Қолжазба құқығында Жиентаева Бегайым Жиентайқызы

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қарағанды 2004

Жұмыс Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған Университетінде орындалды

Ғылыми жетекшілер: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ж. Наурызбай

доцент Ж.Ш. Балкенов

Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы, профессор C.Қ. Қалиев

доцент Ә.О. Қамақов

Жетекші ұйым: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты

Қорғау «____»_____________ 2004 ж. сағат _____ біріккен диссертациялық кеңес отырысында ОД.14.50.05 педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Қарағанды мемлекеттік Е.А.Бөкетов атындағы университеттің № 11-ғимаратының акт залында өтеді. Мекен жайы: 470074, Қарағанды қаласы, Карбышев көшесі 7,

Автореферат «____»_____________ 2004 ж. таратылды.

Біріккен диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы С.Т.Каргин

Кіріспе

Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып ежелден келе жатқан халықтық қолданбалы өнердің озық үлгілері жеке тұлғаның қалып-тасуына, дамуына, ұлттық тәрбиесіне ықпалын тигізері сөзсіз. Қазіргі кезде елімізде ұлттық құндылықтардың қайта өркендеуіне жол ашылды. Оған, Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде” атты еңбегінде: “Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. …Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр”, - деген сөзі осының айғағы.

Бұл мәселе: Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында - “Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетіс-тіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шың-дауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау”- деп көрсетілсе, Қазақстан Республикасының орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында - ’’орта білім берудің негізгі мақсаты мен міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабі-леттілігін қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын дүниені тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін өнер, технология сияқты білім беру салалары арқылы іске асыру қажет…’’ – деп анық айтылған.

Ұлт мәдениетінің жеке тұлғаның дамуына тигізер әсері туралы ой-пікір-лердің қалыптасуында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, т.б. шығармалары мен халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие мәселесінде алатын орнын зерттеуде А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М.Дулатов, т.б. ең-бектерінің қосқан үлесі зор. Олар өз еңбектерінде жас ұрпақтардың тәрбие-сінің өзекті мәселелеріне байланысты өте құнды пікірлер айтқан.

Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы ойлар, тұжырымдар өз жалғасын тауып тарихшы, этнограф, философ, педагог-психолог ғалымдар-дың ғылыми зерттеулерінде де жан-жақты қарастырылған (Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, А. Сейдімбек, Ж.Наурызбай, К.Жүкеш, Н.Елікбаев, А.Нысанбаев, Ж.Алтаев, Н.Әлімбай, Б.Байжігітов, Х.Арғынбаев, Ж.Артықбаев, К.Ақышев, С.Қасиманов, М.С.Мұқанов, К.Әмірғазин, С. Қалиев, Т.Басенов т.б.). Бұл зерттеулердің біз үшін құндылығы халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беруде, мектеп оқушыларының ой-қиялын дамытуда, ұлттық талғамын қалыптастыруда жетекші құрал және зерттеу мәселемізге тірек бола алатындығында.

Бірқатар зерттеулерде халық педагогикасының әдіснамалық, теориялық мәселесі зерделеніп, этнопедагогика материалдарын пайдалану бойынша әдістемелік нұсқаулар жасалған.

Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде ұрпақ тәрбиесіндегі халықтың құнды ой-пікірлеріне талдау беріледі, қалыптасқан дәстүрлері мазмұндалады және ондағы адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің әдіс-тәсілдері баяндалып, олардың қазіргі жағдайдағы тағылымдық мәні сара-ланып сипатталады.

