Омар хаям рубаийлері жалған ба?

Разум пьющего крепко опутан тобой.

Ты с душой обращаешся, словно с рабой,

Стать ее заставляещь самою собой.- как сказал Омар Хаям деп, мас қылып жібергені туралы әңгімелерді білеміз. Қазір де онша-мұнша құдалық пен гәптерде айтылып қалып жүр. Өзбек ағайындар Әбу Насыр Мубашыр әл-Таразидің жоғарыда көрсетілген еңбегін өзбек тіліне аударып, жарыққа шығарған екен.

Сол рубаийлері ел арасында жаттанды болып қалған Омар Хаям негізінде кім? Осындай өлең-рубаийлерін ол шынында жазған ба? Ол өзі ислам мәдениеті мен діннің дамыған кезеңінде өмір сүрмеп пе еді? деген сан-қилы сұрақтар туады. Ислам дінінің үстемдік құрып тұрған дәуірінде шарапты насихаттайтын өлеңдерді ол қалайша жазды және оған оны жазуға сол кезеңдегі дін қызметкерлері мен әміршілер қалайша рұқсат берді? Омар Хаямның өзі сопылық ағымды насихаттаған Түрік селжұқтары мемлекетнің қайраткері болған емес пе? деген сұрақтар пайда болары хақ.

Әбу Насыр Мубашыр әл-Тарази алғашқылардың бірі болып: «Бұл рубаияттар Омар Хаямдікі емес, бәлкім басқалар тарапынан тоқылып, ол кісіге қатысты берілген жала» дегенді ғылыми негізде баяндайды.

Омар Хаямның толық аты-жөні Абул Фатх Ғиясиддин Омар ибн Ибрахим Хаям Найсабурий (шам.1048 - шам.1123 жж. өмір сүрген). Әбу Насыр әл Тарази Омар Хаяммен бірге оқыған ғұламалар, тарихшы замандастарының пікірін келтіре отырып, атап айтқанда шәкірті Абу Хасан ибн Омар ибн Әли ан-Низамий ал-Арузий Самарқандийдің «Чар мақала», Шамсиддин Мухаммад ибн Махмуд Шахрузурийдің «Нузхатул аруақ уа равзатул афрах», Захруддин Байхақийдің «Хукомоул Ислам» шығармаларына сүйене отырып оның тақуалық өмір кешкенін дәйектей көрсетеді.

Атақты ағылшын тарихшысы Гибон және неміс ғалымы Карл Брокельман Омар Хаям құрастырған күнтізбенің қолданыстағы григориан календарынан әлдеқайда тиімді екенін мойындаған екен. Әбу Насыр әл Тарази Омар Хаямның өмірі мен шығармашылығы жөнінде сол кезеңде өмір сүрген және кейінгі кезеңдерде ғұмыр кешкен ғұламалардың біреуі де оның ақын болғандығын дәлелдейтін естелік, яки сыни пікірлер қалдырмағанын көрсетеді. Арақ-шарап туралы рубаяттар Омар Хаямдікі емес деп үзілді-кесілді дәлел-дәйектер келтіреді. «Ол патша мен әмірлер, ғұламалармен үнемі бірге жүрді, егер ол осындай рубаийлер немесе осыған ұқсас бірдеме жазса сол мезетте-ақ белгілі болып, таралып кетер еді және исламның тазалығын қорғаушы кісілер бұған қарсылық білдіретін еді...» дейді. Арузий Самарқандий, Замахшарий, қазы Насауи, имам Абу Хасан ал-Ғазали секілді тұлғалар исламға нұқсан келтіретін пікір немесе өлеңдерді қатаң сынға алған ғұламалар және олар Омар Хаяммен бірге өмір сүрген, онымен қарым-қатынаста болғандығын айта отырып, олар керісінше ол туралы жақсы пікірлер мен естеліктер қалдырғанын келтіреді.

Олай болса қалайша Омар Хаям ақын ретінде танылып, оның рубаяттары бүкіл әлемге белгілі болып кетті? деген заңды сұрақ туады. Бұл сауалға да Әбу Насыр Мубашыр ал-Таразий өз зерттеуінде жауап беруге тырысқан. Омар Хаям туралы бірінші болып 1700 жылы ағылшын ғалымы, Оксфорд университетінің профессоры Томас Гайд, кейіннен Фон Гомер Биргестел және Меме Никлостар жазған екен. Сонымен қатар, 1856 жылы ағылшын ақыны Эдвард Витз Геральд (Фицджеральд) Омар Хаямның жетпіс рубаийін тәржіма жасаған соң, оның аты белгілі болып кеткен. Геральд бұл аударма туралы өз ұстазы Говлге жазған мына хатында: «Мен бұл рубаийлерді түп мағынасында тәржіма жасамадым, кейбір қатарларын сақтап қалған хәлде, біріне-бірін араластырып өзгерттім», дегенін көрсетеді.

Омар Хаямның тегі әсілінде Омар Хаемий екендігін көрсете келе, Хаям аты Алауддин Али ибн Мухаммад ибн Ахмед ибн Халаф ал-Хурасаний атты парсы ақынының лақаб аты екенін растайды. Негізгі Омар Хаям Салжұқтар мемлекетінің әмірші Низамулмулктің жақын досы, кеңесшісі болғандығын, оның батиний-ғалымдарға қарсы жүргізген күресі үшін одан кек алу мақсатында рубаийлер жазып, оны Омар Хаям Нисабурийге қатысты деп жала жапқан болулары мүмкін деп те жазады.

Рубаийлердің түпкі қолжазбасын баспаға шығарғандардың мойындауынша аталған еңбек Омар Хаямның қазасынан 150 жылдан кейін жазылғандығы туралы тағы бір дәлел көрсетеді. Оны «...қазіргі күні де Британ кітапханасында сақтаулы тұрған Геральд аудармасының 153 түрлі баспа нұсқаларының қойылғаны және сол отарлау кезеңінде бұл іске қаншалықты мән берілгенін көрсетеді» дейді зерттеуші.

Әбу Насыр Мубашыр әл-Таразидің ұлы Абдулла Мубашыр Таразидің жазуынша әкесі бұл еңбегін жазудан бұрын Каирдегі ғылыми конференцияда баяндама жасаған көрінеді. Конференцияда жасалған баяндамадан кейін көпшілік оны қолдап мақалалар жазған екен. Каирден шығатын «ал-Ахрам» газетінің 1978 жылы 6 желтоқсанындағы санында: «Лондондағы Омар Хаям рубаяты қолжазбасы жалған екен.... Бұл қолжазбалар 1200 жылы шамасында жазылған деп хабар беріліп келді..., ол осыдан жүз жылдай бұрын жазылған, оны Кембридж университетінің ғалымдары Ираннан тапқан, марқұм Артур Арбортистен сатып алған» деген хабар таратады.