазияси, юрак ўлчами кичрайиши, аортанинг торайиши, шунингдек жигар ва ўт қопи ўлчамининг кичрайиши, аортанииг торайиши, жигар ва буйракда ҳам ўзгаришлар кузатилади. Мия қоринчаси ва пўстлоғида макроскопик ўзгаришлар топилмайди.

Микроскопик кузатишларда: бош мия пустлоғининг ганглиоз ҳужайраларида дистрофик, яъни бўкиш, шиш, ишемия ҳосил бўлиши, ёғ йиғилиш ҳоллари учрайди.

Гипертоксик шизофрения макроскопик кузатишларида: мия қаватларининг тўлақонлиги, мия моддасининг шишиши, оқ моддасида нуқтали қон қўйилиш ҳоллари учрайди. Микроскопик кузатишларида кўрув дўнглиги, ўзунчоқ мияда қон қўйилиши, томирларда қон ўт-казувчанлигининг ошиши, дистрофик ўзгаришлар уч­райди.

Ҳозирги даврда жаҳон адабиётида шизофрения патогенезига тўхталганда қўрув дўнглигида, гипоталамус ва ретикуляр формацияларда борадиган зарарланишга катта аҳамият берилмокда.

Этиологияси ва патогенези. Кейинги йилларда тиббиёт фанлари қўлга киритган қатор муваффақиятлардан бири шизофрениянинг этиологияси ва патогенезини экспериментал ва клиник аниқлаш бўлди.

Этиологияси ҳақида тўхталганда шизофренияни чақирадиган сабабларни чегараламок керак. Чунки касалликнинг қўзғатувчиси ҳанузгача аниқланган эмас.

Шизофренияпинг юзага келишида ҳомиладорлик, туғиш ва туғилгандан кейинги даврда организмда бора­диган физиологик ўзгаришлар, баъзи юқумли касалликлар, заҳарланиш, алкоголизмнинг маълум аҳамияти бор.

Шизофрениянинг ирсий омиллар билан наслдан-наслга узатилиши клиник-статистик кузатишлар билан тасдиқланади. Бироқ, касаллик наслдан-наслга ўтганда, генларнинг ўзгариши туфайлими ёки қўшимча ташқи таъсир натижаси эканлиги ҳозирча номаълум. Лекин шизофре­ния билан оғриганлар ДНК сининг азотли бирикмаси соғлом одамникидан фарқ қилиши тасдиқланган.

Шизофрения этиологиясини юқумли касалликларда ахтариш ҳали ҳам тортишувларга олиб келмокда. Эпидемик ўчоқнинг, касаллик пандемиясининг, яллиғланиш жараёнининг йўқлиги шизофрениянинг сурункали юқум­ли касалликлар қаторига кирмаслигидан далолат беради. Бундан ташқари, вирусли этиологияси ҳам тасдиқланмаган. Бироқ баъзи олимлар (Кранушкин, Гиля-овский, Сухарев) шизофрения ривожланишида аллергиянинг маълум аҳамияти борлигини айтиб утишган. Им­мунология соҳасида ҳам анчагина иш қилинган бўлса-да, бироқ шизофрения этиологияси ва патогенези ҳақида аниқ фикрлар йўқ. Шизофрениянинг этиологиясида биринчи ўринни ауто­интоксикация назарияси эгаллайди. 20 йил олдин Бускаино шизофренияни аутоаминотоксикоз билан тенглаштирган, бироқ ҳозиргача қандай амино-маҳсулот бириктирган модда оқсил модда эканлиги аниқ эмас. Букаино ароматик аминокислота деса, канадалик олим Гоффер адреналин дейди.