Р.Қ.Дүйсенбінова мектептің оқу-тәрбие үрдісіне қазақ этнопедаго-гикасын ендірудің ғылыми-педагогикалық негіздерін жүйелесе, Қ.Бөлеев қазақ этнопедагогикасы оқушыларға ұлттық тәрбие беруге болашақ мұғалім-дерді дайындауда теориялық негіз болатындығын дәлелдейді. Әйтсе де қазақтың қолданбалы өнер туындыларын мектептерде бала тәрбиесінде пай-далануға байланысты іргелі зерттеулер аз. Бұл салада сәндік-қолданбалы өнерін оқытудың теориялық негізі мен әдістемелік, тәжірибелік мәселелері Ұ.Әбдіғаппарова, К. Ералин, С.Жолдасбекова, Е.Асылханов, Ж.Балкенов, Б.Ижанов, т.б еңбектерінде; ТМД елдері көлемінде қолданбалы өнердің кейбір түрлерін жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде қолдану мәселесі А.С.Хворостов, В.В.Ершова, Н.Невзорова, А.П.Гапбаров т.б. еңбек-терінде зерттелгенін атауға болады. Алайда, мектеп жағдайында технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық тәр-бие беру мәселесі әлі күнге дейін өз дәрежесінде көрініс таппағандығын, оқу бағдарламалары мен оқу-лықтарға және оқу-тәрбие жұмысына жасаған талдау бұл мәселеге аса назар аударылмағандығын дәлелдеп, осы уақытқа дейін оның оқу-тәрбие үрдісінде әлеуеті жеткілікті ескерілмей келгендігін көрсетті. Бұның бәрі біз көтеріп отырған технология сабағында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жан-жақты шешімі табылмаған мәселе екендігін және тәрбие теориясы мен практикасында бүгінге дейін шешімін таппай отырған-дығын айғақтайды. Қазіргі нарықтық қатынастарға көшуге байланысты қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беруді барынша дамытуға деген қоғам қажеттілігі мен педаго-гикалық теорияда қазіргі жағдайдағы мектеп практикасында шешімін табуы арасында қарама-қайшылық айқын көрінеді.

Халықтық қолданбалы өнердің педагогикалық ғылымда оқушы тұлға-сын қалыптастыру мен ұлттық тәрбие берудегі мүмкіндіктерінің әлі де жан-жақты толық зерттелуі қажеттілігі мен пайда болған қайшылық негізінде оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлт-тық тәрбие беру зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесін туғызды.

Бұл мәселенің қоғамдағы әлеуметтік маңыздылығы мен педагогика ғылымына қосатын үлесін айқындау мен осы мәселелердің ғылыми-теориялық тұрғыдан шешімін табу біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру (5-7 сынып) ”-деп алуымызға негіз болды. Оқушыларға технология сабақтарында қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру күрделі үрдіс болғандықтан, оны білім берудің барлық саты-сында салыстыра талдамай, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты зерттеу мәселемізді 5-7 сыныптар үшін бөліп қарастыруды жөн көрдік.

• 
  оқушыларға ұлттық тәрбие беруде халықтық қолданбалы өнерді қолданудың теориялық негізін, педагогикалық мүмкіндіктері мен шарттарын ашу, теория мен практикадағы зерттелу деңгейін анықтау;
  
• 
  оқу-білім-тәрбие жүйесінде технология сабақтарының өзіндік ерек-шеліктеріне сәйкес оқушыларға ұлттық тәрбие берудің педагогикалық мазмұнын айқындау және зерттеудің теориялық негізі тұрғысында қарас-тыру;
  
• 
  технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушы-ларға ұлттық тәрбие берудің моделін жасау, оқытудың әдістемелік жүйесін негіздеу;
  
• 
  5-7 сынып оқушыларына халықтық қолданбалы өнер арқылы техно-логия сабағында ұлттық тәрбие беруді жүзеге асыру жолдарын анықтау, зерттеу нәтижесіне негізделген оқушыларға ұлттық тәрбие беруді жетіл-діруге ықпал ететін оқу-әдістемелік құралдар дайындау және оны экспери-менттік жолымен тексеру.
  

1. 
   Оқушыларға халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие берудің теориялық және практикалық негізі ашылып, педагогикалық мүмкін-діктері мен шарттары ғылыми тұрғыда айқындалды.
   
