ҚОҒам қайраткері нұртас оңдасыновтың білім алған ортасы

Нұртас Оңдасыновтың жан-жақты білім алуына, қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілуіне өскен ортасының әсері зор болды. Жалпы Нұртас Оңдасыновтың білімі, мұғалімдік қызметі туралы ресми мәліметтер өте аз.Оңдасынның ұлдарының ішінде оқу-білімге айрықша ынта танытқаны Нұртас болатын. Нұртасты 7-8 жасында екінші анасы Дәрігүл ауыл молдасынан сауат ашуға береді.Сөйтіп, Нұртас алғаш ауыл молдасынан оқып, сауатын ашады. Бала кезінде ауыл молдасынан жазу-сызуды үйренген ол екі жылда хат танып, жыр-қисса  сияқты кітаптарды оқу дәрежесіне жетеді. Сол кезде алған білімі, кейін қазақ тіліне енген араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздіктерін жазуға нақты көмегін тигізе-ді. Кейіннен ауылдастары оған түрлі хаттар жаздырып, қыстың ұзақ түндерінде қиссалар оқытатын болған. Сонымен қатар, ол бала кезінде «Алпамыс», «Қыз-Жібек», «Айман-Шолпан», «Көрұғлы», «Дәриға», «Ләйлі-Мәжнүн», «Зарқұм» сияқты жыр-қиссаларды және ақындардың өлеңдерін оқып беріп, ауыл адамдарының рухани шөлін қандырған.[1] Ол халықтық батырлық жырларды, аңыз-ертегілерді жақсылап, мәнеріне келтіріп оқып жеткізе білді. Нұртастың сол кездегі білімі, кейінгі Ахмет Байтұрсыновтың жасаған жаңа қазақ емлесін тез игеруге септігін тигізеді. Нұртас Оңдасыновтың өнер-білім жолындағы ізденісінің қайнар бастауы да, осы киелі Түркістан топырағынан басталады. Әсем де әдемі табиғат кімнің де болса дүниетанымдық ой-өрісіне игі әсер берері сөзсіз. Осы өңірде талай ғұлама ақын-жазушылар, небір қазақтың жез таңдай би-шешендері туып-өскен аймақ екені анық. Нұртас Оңдасынов өзінің «Мен Түркістанның түлегімін» атты естелігінде алғаш жазу-сызу үйреткен ұстазы Керімқұл молда жайлы кеңінен тоқтаған. [2] Керімқұл молда сол жердің адамы, бірақ ол қайда оқыды, қайдан білім алды бізге белгісіз. Керімқұл молда өзінің кішіпейілдігімен, сыпайылығымен, адалдығымен, үлкен адамгершілігімен қалың бұқараның құрметтісі болып дүниеден өткен. Ал, кейінгі кезде біз «молда» деген сөзді естісек денеміз түршігіп, жек көретін болдық. Оның басты себебі – арабтың бұл сөзін тек дін қызметкері деген мағынада бір жақты түсінгендігімізден. Ал, бұл сөз өз мағынасында сауатты, оқымыс-ты, білімді ұстаз деген кеңірек мағынаны білдіреді. Хат жазу мен кітап оқуды үйренгеннен кейін-ақ, Нұртас Оңдасыновты ауыл адамдары «молда бала» деп атаған. Арабша молданың көпше түрі – «улама (ұлама)», оның қазақшасы – «ғұлама». Ғұлама сөзінің мағынасы халқымыздың ұғымында үлкен ғалым деген мәнге ие екенін елдің бәрі де біледі. Бұл мысалды жоғарыда айтылған ой-пікірлерді дәлелдей түсу үшін келтіріп отырмыз.Молдалар да адам. Ал адамға пендешілік, күпірлік тән. Олардың бәріне бір дең-гейден қарауға болмайды, әрине. Сонымен қатар, олар да қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетінің дамуына өзіндік үлес қосқан. Ал, ауыл молдаларынан сабақ алып шыққан шәкірттер қаншама. Олардың бәрі араб, парсы, қытай халықтарының мәдениеті, әдебиеті, өнерінің қазақ арасына кеңінен таралуына септігін тигізіп, ұлттық өнердің баюына үнемі ықпал еткен.

