№
|
Орыс тілінде
|
Қазақ тілінде
|
Этимологиясы
|
Анықтамасы
|
1
|
АБДОМЕН
|
АБДОМЕН
|
лат. аһсіотеп — құрсақ, іш
|
құрсақаяқтылар, буынаяқтылар денесінің құрсақ бөлімі.
|
2
|
АБДУКЦИЯ
|
АБДУКЦИЯ
|
лат. аһсіисііо; аЬ - сыртқа қарай, сіико — серпу
|
омыртқалы жануарлар мен адам денелерін омыртқа жотасының бойымен өтіп, оларды тепе- тең екі жарты бөлікке бөлетін орталық сагиттальды жазықтықтан сыртқа (оң немесе сол жаққа) қарай бағытталған қозғалыс. Абдукцияны жүзеге асыратын бұлшык етгерді “абдукгорлар” деп атайды.
|
3
|
АБЕРРАЦИЯ
|
АБЕРРАЦИЯ
|
лат. aberratio-aberrare - жаңылысу , ауытқу
|
хромосомалық мутация, хромосоманың немесе хроматидтің өзгергсн қүрылымы; хромосомалар мен хроматидтердің үзілуі және онан соң үзілген үштарының жаңа үйлесімде қайтадан қосылуы нәтижесінде пайда болады.
|
4
|
|
АБЖЫЛАНДАР
|
|
сужыландар тұқымдасының туысы, ұзындығы 2,4 м-ге жетеді. Денесінің арқа жағы бір түсті, кейде кара қошқыл жолағы не дақтары бар, ал қүрсақ жағы біркелкі ашық түсті болады.
|
5
|
АБИОГЕНЕЗ
|
АБИОГЕНЕЗ
|
гр. a — болымсыздық, жоққа шығару, bіos — тіршілік, genesіs — пайда болуы
|
тіршілік бейорганикалық табиғат заттарының бірте-бірте күрделіленуі мен биополимерлердің (нуклеин қышқылдарының, белоктардың және т.б.) пайда болуы арқылы шыққан деп пайымдайтын теория.
|
6
|
АБИОЗА
|
АБИОЗА
|
(грек. а — емес, керісінше, bios — тіршілік)
|
мал жәнс өсімдік өнімдерін температура және түрлі антисептикалық заттар арқылы консервілеу; етті жәнс балықты түтінмен ыстау да абиозаға жатады.
|
7
|
АБИССАЛЬ
|
АБИССАЛЬ
|
(грек. abyssоs — тұңғиық, терең, түпсіз)
|
теңіздегі 2000 м-ден астам тсреңдіктс болатын аймақ.
|
8
|
|
АБОРАЛЬДЫҚ
|
(а — содан, қарсы; оr, оris — ауыз)
|
жануарлардың бас аумағын атауда пайдаланылатын халық-аралық термин. Аборальдық — ауыздан бастың немесс бас сүйектің артқы жағына қарай деген мағына береді.
|
9
|
|
АБОРАЛЬДЫ МҮШЕ
|
(лат. аb - содан, қарсы, оris — ауыз)
|
ескектілердің (сіепорһога) тепе-теңдік сақтайтын және жылжуын реттейтін мүшесі.
|
10
|
|
АБСЦИЗ ҚЫШҚЫЛЫ
|
|
өсімдік жапырағы мен тамыр оймақшасында түзілетін сесквитсрпенді қосылыс; ескі жапырақтарда, пісіп-жетілген жемістсрде және тыныштық күйге ауысып бара жатқан бүршіктер мен дондерде көп болады.
|
11
|
|
АВИАДЕНОВИРУСТАР
|
|
Аденовирустар тұқымдастығының авиаденовирустар туыстығы.
|
12
|
|
АВИПОКСВИРУСТАР
|
|
поксвирустар тұқымдастығына кірстін құстың шешек вирустары. 1902 ж. Макс пен Штиккер ашқан.