2. 
   Оқу-тәрбие жүйесіндегі “ұлттық тәрбие” ұғымының сипаты ашылып, технология сабақтарында оқушыларға халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие берудің тұжырымдамасы берілді.
   
3. 
   Технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнер арқылы оқу-шыларға ұлттық тәрбие берудің моделі ұсынылды және тәжірибеге енгізілді.
   

1. 
   ’’Халық мұрасындағы ұлттық қолданбалы өнерді оқытудың әдіс-тәсілдері’ атты мектеп мұғалімдері мен студенттерге арналған оқу-әдістемелік құрал ұсынылды.
   
2. 
   ’’Халықтық дәстүрлі қолданбалы өнер - ұлттық тәрбие құралы’’ атты мектеп мұғалімдері мен студенттерге арналған оқу-әдістемелік құрал әзірленді.
   
3. 
   ’’Тері өңдеу мен моншақ тізу технологияларын мектеп жағдайында оқыту әдістемесі’ атты мектеп мұғалімдері мен студенттерге арналған әдістемелік нұсқау дайындалды.
   
4. 
   ’’Қазақтың ұлттық қолданбалы өнері’’-электронды оқу құралы ұсынылды.
   
5. 
   Диссертация материалдары оқу пәндерінің, педагогикалық практиканың бағдарламаларына ендіріліп, пайдаланылуда.
   

1. Халықтық қолданбалы өнердің тарихи даму жолдары мен ұлттық ерекшеліктерін және оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін технология сабақтарында пайдалану, көркем шығармашылық іс-әрекетті меңгеру - оқушыларды ұлттық рухани интелектуалды тұрғыда жетілдіріп, олардың ұлттық қолданбалы өнерге деген көзқарасын, дүниетанымдық ұғымын, салауаттылық, адамгершілік, ізгілік қасиеттерін қалыптастырады.

2. Жалпы білім беретін мектептердегі технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнерді оқушылардың ұлттық тәрбиесінде пайдаланудың педагогикалық шарттары: а) халықтың қолданбалы өнерін тәрбие көзі ретінде оқу процесіне ендіру және оны сабақ барысында меңгеру; б) халықтың қолданбалы өнерін сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмысында пайдалана алу.

3. 
   Технология сабақтарында ұлттық тәрбие беру ұғымының мәні мен мазмұны анықталып, жас ерекшелігіне байланысты психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері сипатталды.
   
4. 
   Оқушыларға ұлттық тәрбие беруде халықтық қолданбалы өнердің тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалану мен оның сипатына қарай олардың ұлттық талғамын қалыптастыру деңгейін анықтайтын педагогикалық әдіс-тәсілдер қарастырылды.
   

’’Оқушыларға технология сабағында ұлттық тәрбие берудің теориялық, педагогика-психологиялық негіздері’’ - деп аталатын бірінші тарауда зерттеліп отырған мәселе бойынша ұлттық тәрбиенің философиялық, психологиялық, педагогикалық проблемаларға байланысты зерттеген ғылыми еңбектерге сүйене отырып, тәрбие беру жүйесіндегі ’’ұлттық тәрбие’’ сипаты, оны қалыптастырудың педагогикалық, психологиялық негіздері қарастырылып, технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие берудің моделі жасалды.

’’Технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие берудің әдістемелік негіздері’’– деп аталатын екінші тарауда мектептегі технология пәні бағдарламасына талдау жасалып, зерттеу тақырыбына байланысты жүргізілген тәжірибелік-эксперимент нәтижелері баяндалды.

Қорытындыда теориялық және тәжірибелік-эксперимент нәти-желеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Жұмыстың негізгі мазмұны

Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көз-қараспен жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады. Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, оның қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті.

Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі қоғамның белсенді азаматы - бүгінгі оқушы тұлғасын қалыптастыру. Ұлттық мәдениеттің негізі болып табылатын этнопедагогикалық білім беру мен ұлттық тәрбие берудің басты құралда-рының бірі - халықтық қолданбалы өнер екендігі белгілі.