Ташхиси. Беморни текшираётганда руҳий ва соматик аҳволини касалликнинг ўзига хос кечиши билан ёритилган ҳолда ва текширишлар тўлиқ ўтказилгандан кейингина шизофренияни ташхис қилиш мумкин. Психопатологик синдромлар ҳар хил касалликларда учраганлиги учун беморни бир марта кузатиш билан ташхис қўйиш қийин. Чунки шизофрениянинг клиник кўриниши сурункали алкоголизм, бод, заҳарланиш, юқумли касаллик психозлари ва туғишдан кейинги тошмалар билан ўхшашдир. Анамнезда ташқи омил кўрсатилган бўлса, марказий асаб тизимида органик бузилиш белгиси топилганда ёки эси кирарли-чиқарли бўлиб тўрган ўткир психотик ҳолатларда шизофрения деб ташхис қўйишга шошилмаслик керак. Ўткир бошланган шизофрения психопатологик симптомлари тўлиқ ўзгаргамдан кейин ташхисланади. Баъзан якунловчи ташхис фақат ўткир руҳий қўзғалишлар тўхтагандам кейин қўйилади. Чунки астеник аломатлари йўқлиги, диққатнинг бузилиши, жисмоний кувватсизлик юқумли касаллик эмас, балки шизофрениянинг табиатига тўғри келади. Уларда тафаккурнинг бузилиши билан ҳис-ҳаяжон кўринишлари ва юриш-туришинимг тўғри келмаслиги ҳам шизофрения деб ташхис қўйишга асос бўлади. Бундан ташқари, психотроп дорилар, нейролептик ёки антидепрессантларни қўллаш билан баъзйн психопатологик симнтомларни аниқлаш мумкин. Чунки улар бу ерда галлюцинация, васваса ва бошқа бузилишларни кучайтирувчи индиқаторлар бўлиб қолиши мумкин.

Оқибати. Ҳозирги пайтда беморнинг ҳолатини, ёшини, қилинган давони, касаллик бошланган вақтни, шаклини ҳисобга олган ҳолда касалликнинг яхши ёки ёмон оқибат билан тугагани ҳақида фикр юритиш мумкин. Шизофрения: спонтан ремиссия — даволанмасдан узоқ вақт тузалиш билан, терапевтик ремиссия — даво олгандан кейин тузалиш билан тугаши мумкин. Спонтан ремиссия бир неча ойдан бир йилгача, тера­певтик ремиссия касаллиги бир йилдан ортиқ давом этаётган даврда кузатилади. Буни 30% беморларда кузатиш мумкин. Касаллик муддат ортиши билан бу фоиз миқдори камая боради. Ремиссиясиз ўтадиган, ўсиб борувчи шизофрениянинг ядро шакли (унга шизофрениянинг гебефреник, кататоник ва оддий шакллари киради) кўпгина ҳолларда иш қобилиятини тўлиқ йўқотишга олиб келади. Охирги даврда шахсда юзага келган етишмовчилик касалликнинг охирги ҳолати ёки оқибати деб қаралади. Шизофрениянинг циркуляр, даврий, кататониқ параноид шакллари яхши натижа билан тугайди. 50 ёшдан кейин шизофрения кўпинча сурункали кечишга ўтади, бирок параноид шаклга нисбатан енгилрокдир. Болаларда учрайдиган шизофрения беморнинг ёшига, касаллик шаклига ва кечишига боғлиқ. Касаллик қанча эрта бошланса, клиник кўринишлари шунча аниқ бўлади ва кўпинча нохуш оқибат билан тугайди.

Шизофрения рубрификацияси МКБ-10.

МКБ-10 га шизофрения «Шизофрения, шизотипик ва васвасали бузилишлар» бўлимига киритилади. Шизофрения чегараси анча торайган. Шизофрения бўлимчасига васвасали, кататоник, гебефреник, оддий формаси, дифференцияланмаган ш ва қолдик (шизофренияни бир ёки бир неча хуружларидан сўнг негатив симптоматика узоқ сақланади) киритилган. Шу билан бирга ш «бошқа типлари» ажратилган, «болалар типи», бу эрта бошланиб, олигофренсимон дефектли бўлади. Ташхисда шизофренияни кечиш варианти акс эттирилиши мумкин, аммо доимий эмас. Шизофрения суст кечувчи неврозсимон ва психопатсимон шакллари «Шизофрения» бўлимчасида ажратилган. Улар «шизотипик бузилишлар» сифатида ташхисланади, узоқ вақт нопсихотик бузилишлар шизофрения клиникасига ухшайди, аммо шизофренияни типик симптомлари бўлмайди (МКБ-10га мос равишда)