|
13
|
АВИТАМИНОЗ
|
АВИТАМИНОЗ
|
лат. avitaminosis, a- — гр. ἀν- (ἀ-) емес — -osis ағыл. vitamine
|
ұзақ уақыт оргаизмге қажетті витаминдердің бірсуі не бірнешеуі жейтін тамақта мүлде жоқ немесе жетіспейтін құнарсыз ас ішкен- діктен пайда болатын организмнің ауру жағдайы.
|
14
|
|
АВСТРАЛОПИТЕКТЕР
|
Australo-pithecinae, лат. «australis» - оңтүстік, грек, «pitekos» - маймыл
|
ең алғашқы адамдардың арғы тегі деп адамдар тұқымдасыиа жатқызылады, олардың қаңқа қалдықтары алғаш рет 1924 ж. Оңтүстік Африка жерінен табылған, кейіннен Шығыс және Орталық Африканың басқа да аймақтарынан табылды.
|
15
|
АВТОКЛАВ
|
АВТОКЛАВ
|
(грек. аutos — өзі, лат. clavis — ілмешек, бекітпе)
|
жоғары температура мен будың қосылуынан пайда болатын қысым арқылы түрлі заттарды зарарсыздандыратын арнаулы құрал; жабдықтарды, ыдыстарды, өнімдерді және т.б. микробтардан тазарту мақсатында зарарсыздандыруда тамақ өнеркәсібінде, медининада, ветеринарияда көп қолда- нылады.
|
16
|
|
АВТОМУТАГЕНЕЗДЕР
|
грек. abtos озім, gen¬esis — шығу тегі, пайда болу
|
геннің өздігінен өзгеретін ішкі қабілетіне байланысты факторлар.
|
17
|
АВТОПОЛИПЛОИД
|
АВТОПОЛИПЛОИД
|
грек, autos — өзім, өздігінен; polys — көп; eidos — түр
|
клеткадағы бірдей хромосомалар тобының қайталануы, яғни түрішілік хромосомалар тобы санының өсіп, сандық өгеруі, бастапқы түрдің геномын еселеп көбейту негізінде алынатын организм.
|
18
|
АВГОРАДИОГРАФИЯ
|
АВГОРАДИОГРАФИЯ
|
(Autoradio- graphia, грек. аutos — өзім, лат. гadio — сәуле шығарамын, грек. grapho — жаза- мын)
|
зерггеу нысанындағы (жануарлар нсмесс өсімдік клсткалары, үлпалар, мүшслері) белгіленген радиоактивті изотоптардың жинақталу мөлшерін талдауға арналған цитологиялық әдіс.
|
19
|
АВТОСОМА
|
АВТОСОМА
|
autosoma; грек, autos — өзім; soma — дене
|
(жыныстык емес хромосома) — жыныссыз көбейетін жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтар клеткаларында болатын хромосома.
|
20
|
АВТОСПОРА
|
АВТОСПОРА
|
|
жасыл балдырлардың суда өсетін кейбір түрлерінде жыныссыз көбеюі кезіиде түзілетін талшықсыз споралар.
|
21
|
|
АВГОТРОФТЫ МИКРООРГАНИЗМДЕР
|
|
көмір қышқылын ауадан, топырақтан, көмірқышқыл тұздарынан, көміртегінің көзі ретінде органикалық емес қосылыстардан алып, пайдаланатын микроорганизмдер.
|
22
|
|
АВТОТРОФТЫ ОРГАНИЗМ
|
|
қарапайым бейорганикалық қосылыс- тардан күн сәулесі энергиясын (гелио- трофтар) немесе басқа да химиялық реакциялар барысында бөлініп шығатын қуат көзін (хемотрофтар) пайдаланып, күрделі органикалық қосылыстар түзіп, өз денесін құратын организмдер.
|
23
|
|
АГАМДЫҚ ТҮРЛЕР
|
|
бұларға жыныстық жолмен көбейе алмайтын өсімдіктер түрлерін жатқызуға болады.