Халықтық қолданбалы өнер - ата-бабаларымыздан келе жатқан, ­ұлттық санамызда, рухымызда, болмысымызда өзіндік қолтаңба ретінде қалыптасқан өнер түрі. Бұл жерде, этнопедагогиканың озық үлгілерімен оқушыларға халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлтық тәрбие беруді жүзеге асыруда - технология сабағының орны ерекше. Қазақ халқының қолданбалы өнер туындылары мейлі, ол мұражайларда, мейлі көрмеде тұрсын, күнделікті тұрмыс қажетін өтеп жатсын, оны халқымыздың өткен тарихымен, мәдени құнды мұрасымен, салт-дәстүрімен жалғастыратын дәнекер күш деп қарауымыз керек. Себебі, онда ұлттық тәрбиені жүзеге асырудың амал-жолдары, талап-тілектері, үлгі-өнегелері, әдіс-тәсілдері орын алған. Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса, сонша сол халықтың көкейкесті мәселесі болып келеді.

Қазақ халқының ағартушы, қоғам қайраткерлері М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұханбетов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің мақсатын, міндеттерін, мазмұнын, әдістері мен құралдарын және нәтижесін негіздеп, этнопедагогикасының қалыптасуына теориялық алғышарттар жасады.

Академик Ә.Марғұлан зерттеулерінде қазақ халқының қолданбалы өнерінің түрлері археология, этнография тұрғысында сараланып, ғылыми тұрғыда өте құнды мағлұматтар берілген. Ал, белгілі ғалым Ө.Жәнібеков халықтық қолданбалы өнер түрлерін зерделей отырып, олардың тәрбиелік мәнін аша түседі және ұрпақ тәрбиесінде ұлттық бағдарламасыз болашақты болжау қиын деген түйін жасайды.

Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, М.Меңдіқұлов, М.С.Мұқанов, т.б. еңбектерінде қазақ халқының қолданбалы өнері тарихи-этнографиялық тұрғыда қарастырылып, Қ.Ақышев, М.К.Қадырбаев, А.А.Оразбаев, т.б. еңбектерінде археологиялық қазбалардан табылған ежелгі мәдени ескерткіштердің үлгілері тарихи тұрғыда сипатталады. Қ.Ибраева ұлттық ою-өрнектердің шығу тегі, дамуы, ою-өрнек жүйесінің қалыптасуы мен мазмұнына талдау жасаса, Н.Алимбай, Б.Байжігітов, т.б. қазақтың ою-өрнек өнерінің мән-маңызын философиялық тұрғыда зерделеп, Р.Шойбеков зергерлік өнерін терминдік-заттық тақырыптарға орай топтастырып, ою-өр-нек атауларын өз алдына бір топқа жіктейді. Көптеген зерттеулер көбінесе ХІХ-ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жерінде педагогикалық идеялар мен педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихын қарастырған.(Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Құнантаева т.б.)

Т.Бәсеновтың, С.Қасимановтың, М.Мұқановтың ғылыми еңбектерінде халықтың ою-өрнек өнерінің шығу тарихы, оның қандай ұғымда туып, біртіндеп дамығандығы, ерте кездегі қауымдардың мекендестігі, олардың кәсібі мен әдет-ғұрыптары жайында және бұл әлеуметтік құбылыстардың ұлттық ою-өрнектердің қалыпта-суына әсері туралы толық қанды ғылыми тұжырымдамалар берілсе, Ұ.Әбдіғаппарова алғаш рет қазақтың ою-өрнектерінің педагогикалық классификациясын жасап, М.Өмірбекова қазақ халқының ою-өрнек атауларын, құрамын талдап, түсіндіреді.