Қисқа муддатли (бир ойгача) галлюцинатор-васвасали, аффектив-васвасали психозлар кўп ёки оз даражада шизофренияни клиник белгиларига характерли. Булар МКБ-10да «шизофрения симптомли ўткир полиморф бузилишлар», «ўткир шизофрениясимон психик бузилишлар» ёки «шизоаффектив бузилишлар» алохида бўлимчаларда классификацияланади. Бу психозларни давомийлиги бир ойдан ошганда «хуружсимон шизофрения»га ўзгартирилади. Бу тушунча эски узимизнинг классификациямиздаги даврий ёки шубсимон шизофрения моҳиятига мос келади.

Даволаш. Беморлар асосан касалхонада даволанишлари керак. Кейинги пайтларда янги психотроп дорилар пайдо бўлганлиги шизофрениянинг енгил шаклларини касалхоналардан бошқа жойларда ҳам даволашга имкон беради. Бироқ, ҳар икки шароитда ҳам мажмуавий да­волаш усули тавсия этилади. Бу усулга электротитратиш, руҳий даволаш, мехнат ва дорилар билан даволаш усуллари киради. Буларнинг қайси биридан фойдаланиш бемордаги касалликнинг даражасига, шаклига боғлиқ.

1. Инсулинокоматоз даволаш усули М. Закель томонидан 1936 йилда тақлиф қилинган 3 даврдан иборат.

2. Коматоз фаза даври. Ҳар куни нонуштадан олдин ўсиб борувчи дозада (4, б, 10, 14, 20) мушак орасига инсулин юборилади. Сўнгра узоқ ётиш керак. Бунининг таьсирида уйқусираш, кувватсизлик, юзнинг оқариши, терлаш, иссиқнинг пасайиши, пульснинг тезлашиши кузатилади. Қондаги қанд миқдори 10—8 мг% га етганда (меъёр 120 мг%) кома олди ҳолати юздга чиқади.

3. Коматоз даврининг давоси. Мушаклар оз-моз бўшашиши, хириллаб нафас олиш, пульснинг кучсизлиги, терлаш, сўлак ажралишининг кўпайиши беморнинг комага тушганидан дарак беради. Бу ҳолат 20—30 минутдан ошмаслиги керак. Кейин 40% ли 10—40 мл глюкоза вена томирига юборилади. Бемор ўзини тутиб олганидан кейин 200 г қандни эритиб ичирилади. Бир неча дақиқалардан кейин углеводга бой овқат берилади.

4. Инсулин миқдори камайтириладиган даври. Бу 1 — 2 ҳафта давом этади. Инсулин терапияси даврида қўйидаги асоратлар келиб чиқиши мумкин:

А. Чўзилиб кетган коматоз ҳолат. Бу глюкоза қўйиш билан бартараф бўлмайди. Бу ҳолатда беморни иссиқ тутгич (грелка)га ётқизиб, яна 40% глюкоза, витамин В мушак орасига магний сульфатнинг 25% эритмаси юбо­рилади. Бу ҳам ёрдам бермаса, АКТГ юборилади.

Б. Инсулиннинг катта дозаси юборилганда кома

кечқурунга кўчади. Бунда чуқур комага ўтиб кетмаслиги учун 40% глюкозадан 20 мл ва 100 г қандли сув берилади.

II. Психотроп дорилар билан даволаш. Кўп ҳолларда психотроплардан атипик нейролептиклар (риспаксол, кветилепт, нопрения, зипрекс, зифорт.)

типик нейролептик (аминазин, трифтазин, пропазин, асетазин, галопиридол, резерпин) дорилар ишлатилади.

Агар касаллик сурункали кечишга ўтган бўлса, нейролептиклар билан бирга комплекс даво олиб борилади. Циркуляр даврий шизофренияда нейролептиклар билан бирга седатив антидепрессантлар (феварин, золофт, пароксетин, стимулатон, флуоксетин) стимулловчи антидепрессантлар (венлаксор, портал) (мелиорамин) стимуляторлар би­лли бирга берилади. Маниакал қўзғалишда эса нормотроплар қўшиб берилади.