|
24
|
АГРАНУЛОЦИТ
|
АГРАНУЛОЦИТ
|
(грек. а — жоқ және лат. granulum — дән, түйіршік; грек. кytos— клетка)
|
қанның түйіршіксіз лейкоциті. Агранулоцитке лимфоциттер мен моно- циттер жатады.
|
25
|
АГАР-АГАР
|
АГАР-АГАР
|
малай тілінде агар-агар – балдыр
|
Кейбір қызыл теңіз балдырларынан алынатын полисахаридті препарат.
|
26
|
АГЛИКОН
|
АГЛИКОН
|
|
Гликозид молекуласынан көмірсуды бөліп алғаннан соң қалған бөлігі.
|
27
|
АГРЕССИНДЕР
|
АГРЕССИНДЕР
|
(лат. aggredior — тап басу)
|
организмдердің қорғаныштық қасиетін (фагоцитоз және бактериолиз) нашарлататын уытты микроорганизмдер- дің тіршілік өнімдері.
|
28
|
АДВЕНТИЦИЯ
|
АДВЕНТИЦИЯ
|
(лат. adventitius— келімсек)
|
жануарлар организміндегі денс қуыстарынан тыс жатқан түтік тәрізді мүшслердіц (көмскей, ксңірдек, жұт- қыншақ, өңеш, тік ішектің соңғы бөлігі, қан және лимфа тамырлары) борпылдақ дөнекер ұлпасынан тұратын сыртқы қабығы. Адвентиция түтікше мүшелсрді қоршаған құрылымдармсн (ұлпалар, мүшелер) байланыстырып түрады.
|
29
|
|
АДВЕНТИЦИЯЛЫҚ КЛЕТКА
|
(лат. adventitius — келімсек)
|
қантамырларының сыртқы борпылдақ дәнекер ұлпалы қабығында кездесетін шала маманданған жас клетка.
|
30
|
|
АДВЕНТИЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚ
|
|
дене қуыстарынан (көкірек, құрсақ, жамбас) тыс орналасқан түтікше мүше- лердің (жұтқыншақ, көмекей, өңеш пен кеңірдектің мойын бөліктері және тік ішектің соңғы бөлімі, қан және лимфа тамырлары) сыртқы борпылдақ дәнекер ұлпалы қабығы.
|
31
|
АДГЕЗИЯ
|
АДГЕЗИЯ
|
(лат. adhaesio — жабысу, тұтасу)
|
1)клеткалардың бір-бірімен немесе түрлі биологиялық және басқа табиғи қүрылымдармен байланысу қабілеті; 2) зардапты микробтардың сезімтал клеткалар мен ұлпалардың бетіне өздерінің ерекше сорғыш мүшелері (пиллері) арқылы жабысуы.
|
32
|
|
АДДИТИВТІ ГЕНДЕР
|
|
қосынды әсер ететін гендер, полимерлі гендсрдің бір мәнді әсер ететін жиынтығы.
|
33
|
АДДУКЦИЯ
|
АДДУКЦИЯ
|
(Adductio, лат. аd — ішкс қарай. duco— серпу)
|
организмнің оң нсмесе сол бүйірінсн омыртқалы жануарлар денeлері омыртқа жотасының бойымен өтіп, оларды тепе-тең екі жарты бөлікке бөлетін орталық сагиттальды жазықтыққа, яғни ішке қарай бағытталған қозғалыс.
|
34
|
АДЕНИН
|
АДЕНИН
|
|
6-амииопурин-пурипдік негіздің туындысына жататын азоттық негіз. Нуклеин қышқылдарының (РНҚ және ДНҚ) құрамында барлық тірі организм клеткаларында кездессді.
|
35
|
|
АДЕНОВИРУСТАР
|
|
скі туысқа болінеді: Mastadenovirus — сүтқоректілср аденовирустары және Aviadenovirus — құс адсновирустары. Әр туыстық туыстық тармақтар мен түрлердің түр тармақтарына бөлінеді.