Нұртас Оңдасыновтың ата-анасы баласының білім алуына негіз болатындай мектепке жақын деп әдейі Ақжігіттің қыстауына қоныстанған. Бұл оның оқуға ден қойып кірісіп кетуіне мүмкіндік берген. 1916 жылы Нұртас Оңдасынов лаждап жүріп ауыл мектебіне оқуға түскен. Бірақ, сол жылы оның ағасын патша үкіметі тылға жұмысқа алып кеткеннен соң, Нұртас лажсыздан оқуды тастайды да, жұмыс істейді. 1917 жылдан бастап ол еңбекке араласып, ата мен ананың, содан кейін келе халық алдындағы перзенттік парызы мен жауапкершілігі басталады. Біраз уақыт өткеннен кейін тағдыр оны ізгі адамдармен жолық-тырып, олардан тәрбие алуына мүмкіндік береді. Әсіресе, шығыс жастарының жарық жұлдызы Ғани Мұратбаевтың игі ықпалы өлшеусіз еді. Сондықтан болар, ол: «жақсы адамдармен, зиялы, білімді, ұлағат шарапаты мол адамдармен жақын болу дегеннің өзі өлшеусіз бақыт екенін, олардан алар тәлім-тәрбие мен білімнің де нәрлі, шырайлы, ізгі боларын барша жұртқа өсиет етіп айтқан. Ұзақ ғұмырдан бір түйіні – осы. Жақсыға  жанаса жүруді әдет етіңдер, өрендерім» - деп ағынан ақтарыла айтқаны әлі есімізде деп «Нұртас Оңдасынов» атындағы қордың төрағасы Жарылқасын Әзіретбергенов  үлкен шабытпен еске алады.  [3]

Уақыт өте келе кейін,әкесі Нұртастың ержетіп – есейгенін сезіп, білім алсам деген құштарлығын  байқайды. Әкесінің жаңа заман туралы топшылаулары  Нұртас Оңдасыновты да терең ойландырады, әке ой-толғамы оны жаңа өмірге, жақсы тұрмысқа  жетелеген. Әкесі Оңдасын да, баласы Нұртас та қазақ тіршілігіне бұрын-соңды болмаған бір өзгерістің келгенін ұғып пайымдаған болатын.  Нұртас Оңдасынов жаңа өмірдің келгенін, техникалық прогресс дами бастағанын көріп сол өскен елге еру үшін оқудың, білімнің қажеттігін сонда ғана алғаш сезінген.Не керек бар дүниенің кілті – оқу, білім, ғылымға келіп тірелгенін түсінді. Түсінуін түсінгенмен, қаржы-қаражаттың жоқтығынан жұлқынып шыға алмай, арман жетегінде жүргенде көктен сұрағаны жерден табылған. Ақырында, ол Ташкентте жетім балаларға арнайы ашылған мектеп-интернаттан бір-ақ шыққан. Ал Ташкенттің №14 мектеп-интернаттың тәрбиесі жас Нұртастың көзқарасын қалыптастырып, саяси санасын оятты. Халық басындағы, өз басындағы тақсырет пен нәубеттің қайдан, қалай туындап жатқанын түсіне алатын, талдай, екшей алатын халге жеткен. Сан-сауалдың жауабын білімнен, ғылымнан ғана табуға болатынын ұқты. Сол кездің қоғамдық-саяси сипаты да басқаша болды. Бұрынғы көшпенді ел – отырықшы тұрмысқа бет бұрған көшелі елге айналды.