Ш. Электротитратиш терапияси. Бу соматик касалликлари йўқ беморлардагина нонуштадан олдин овқат ҳазм қилиш тизими тўлиқ тозалангандан кейин қўлланилади. Беморнинг чаккасига электродлар ўрнатилади, 90—120 вольт кучланиш юборилади (0,4—0,8 сек). 10 сеанс берилади.

IV. Меҳнат билан даволаш кейинги пайтларда қўлланилмокда. Бемор дорилар олиш билан бирга меҳнатга ҳам жалб этилади. Бу даво кўпроқ касалхонадан чиқарилгандан кейин қўлланилади.

Қайталаниш (рецидив)нинг олдини олиш. Қайталанишнинг сабабларидан қўйидагиларии кўрсатиш мумкин: даволашнинг етарли бўлмаганлиги, уни тартиб билан олиб борилмаганлиги, вақтдан олдин тўхтатиб қўйилганлиги, касалхонадан чиққандан кейин руҳий таъсир этувчи воситалардан фойдаланишни давом эттирмаганлиги. Бўлардан ташқари, қўшимча равишда қўйидаги зарарли омиллар: ўткир ҳамда сурункали юқумли касалликлар (грипп, ангина, энцефалит, безгак, бошнинг жароҳатли зарарланиши, алкоголизм, руҳий жароҳатлар, ҳаддан ташқари чарчаш). Физиологик ўсишнинг оғиши (ҳомиладорлик, туғиш, климакс) касаллик кайталанганда маълум бир аҳамиятга эга. Шулардан шизофрения қайталанишининг олдини олиш йўқларини топиш мумкин. Психофармакологик, клиник ва ижтимоий психиатриянинг ҳозирги даражаси шифокорларга касалликларнинг кайта ривожланишини огоҳлантириш имконини яратди.

Диспансер шароитида беморларни фаол кузатиш, ишлаш ва дам олиш тартибига риоя қилиш, ижтимоий ва меҳнат шароитларини яхшилаш, шифокорлар беморлар­ни касалликларнинг дастлабки белгилари (уйқунинг бўзилиши, беморларнинг даволанишдан бош тортиши) би­лан таништириши хасталик қайталанишининг олдини олишга шароит яратади.

Шизофрениянинг суд-психиатрик экспертизаси. Шизофрсння кўп учраши ва хилма-хиллиги сабабли беморар кўп ҳолларда ҳуқуқбузарликка йўл қўйиши, жамията қарши хавфли ҳаракатлар қилиши мумкин. Бу харакатлар васваса ва галлюцинациялар натижасида келиб чиқади. Kўп ҳолларда беморлар айбсиз оҳисобланади. Бу масалалар ҳар бир айрим ҳодисада эксперт-психиатрлар томонидан текширилади, чунки чуқур ва турғун ремиссия вақтида қилаётган ҳаракатлари учун ўзига ҳисоб бериш ва ўз-ўзини бошқариш сақланиб қолиши мумкин. Айбсиз деб топилган беморларни жараённинг қандайлиги ва жиноятнинг оғир-енгиллигига қараб мажбурий ёки оддий стационар даволашга юборилади. Ўзининг руҳий ҳолатига қараб ҳукукларидан фойдалана олмайдитан, шахсида чуқур ўзгаришлар бўлган сурункали беморларга нисбатан воселик қилиш туман, шаҳар ҳокимиятларига қарашли участка психиатрларига рухсат этилади. Бу масалалар атронаж ишларига лаёқатсизлик ҳолларида бажарилади.

ва кўп марта такрорланишига қарамасдан интермиссия даврида қандайдир руҳий ўзгаришлар ёки шахснинг етишмовчилик белгилари кузатилади.

Маниакал-депресеив психоз (МДП) ёрқин ифодаланган турларни (циклофрения) ҳамда юмшоқ ифодаланган турларни (циклотимия) ўз ичига олади.