|
36
|
АДЕНОЗИН
|
АДЕНОЗИН
|
|
аденин және көмірсу рибозадан тұратын нуклеозид. РНҚ мен кейбір коферменттердің (НАД, НАДФ, ФАД) құрамыиа кіреді және барлық тірі клсткаларда кездеседі.
|
37
|
|
АДЕНОЗИНБІРФОСФАТ
|
|
Аденозинбірфосфор қышқылы, молекуласы
адениннен, рибозадап және фосфор
қышқылыпың бір қалдығынан түзілген
нуклеотид.
|
38
|
|
АДЕНОЗИНЕКІФОСФАТ
|
|
Аденозинекіфосфор қышқылы; молекуласы
адениннен, рибоза және екі фосфор
қышқылының қалдығынан тұратын
нуклеотид.
|
39
|
|
АДЕНОЗИНҮШФОСФАТ
|
|
Құрамы адениннен, рибоза жоне фосфор қышқылының үш қалдығынан тұратын нуклеотид.
Органикалық молекулалардың тотығу
рсакцияларында бөлініп шығатын энергия
АҮФ түрінде митохоңдрияларға жиналады.
|
40
|
|
АДЕНОЗЙНФОСФОР ҚЫШҚЫЛ-
ДАРЫ
|
|
Құрамы адениннен, рибозадан және фосфорқышқылының бір (АБФ), екі (АЕФ)
немесе үш (АҮФ) қалдығынан тұратын
нуклсотид.
|
41
|
|
АДЕНОСАТЕЛЛИТТІК ВИРУСГАР
|
|
құрамында ДНҚ бар вирустардың ақаулы түрлері; парвовирустар (Parvoviridae) тұқымдастығына, депендовирус (Dependovirus) туыстығына жатады.
|
42
|
|
АДЕЦИДУАТТАР
|
(грек. а — жоқ, лат. —deciduus түсіп қалу, бөліну)
|
буаздық кезеңінде жатырдың ішкі кілегейлі қабығы — эндометрийде төл туғаннан кейін бөлініп түсетін арнайы қабықша түзбейтін жануарлар.
|
43
|
АДОЛЕСКАРИЯ
|
АДОЛЕСКАРИЯ
|
(лат. — adolescaria өсемін, ұлғаямын)
|
бауыр сорғыш құрттың дамуындағы дернәсілінің ең соңғы (қимылсыз) сатысы. А. ересек түріне айналу үшін өзінің негізгі иесінің дснесіне түсуі тиіс.
|
44
|
|
АДРЕНЭРГИЯЛЬІҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕ
|
|
СІ — жүйке түйінінен кейінгі вегетативті жүйке талшықтарынан құралатын жүйе. Олардың жүйке ұштары адреналин және норадреналин олигопептидті нейрогар- мондарын бөледі.
|
45
|
АДСОРБЦИЯ
|
АДСОРБЦИЯ
|
|
газдарды немесе ерітіндідегі заттарды адсорбентгің комегімен сіңіре байланыстыру.
|
46
|
|
АДЫРАСПАН
|
(Peganum)
|
түйетабандар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдіктер туысы. Оңтүстік Еуропа мен Азия, Солтүстік Африка және Америкаға тараған 5 түрі бар.
|
47
|
|
АЖЫРАУ
|
|
дарақтардың будан ұрпағында әр түрлі генотиптердің пайда болуы. А. алғашқы организмнің гетерозиготалылығын корсетсді.
|
48
|
|
АЗБАН
|
|
бұрын үйірге, күйекке, келеге түсіп жүрген, соңынан піштірілгсн сркск мал. Бұл сөз түйе мен ешкіден гөрі қой мен жылқыға қатысты жиі қолданылады.
|
49
|
|
АЗҒЫНДАУ
|
|
экологиялық жүйеге тән емес бір құбылыстың қайталанып отыруы. Сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты А. жүреді.