Осылайша, кедей балаларына жарқын, бақытты өмірге жетудің даңғыл жолы ашылады.1920 жылы Нұртас Оңдасынов Ташкент қаласында ашылған мектеп-интернатқа қабылданып, сол жерде тәрбие-ленеді. Нұртастың өміріне бұл интернат өзгеріс, жаңа құлшыныс әкелгені рас. [4]Білімгедеген мол құлшынысының нәтижесінде зерек те ақылды Нұртас Оңдасыновтың бұған дейін тек мұсылмандық сауаты бар жас шәкірт оқудың қиыншылығына қарамастан өз бетінше ізденіп, ерінбей оқып, орыс тілін жетік меңгерген. Нұртас мұнда негізінен жалпылама пәндерді өтіп, түрлі дәрежедегі ұстаздардан дәрістер тыңдаған. Осы интернатта орыс тілінен алғаш дәріс берген ұстазы Ғани Мұратбаев еді.1921 жылы сәуір айында интернат жанында Ғани Мұратбаев ұйымдастырған комсомол ұясына мүшелікке қабылданады. Сол кездегі №14 мектеп-интернатынан оқыған 265 жетім бала ішінен небір айтулы азаматтар өсіп шықты. Олар: жазушы Өтебай Тұрманжанов, әдебиетші-ғалым, профессор Бейсенбай Кенжебаев, мемлекет қайраткері Өмірзақ Орымбетов, Жамалбек Шалабаев, орман шаруашылығының алғашқы білгір маман-дары Райымбек Ахметов, Бектас Шынарбаев  осы интернаттың түлектері. «Жылан жылғы» ашаршылықта ата-аналарынан айырылып, панасыз, қорғансыз, көше кезіп, теміржол бойын жағалап, базар торыған ашқұрсақ жетімдер жетіліп қана қоймай, шынында да, қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шыққан жастардың бірі болды.

1922 жылы Нұртас Оңдасынов аталмыш мектеп-интернатын тәмамдайды. Осы интернатты оқып бітісімен бірден Ташкенттегі Орман-тоғай техникумының дайындық бөліміне оқуға қабылданады. Сол жылы ақпанда Қазақ орман шаруашылығы техникумның өзіне оқуға түседі. Осы техникумда Нұртас комсомол ұйымының жауапты хатшы жұмысын атқарады. Комсомол жұмысын өте белсенді, абыройлы атқарғандықтан Нұртасты кейін осы орынға екі рет сайлайды. Бұл оның Ғани Мұратбаевпен тығыз қарым-қатынаста араласып, өмір жолын, білімін шыңдай түсуіне септігін тигізеді. Одан алған тәлім-тағылымын, естіген өсиеттерін басқаларға да айтып отырған.

 Қиын жағдайда алған білімі оның таптық санасын ерте оятты. Оқу тоқусыз алдағы күннің қараң екенін ол жете түсінді. Сондықтан да Нұртас жас кезінен-ақ оқу білімге құштар болып өседі. [5]  Әрине,Нұртас Оңдасынов үшін бұл жылдар жеміссіз болған жоқ. Алғыр да, зерек ол қатарының алды болып, ой-санасы толысып, халық ауыз әдебиеті мен шығармаларын өздігінен оқитын дәрежеге қол жеткізді. Сол кездегі талап бойынша жергілікті ұлт өкілдері дайындық бөлімінде орыс тілін үйренетін.Ал,Нұртас өзі-нің ана тілімен қоса араб, парсы, түрік тілдерін және орыс тілін де жақсы меңгерген.1926 жылы қазанда Орман-тоғай техникумының студенті кезінде, Коммунистік партияның қатарына өтеді. 1927 жылы Нұртас Ташкенттегі техникумды ашқұрсақ болып жүріп, аяқтайды.

Техникумды бітірген соң өз мамандығы бойынша орманшы-техник қызметін атқарады. Бірақ осы техникум қабырғасында оқығаны жайлы, оқу-үлгерімі туралы, білім ордасын үздік аяқтағандығын куә-ландыратын құжаттық деректерді мұрағаттардан біз кездестіре алмадық. Н.Оңдасынов 1927 жылдың сәуірінен 15 қыркүйегіне дейін Қостанай облысы, Қарабалық ауданының Михайловск орман шаруашы-лығында орман қарауылының көмекшісі болып еңбек етеді. Осы жылдың 23 қазанынан – 1928 жылдың сәуір айына дейін Қызылорда қаласында су шаруашылығында санақшы болып жұмыс істейді. Осы жылдың 1 мамырынан 27 қыркүйегіне дейін Жамбыл қаласында – Талас зерттеу партиясының кіші технигі міндетін атқарды. 1928 жылдың қазанынан 1930 жылдың ақпанына дейін Сырдария су шаруашы-лығында – Аймақтық су шаруашылығының зерттеуші технигі қызметін атқарады. [6]