Маниакал-депрессив психознинг ҳозирги кўриниши немис руҳиётчи олими Э. Крепелин (1899, 1913 й.) тасвирлаган. Унгача бўлган даврда Гиппократ (Буқрот) фикрича алоҳида мания ва меланхолия каби мустақил касаллик тушунчаси ҳукм суриб келарди. Француз олимларидан Фальре ва Баярже (1854 й.) ишлари диққатга сазовордир. Улар циркуляр деб аталувчи ва психоз босқич билан кечувчи маниакал ва депрессив даврларга бўлинувчи касалликни баён этадилар. Маниакал-депрессив психозни алоҳида нозологик бирлик сифатида таъкидлаш учун Э. Крелелин бир-бирига клиник кўриниши қарама-қарши бўлган ҳолатларни (депрессив ва маниакал бузилишларнинг ички бирлигини), уларнинг келиб чиқиши ва хусусиятларини солиштириб (ирсий умумий-лигини, оила фони ўхшашлигини), кечишини (даврий — босқичлилигини) ва пировард-натижани (шахсият учун сўнггида нуқсон ҳосил бўлмаслигини) синчковлик билан солиштириб кўрди.

Каллман (1957 й) маълумоти бўйича икки зиготали эгизақларда касалланиш хавфи 20—25% ни ташкил этса, монозиготали эгизақларда 66—96% ни ташкил этади. Яна ота-онаси маниакал-депрессив психоз билан касалланган оилаларда болаларига ўтиш нисбатлари ҳам аниқланмокда. Қариндошлар ўртасида қариндошлик қанчалик яқин булса, касалликнинг ривожланиш хавфи шунчалик кўпаяди. МДП пайдо бўлишида, жинси, гавда тузилишини, шахснинг касалликдан олдинги ҳолати би­лан алоқаси бўлса керак — аёллар эркакларга нисбатан кўпроқ касалланади. МДП касаллигининг 60—70% и аёллардир.

МДП бўлган касалларнинг кўпчилигини диққат билан ўрганиб, уларнинг гавда тузилиши бўйича пакана эканлиги аниқланди. Беморларнинг касал бўлишдан аввалги ҳолатлари аниқланди. Бу одамлар аффектив тебранишларга мойил. Кайфияти сабабсиз ўзгариб турадиган, баъзан кайфияти кўтарилиб, баъзан тушиб турадиганлардир. МДП нинг нормостеник ёки психоастеник хусусиятли одамларда ҳам пайдо бўлиши тасвирлантан. Тан олинган фикрларга биноан, МДП гипоталамус нейронлар тизимида ва мия базал қисмининг бошқа улимларида синаптик узатилишнинг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, бу бўлимларда асосий руҳий реакциялар уйғоклик, кайфият, аффектларнинг шаклланиши кузатилади.

МДП нинг биокимёвий гипотезалари моноаминлар алмашинувининг бузилишида стероид гормон ва сув-электролит алмашинувининг ўзгаришида деб тахмин қилинади. Энг кўп тарқалгани моноамин алмашинуви — катехоламин ва индол аминларнинг алмашинуви бузилишлари билан боғлиқ деб билади. Катехоламин гипотезасининг маъноси шундан иборатки, депрессия ҳолатида мияда норадреналиннинг функционал етишмовчилиги, мияда эса фаоллашуви кузатилади. Буйрак усти бези фаолиятининг бузилишини ўрганиш учун дексаметазон тестидан фойдаланилади. Кўпгина текширувларнинг

натижасига қараганда эндоген депрессияси бор беморларнинг ярмидан кўпида дексаметазон тести патологик эканлиги аниқланган. МДП патогенезини ўрганиш кейинги йилларда осонлашгани психотроп, хусусан антидепрессив дори-дармонларнинг даволаш механизмини ўрганиш орқали бироз енгиллашади. Катехоламинларнинг алмашинувини ўрганиш аффектив бузилишларда даволаш механизмини ўрганиш орқали амалга оширилаяпти. Литий дезаминлаш маҳсулотлари ва катехоламинларни метиллаш орасидаги нисбатни ўзгартирар экан. Бундан ташқари, литий томонидан чақирилган ўзгаришлар катехоламинлар алмашинуви бузилиши гипотезаси билан сув-электролит алмашинуви бузилишлари орасидаги боғлиқлик борлигини ўрганиш имконими беради. Аммо барча тахминлар тажриба йўқи билан текширишни ва тўғридан-тўғри исботни талаб қилади.