Жеке тұлғаның қалыптасуы белгілі бір ортада көптеген факторлардың өзара әсері арқылы дамиды. Біздің түсінігімізше, халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру, этнопедагогикалық білімнің құрамдас бөлігі болғандықтан оны іске асырудың түрлі мүмкіндіктері мол. Қазіргі кезде ТМД мемлекеттерінің тәуелсіздік жағдайында этнопедагогика мәселесін көтерген ғалымдардың ғылыми еңбектері біршама баршылық. (С.М.Гаджимурадов, Г.Н.Волков, А.Ф.Хинтибидзе, Г.С.Виноградов, А.Измайлов, Я.И.Ханбиков, К. Пирлиев, т.б.) Олардың шығармаларында еңбек сүйгіштік қасиеттің басты рөл атқаратындығы туралы айтылады және еңбектің бала тәрбиесіндегі ықпалын қарастырады.

Бұл салада Қазақстанда Қ.Б.Жарықбаев, К.Ж.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, А.Х.Мұхамбаева, Ж.Ж.Наурызбай, Ы.Оршыбеков, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, және т.б. еңбектерін ерекше атауға болады. Айтылып өткен ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Бұл ғалымдардың әрқайсысы осы мәселені әр қырынан зерттегенімен оқушыларға халықтық қолданбалы өнер арқылы технология сабағында ұлтық тәрбие беру мәселесін ғылыми тұрғыда қарастырмаған. Қазіргі жағдайда оқушылардың санасында, ой-өрі-сінде, жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, оқушы тұлғасының даму барысын психологиялық жан-жақты және үздіксіз зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс бағытта дамыту, әр-түрлі әлеуметтік және моралдық психологиялық жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында жаңа азаматты қазақтың ұлттық өнері арқылы қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен көкейкестілігі күннен күнге артып отыр. Сондықтан, білім беру жүйесін реформалау саясаты ең біріншіден - еңбек, технология, кәсіптік білім беру сияқты өмір талабына қойылатын сұранысқа сәйкес жүргізу, екіншіден - оқу процесіндегі білім беру мен ұлттық тәрбие бірлігін сабақтастыра отырып, білімнің үйлесімділігімен қатар, әрбір оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, қабілетіне, белсенділігіне сәйкес бағдар ұстау болып отыр. Бұдан ұлттық тәрбие мәселесіне бұрын соңды көңіл бөлінбеген деген ой туындамаса керек. Оған этнопедагогика материалдары дәлел бола алады. Десек те, қазіргі қоғамның ғылыми, әлеуметтік, практикалық талабына, тәрбие беру мақсатын жүзеге асыру қажеттілігіне сай, оқу үрдісінде жергілікті жердің эконо-микалық, экологиялық және этномәдени ерекшеліктерін ескере отырып, технология сабағында оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселелері әлі күнге дейін бір-жақты шешімін тапқан жоқ.

Білім - қоғамды жетілдіреді. Ал, білім мен тәрбие – егіз ұғымдар. Осыны ескере отырып, технология сабақтарының кез келгенінде оқушыларға халықтық қолданбалы өнерді теориялық білім деңгейінде меңгертіп қана қоймай, оның тәрбиелік негіздерінен хабар бере отырып, еңбек сүйгіштік, елжандылық, ар-намыс, адамгершілік, ізгілік қасиеттерді қалыптастыруды көздеу керек. Сонда ғана, еңбек тәрбиесін ұлттық, саяси, құқықтық, ізгілік, патриоттық, адамгершілік, экологиялық, экономикалық тәрбие түрлерімен ұштастыра жүргізу арқылы жемісті нәтижелерге жетуге болады. Біздің ойымызша, еліміздегі өзгерістерге сәйкес нарықтық қатынастарға көшуге байланысты білім беру мазмұнын саралап, оқу үрдісін өндіруші еңбекпен ұштастыра отырып, оқушыларға халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие берілуі тиіс. Біз өз зерттеуімізде оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселесі мен мәдени-этникалық білім беру жүйесінде этнопедагогикалық даму заңдылықтарын, тәлім-тәрбиелік мәнін ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдардың құнды ой-пікірлеріне назар аударамыз. (Ж.Ж.Наурызбай, А.Мұхамбаева, Қ.Бөлеев, Ж.Башимов, т.б.).