Нұртас Оңдасыновтың бағын ашқан екінші ұстазы – Мұхтар Әуезов.Нұртас мектеп-интернатты өте жақсы үлгеріммен бітіріп, Ташкенттің Орман шаруашылығы техникумында оқығанда алғаш қазақ әдебиетінен сабақ берген ұстазы – Мұхтар  Әуезов еді. Алғаш әлем әдебиетінен мағлұмат алып, хабардар еткен, қазақ ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын түсіндіріп, ұлы Абайды таныстырған да осы – М.Әуезов. Студент Нұртас алдында ұстаз Мұхтар ұлы Абай хақында ой тербегенде, жас шәкірттің қия қияңдарға қалықтап, арманы аққу болып ұшатын. М.Әуезов арқылы Нұртас Оңдасынов ұлы Абайды, Абай арқылы қазақтың өзге елден көш кейін қалған халін ұққан, тағдырын таныған.Баяғы диқандар орта-сы жауап бере алмаған сан сауалға ұстазы Әуезовтің дәрістерінен тапқан болатын. «Біз Абаймен көп жұрттан бұрынырақ және тереңірек таныстық. Абайды толық түсінуімізге қадірлі ұстазымыз Мұхтар Әуезовтің мағыналы сабақтары тікелей себебін тигізді», - деп қысқаша мәлімет береді [13]. Сонымен қатар, Н.Оңдасынов «Үлкен ұстаз» атты естелігінде [14] Мұхтар Әуезовтей үлкен адамдармен кездесу, жақын сырлас болу, олардан тәлім-тәрбие алу кімге болса да – үлкен мәртебе екенін айтып тоқталады. Нұртас Оңдасыновтың ұстазы Мұхтар Әуезовтен ұққан ең басты тағылымы – ұлы Абайдың қабырғасын қайыстырған, ой қазынасын қопартқан өз қамы емес, ел қамы, халық мұраты. Мұхтарды да жауларымен жағаластыра жүріп, Мәскеу мен Алматының арасында қашып-пысса да ретін тауып, білгенін жастарға талмай, шаршамай айтқызып жүрген күш – Абай мұраты, Абай арманы екен. Абай арманы Мұхтар мұратына ұласып, онысын алдындағы студенттерге мақсат пен аманат еткендей болған. Әйтеуір, жалық-пай жастарды мақсаткерлікке, еңбекқорлыққа, білім мен ғылым қууға күн сайын уағыздап жататын ұстаз – Мұхтар Әуезов. Артынша Абай арманын, Мұхтар мұратын шындыққа айналдырсам деген айбынды қазақ жастары көптеп кездесетін. Кейін Ғ.Мұратбаевтан тәлім, М.Әуезовтен дәріс алған көптеген жастар ақырында білімін арттыру мақсатында Мәскеу, Ленинград, Ташкент, Қазан, Омбы, Саратов қалаларына оқуға аттанады.

Әрине, Нұртас Оңдасыновтың ондай үлкен, алыс жаққа барып оқуға жағдайы келмеген. Нұртас Оңдасыновтың халықшыл, ұлтын ұлықтай білетін білікті басшы болуына ұстазы Әуезовтің қалай да қалай әсері болған.

Нұртас Оңдасынов қай жұмыста болса да, өзін адал қызметкер екенін таныта білген. Сондай-ақ өзіне тән адалдықпен, жігерлілікпен, қажырлылықпен еңбек еткен. Ол еңбекте шыңдалып, мол тәжірибе жинап, лауазымды, жауапты қызметтерге дейін көтеріледі. Білімге құштар жігерлі жас  Орта Азия ирригация инженерлері институтын бітірген соң, орман шаруашылығы саласында әртүрлі деңгейдегі басшылық қызметтерде еңбек етеді [15].Тағдыр оған ізгі адамдарды жолықтырып, олардан тәрбие алуына мүмкіндік берген. Әсіресе, Шығыс жастарының жарық жұлдызы Ғани Мұратбаевтың оған тигізген игі ықпалы өлшеусіз. Сондықтан болар, ол: «жақсы адамдармен, зиялы, білімді, ұлағат-шарапаты мол адамдармен жақын болу дегеннің өзі өлшеусіз бақыт екенін, олардан алар тәлім-білімнің де нәрлі, шырайлы, ізгі боларын барша жұртқа өсиет етіп айтып отырған [16].Өзі де осы қағиданы өмір бойы ұстанып келді. Мұны нақты істерімен де көрсете білген.