Маниакал-депрессив психознинг клиник кўриниши ва кечиши. МДП ҳар қандай ёшда — болалардаи то қари ёшдагиларда ҳам бошланиб қолиши мумкин. Эпидемиологик маълумотларга қараганда кўпинча касаллик етук ва кексайган ёшда (40—50 ёшда) бошланади. Аммо шундай текширишларда касаллик аввалроқ амбулатор босқичда хирароқ кечганлиги кайфиятнинг босқичли ўзгаришлари эътибордан четда қолиб кетади. МДП билан аёллар эркакларга қараганда кўпроқ касалланади (2 мартагача), аёлларнииг кўпроқ қисми касалланишини барча муаллифлар тасдиқлайдилар. МДП нинг тарқалиши ҳақида ягона фикр йўқ. Э. Крепелин ва унинг замондошларининг маълумоти бўйича МДП кўп учрайдиган касаллик бўлиб, бу руҳий ташхис касалликларнинг 10—15% ига қўйилади ва даволанади. Кейинги 10 йиллар давомида МДП ташхисини камроқ қўймоқдалар. М. Кинкелин (1954) маълумоти бўйича МДП касаллар ўртача 50%, Р. Кохен (1975) маълумоти бўйича МДП 3,5% га тўғри келади. МДП нинг турли фоизда учраши ҳар хил илмий ходимларнинг бу касаллик чегараларини ўзича тушуниши ва ташхис қўйиш маҳоратига боғлиқдир.

МДП нинг асосий ва ўзига хос кўринишлари тушкунлик ва кўтаринки кайфият — депрессив ва маниакал босқичлардан иборат. Бу босқичлар орасида «ёруғ» оралиқ—интермиссия кўнлари бўлади ва ҳеч қандай маълум тартибсиз касалнинг бутун ҳаётида қайтарилаверади. МДП нинг асосий етакчи клиник кўринишларидан депрессив (меланхолик) ва маниакал (мания) синдромлари (босқичлари)дир.

МДП касаллик кўринишларининг босқичлари фарқлансада, улар кўпгина умумий томонларга эга. Умумийлиги шундан иборатки, бузилишлар руҳий фаолиятнинг бир хил ва ўшa қисмида кузатилади, уларни учта катта гуруҳга жамлаш мумкин.

1. 
   Кайфиятнинг бузилиши.
   
2. 
   Фикрлаш тезлигининг бузилиши.
   
3. 
   Нутқ-ҳаракат фаолиятининг ўзгаришлари.
   
4. 
   Депрессив босқичи. Депрессив босқич учта белги билан тавсифланади:
   

1. 
   Тушкунлик-қайғули кайфият билан.
   
2. 
   Тафаккурнинг сустлашуви билан.
   
3. 
   Ҳаракат сустлиги билан.
   

Депрессиянинг бошланғич даврида ўзини нохуш сезишдан бошланади, барча кечинмаларда қайғули фон бўлиб, умумий ҳаётга қизиқиш сусаяди, астеник бузилиш кузатилади, қўли ишга бормайди. Тушкун кайфият фонида уйқу бузилади, иштаха сусаяди, иш қобилияти ва иш унумдорлиги камаяди. Ланж бўлади, бўшашади, эрталаблари урнидан қийинчилик билан туради. Касаллар ўз ишларини ташлаб қўядилар, уй ва хизмат ишларини базўр бажарадилар, бемор ўзига-ўзи қийинчилик билан қарайди ва «дангасаликдан» азоб чекади. Беморларнинг кайфиятлари барқарор бўлиб, хурсандчилик ва қувноқлик чекинади, атроф-муҳит кўзга қоронғу кўринади ва унга қизиқиш сусаяди. Бу босқичда субъектив бузилишлар кучаяди ва шу вақтнинг ўзида депрессиянинг аломатлари суст бўлади ва касалликни аниқлашни қийинлаштиради.