Ұлттық тәрбиенің мақсаты жеке тұлғаның сана-сезімін, мінез-құлқын, ар-намысын қалыптастырып, дамыту. Ал, халықтық қолданбалы өнер белгілі бір даму сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық сатыларға жеткенше ұрпақ тәрбиесіндегі бастау бұлақ болып саналатын халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие жүйесіндегі алғашқы құрал қызыметін атқарып келгенін байқаймыз. Осыдан халқымыздың қолданбалы өнері мен халықтық педагогиканың тәрбиедегі сабақтастығы принциптік-идеялық үндестігі туындайды.

Е.Хриситованың пайымдауы бойынша әр тарихи кезеңге сәйкес халық педагогикасындағы ойлар мен педагогикалық білімдерді бір-бірімен теңестіруге болмайды, себебі халық педагогикасындағы ойлар қоғамдық сананың басқа түрлерінде де өзін көрсетеді дей келе, сананың түрлері мен ұлттық тәрбиенің ара қатынасын ажырата зерттеуді талап етеді. Г.С.Виноградов халық педагогикасын мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, халық педагогикасындағы бала тәрбиелеу тәжірибесін ұлттық тәрбие ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады. Осы ойларды қорытып, халықтық педагогикада ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырларға созылған ұрпақ тәрбиелеудегі мәдени ойлау эмпирикалық жүйесінің негізгі озық үлгілерінің жиынтығы халықтық қолданбалы өнердің ұлттық тәрбие берудегі мүмкіндіктері мен педагогикалық шарттарын қарастырамыз. Зерттелген ғылыми еңбектердің бәрінде қазіргі білім мен тәрбие берудің даму өрісіне қойылатын негізгі талаптар үш түрлі бағытта қарастырылады: еркін тұлғаны тәрбиелеу; рухани тұлғаны тәрбиелеу; ізгі адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеу. Бұл еңбектерде жеке тұлғаны рухани ізгілікке, ұлттық дәстүрге тәрбиелеп, жетілдіру мәселелерін “дәстүр сабақтастығы”, “біртұтастық”, “жүйелілік” ұғымдарына сай қарастыру көзделген. Белгілі ғалым Л.Н.Каган өнердің төрт түрлі қызметін атап көрсетеді: танымдық, бағалау-шылық, жасампаздық, шығармашылық. Осы тұжырымдарды бас-шылыққа ала отырып, өтпелі кезеңдегі жасөспірімдер тәрбиесінің мақсаттары мен міндеттерін қайта қарайтын, халықтық қолданбалы өнердегі ұлттық тәрбиенің орнын айқындайтын уақыт келді.

Технология сабағындағы ұлттық тәрбие - кең ұғым. Біздің зерттеуімізде оқушыларға технология сабағында ұлттық тәрбие беру мәселелері алғашқы зерттеу тәжірибесі болғанымен, осы сала бойынша жүргізілген әртүрлі теориялық ізденістер, ғылыми тұжырымдарға сүйеніп, оларды зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдіснамалық негізіне арқау еттік. Халықтық қолданбалы өнерді жалпы білім беретін мектептерде оқыту негіздері К.Ералин, Н.Н. В.С.Кузин, Ростовцев, А.С.Хворостов, Т.Я. Шпикалова, т.б. еңбектерінде қарастырылған.

О.С.Сатқанов қазақ мектептеріндегі бастауыш сынып оқушыларын сәндік-қолданбалы өнерді қолдану арқылы еңбекке баулуды жетілдіру жолдарын қарастырса, С.Жолдасбекова бастауыш сынып оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру жолдарын зерделеп, саралайды.