Кейинчалик касаллик оғирлашиши билан депрессия кучаяди, ифода ўзига хос кўринишни олади, хасталик аниқ кўзга ташланади, бу беморнинг ўзини тутишида билиниб қолади. Беморликнинг бу босқичида иложсиз қайғу-алам ҳолатига етади, серхавотир бўлиб қолади. Бемор учун бир лаҳзалик бўлса-да, қувонч ҳислари бегонадир (масалан, ҳатто қизи институтга кирса ҳам), доимо қалбида жисмоний оғриқ сезади, кўпинча юраги сиқилаётганини, «юрак қайғусини» сезади. Депрессия бемор ташқи кўринишида аниқ сезилиб туради, юзида қайғу қотиб қолгандай, ҳаракатлари жуда сустлашади, кўзлари қуруқ нами йўқ, кўз пирпиратмайди. Бемор ўзида Верагутта бурмаси — устки қовоқ терисининг салқиланиб қолиши, юзига қайғули кўринишни бериши кузатилади. Гавдаси буқилган, қўллари ёнига осилган, ўзлари бўшашган, атрофдагилар билан иши йўқ, қимирламай ётадилар ёки утирадилар. Диққатлари бир нуқтага тиқилган — қайғули қадалган, ўзининг соғлиғини, келажагини, яқинларининг ҳолатларини жуда пессимистик гумон аралаш баҳолайди. Улар ҳозирга, келажакка ишончни йўқотадилар, кувончли онларни ҳеч сезмайдилар, ўзларини боши берк кўчага кириб қолгандай сезадилар, онгларидан ўзлари иложсиз ҳолатга тушиб қолганликлари чиқмайди, оилада, ҳаётда, хизматда мутлақо яроқсиз деб сезадилар ва ўзларини дарди бедаво деб баҳолайдилар, келажак бутунлай азобли бўлиб туюлади.

Беморлар ўзларини берк кўчага кириб қолгандай се­задилар ва ундан фақат бир илож қилиб ўзини ўлдириб қутўлиш мумкин, деб ҳисоблайдилар, шунинг учун бе­морлар депрессия ҳолатида суицидал ҳаракатлари би­лан хавфлидирлар. Ўзини-ўзи улдиришга қаратилган ҳаракат депрессияси ҳар қандай ҳолатда ифодаланиши мумкин. Баъзи ҳолларда ўзини-ўзи халок қилиши тўсатдан импульсив бўлади, бошқа ҳолларда унга яхшилаб таиёрланади ва ўз режаси ҳақида ҳеч ким билан маслаҳатлашмайди. Ўз-ўзини ўлдириш ҳаракатлари, харакат сустлашиши кам ифодаланган вақтларда депрессиянинг бошланиши ёки тугашига яқин вақтларда кўпроқ учрайди.

Депрессиянинг бундан кейинги чуқурлашуви аввал ўта баҳоланган, пировардида бузилгани васвасалар би­лан ўзини айблаш, гуноҳкорлиқ ўзини камситиш, ипо­хондрик ҳолатлар билан кузатилади, бошқа беморларни ҳам ўзини-ўзи улдиришга ундайди. Эски, илгари даврда йўқ қўйган хатоси беморлар онгида ўсиб, улғайиб катталашади, жиноят қилгандек туюлади. Энди қилгилигига атайин жазоланиши керак деган ишонч ҳосил бўлади. Шундай беморлар атайин овқатланмайдилар, овқатланишга ҳаққим йўқ, деб ҳисоблайдилар, ўзларини ҳаётга нолойиқ деб ҳисоблаб, бошқалар уларни ҳалок қилишини талаб қиладилар.

Депрессия фазасидаги беморлар учун хос бўлган белгилардан бири ҳиссизликни бошидан оғир кечириши — анестетик депрессиядир. Беморлар бунда хурсандчиликни билмаймиз, тунда бефарқ бўлиб қолдиқ деб шикоят қиладилар. Яқинларига, болаларига самимийликни, одамийликни йўқотиб, худди юраксиз роботга ўхшаб қолдиқ дейдилар.