Жеке тұлғаның жалпы дамуына, ұлттық тәрбиесіне, көркемдік талғамына үлкен мүмкіндік беретін халықтық қолданбалы өнердің табиғатын, оның адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызметінің мәнін зерттеген орыс ғалымдары: И.Я.Богусловская, В.Б.Воронов, С.М.Темерин, т.б. өз еңбектерінде бұл өнердің өміршеңдігін, қай-таланбас көркемдік құндылығын айқындай отырып, оның тәлім-тәрбиелік маңызына да баса назар аударады.

Баланың қабылдауына, ұлттық талғамына жеңіл болатын халықтың қолданбалы өнерінің үлгілерін жинау, оларды орынды қолдану мәселесін, педагогикалық маңызын Р.Сыздықова да атап өтті.

”Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі”- деп, ұлы ғұлама Әбу Насыр әль-Фараби бабамыз айтқандай, оқушыларға халықтық этнопедагогика негізінде қолданбалы өнер арқылы тәрбие беруде технология сабақтарындағы білім мен ұлттық тәрбиені үндестіре білсек қана қазіргі заманғы ғылым мен техниканың озық идеяларын ала отырып, ұлттық санасы, ізгілік қасиеттері қалыптасқан, жан-жақты дамыған тұлға тәрбиелей аламыз.

Психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенсек - сапалы танымдық деңгейдегі пайымдау, шындық пен өнерді толық мәнде қабылдау үрдісі аяқталмай тұрып жүзеге асырылмайтынын, ұлттық-эстетикалық сезім әсері де тек қабылдау үрдісі кезінде пайда болатынын көреміз. Бірақ, зерттеушілердің жан-жақты болжамдары мен тұжырымдарында, талғам негізінен ”пайымдай білу қабілеттілігі” тұрғысында ғана белгіленіп, көркем туындылар мен ұлттық өнер болмысын, оның ішінде халықтық қолданбалы өнерді қабылдаудан пайда болатын рахаттану, ләззаттану сияқты эстетикалық сезімін қамти отырып, ұлттық тәрбие берудің міндетін атқара ала ма? - деген мәселелерді нақтылы ашып көрсетпейді.

Бүгінде жастар арасындағы тәрбиенің бұзылуы ұлттық тәрбиеден қол үзудің салдары екені даусыз. Мектептердегі технология сабақтарында білім мен тәрбие берудің негізгі кемшілігі халықтық қолданбалы өнердің жүйелі оқытылмауы және олардың табиғи мүмкіндіктерінің ескерілмеуі, оның басқа пәндер секілді жүргізілмеуі деп білеміз. Оқушы тұлғасын қалыптастырып, дамытуда «оқу - тәрбие -білім» жүйесі тұтастық сипатта болуы керек және оның не-гізінде тұлғаны біртұтас қалыптастыру міндеті бүкіл оқу-тәрбие жұ-мысының бар компоненттері (мотивациялық, процессуальдық, маз-мұндық, бейімдік, танымдық) бір мақсаттылық бағытта өзара ажы-рамас байланыста үздіксіз жүруін қажет етеді. Бұл үрдіс көркем-шығармашылық еңбекке баулитын жаңа мазмұнды педагогикалық жүйені құрайды. Оқушылардың логикалық ойлауы, өзінің таным-дық көзқарасын ұстануы, оны дәлелдеуі, яғни мінез-құлық сапаларын қалыптастырады.

Оқушыларға технология сабақтарында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру негізін құраушылар: оқу, тәрбие, көркемдік білім, шығармашылық іс-әрекеттер т.б. Соған сәйкес, жоғарыда келтірілген түсініктер мен ғалым-зерттеушілердің ой-түйіндерін, тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, халықтық қолданбалы өнер арқылы «оқу - тәрбие - білімң жүйесіндегі тех-нология сабақтарында ұлттық тәрбие негізінде оқушылардың адам-гершілік, ізгілік қасиеттерінің қалыптасуын логикалық схема түрінде бердік. (Сурет 1)