Кўпинча депрессия хавотирлик (ташвишли депрессия) ваҳима, нотинчлик билан кечади, беморлар инграйди, йиғлайди, қўлларини қарсиллатади, ўзини қўйгани жой тополмайди, кўпинча бу ҳолатлар меланхолик раптус ҳолатига етиб, вақти-вақти билан ўзини-ўзи жароҳатлашга ва ўлдиришга ҳаракат қилади.

Кўп ҳолларда атрофини ва ўзини идрок қилиш ўзгаради, дереализация ва деперсонализация бўлади. Бу турдаги депрессияда унинг атрофида ҳамма нарса хира, қотиб қолган, жонсиз бўлиб кўринади.

Баъзида беморлар депрессив мазмунли галлюцинациялар — ўз болаларининг йиғисини, бақириғини, яқинларининг инграшини, мотам куй-қушиқларини эшитади. Ғам-ташвиш ошган сари ўзига мос фикрлашнинг сусайиши ошиб боради. Беморлар камгап бўлиб қоладилар, саволларга секин, камгаплик билан, бир сўз билан, кўп тўхтаб-тўхтаб, қайта-қайта илтимосдан сўнг жавоб берадилар. Чуқур депрессив ҳолати кузатилади. Баъзида касаллар калтабинлик, эси пастроқликдан, эсидан чиқариб қўйиш, фикрлаши секинлашганлиги, саволларга жавоб беришга фикр тополмаслиги, бошининг бўм-бўш бўлиб қолганлигидан шикоят қиладилар.

Ҳаракатнинг сустлашуви депрессия фазасининг учинчи белгисидир. Тузукроқ ҳолларда ҳаракатларнинг секин ва чаққонмаслиги билан намоён бўлади. Ҳаракатни сезиш йўқолади, беморлар ҳаракатни англамаслигидан шикоят қиладилар. Депрессиянинг ошиши билан ҳаракат актларининг секинлашуви боғлиқлиги шу даражагача борадики, натижада ҳаракат тўла тўхтайди ва сўзлаш ҳам тўхтайди — яьни депрессив ступор вужудга келади. Шундай ҳолларда бемор билан мулоқот қилиш деярли мумкин эмас, касал ўрнида етади ёки қимирламай ярим қайғули ёки қайғудан кучланган кўринишда, чуқур-чуқур ҳўрсиниб нафас олади. Териси, юзи оқарган, хира яшил-кулранг, кўз остида тўқрок ҳалқалар, лабларининг четлари осилган ва лаблари қуруқ ёпишган, оғиздан очликда бўладиган ҳид чиқиб туради, афтида бурма ва ажинлари ўта сезиларли, беморлар шалвиралган ва қаримсиқ кўринади. Ирода фаоллиги депрессия ҳолатида ўта пастлашган. Доим иккиланади, гумон қилади, ҳеч нарсани ҳал қилолмайди, жуда дангаса бўлиб қолганга ўхшайди. Кичик бир ишни ҳам зўрға бажаради. Бундай ўзгаришлар беморда ўзини айблашга олиб келади. Ўзидан норози бўлади, хоҳиш, ирода, қизиқишлар пасайган, иштаҳа, чанқаш, шаҳвоний сезги йўқолади, ҳатто ўзини сақлаш инстинкти ҳам сусайган.

Депрессия фазасида кун буйи ўзини хис қилиши ва кайфияти ўзгариб туради. Айниқса эрталаблари ўзини ёмон ҳис қилади. Кечга яқин ҳолати бир оз яхшиланади, иложсиз қолганлиги, тушкунлиги юмшайди.

Маниакал-депрессив психозда ниқобланган депрессиялар юзага келиши мумкин. Бунда биринчи ўринга соматик шикоятлар, кардиалгиялар,гастралгиялар, кучли бош оғриқлари чиқиб, шу вақтнинг ўзида депрессия белгилари бир озгина камаяди, иш қобилияти сусаяди. Бундай ҳаракатларни энг аввало соматик касалликлардан ажрата билиш лозим.