|
50
|
|
АЗҚЫЛТАНДЫ ҚҮРТТАР
|
(Oligochaeta)
|
буылтық кұрттар (annelida) типінің бір класы. 5000-ға жуық түрі бар. Топырақта, тұщы суларда тіршілік етеді (жауын құрты, нерейдалар және т.б.).
|
51
|
АЗОТБАКТЕРИН
|
АЗОТБАКТЕРИН
|
|
азот бактерияларынан дайындалатын микробтық тыңайтқыш.
|
52
|
|
АЗОТБАКТЕРИЯЛАР
|
|
табиғатта еркін тіршілік ететін, ауадағы молекулалық азотты сіңіре алатын бактериялар.
|
53
|
|
АЗОТТЫ ЗАТГАРДЫҢ АЛМАСУЫ
|
|
өсімдіктер азотты топырақтан тотыққан — нитрат және тотықсызданған — аммоний күйіндс сіңіреді. Органикалық қосылыс- тарда азот тотыксызданған түрде болатын- дықтан, өсімдікке сіңген нитрат сатылай тотықсыздану процесіне ілігеді.
|
54
|
|
АЗОТТЫҚ ТЕҢГЕРІМ
|
|
тамақ арқылы организм қабылдайтын және зәр мен тер арқылы шығарылатын азот мөлшерінің тең болу жағдайы, организм- дегі белоктың алмасу мөлшерінің көрсет- кіші.
|
55
|
|
АЗОТТЫҢ ИММОБИЛИЗАЦИЯ- ЛАНУЫ
|
|
белгілі бір жағдайда микро- организмдердің қаулап өніп-өсуіне, дамуына байланысты азоттың минсрал түрінің олардың цитоплазмадағы бело- гыиа ауысуы; азоттың минералдаиуына қарама-қарсы құбылыс.
|
56
|
|
АЗОТТЫҢ ФИКСАЦИЯЛАНУЫ
|
|
атмосферадағы молекулалық азоттың байланысын, органикалық азотқа айналуы. Мұны жоғары сатылы өсімдіктермен селбесе және бос тіршілік ететіи кейбір бактериялар жүзеге асырады.
|
57
|
АЗОТФИКСАЦИЯ
|
АЗОТФИКСАЦИЯ
|
|
бактериялар арқылы азот сіңіру. Ауадағы молекулалық азотты (ГМ,) бойына сіңіретін бактериялардың көпшілігі топырақ бактериялары.
|
58
|
|
АЗУ ТІСТЕР
|
|
жануарлардың жоғарғы және төменгі тіс доғаларында (аркадаларында) алдыңғы азу тістер — премолярлардан кейін орналасқан, азықты шайнап ұсақтауға арналған өте берік ас қорыту мүшесі.
|
59
|
|
АЙДАРЛЫ ҚҰМАЙ
|
|
сүңқар тектестер отрядының американдық құмайлар отряд тармағына жататын, күңдіз белсенді тіршілік ететін жыртқыш құс.
|
60
|
|
АЙДАРЛЫ ТҮЙЕҚҰС
|
|
жайдақ төсті құстардың қазуар тектестер отрядына жатады. Салмағы 80—90 кг. Басында мүйізді айдары, мойнында қауырсынсыз қалыңтері қатпары болады.
|
61
|
|
АЙДАҺАРЛАР
|
|
усыз жыландардың қазіргі кездегі ең ірі бір тұқымдасы,80-ге жуық түрі бар. Айдаһарларда жамбастың, ортан жіліктің және тырнақтың қалдығы сақталғандықтан, кейдс жалғанаяқтылар деп те атайды.
|
62
|
|
АЙҚАСУ
|
|
жаңа комбинация (реком- бинация) түзетіи геидерді анықтайтын, гомологты жұп хромосомалар бөліктерінің өзара алмасуы.
|
63
|
|
АЙҚҮЛАҚ немесе тіссіз үлу
|
|
былқылдақденелілер типінің қосжақтаулылар класының нағыз тақта- желбезектілер отрядының туысы. 15 түрі бар.
|
64
|
|
АЙҚЫНДАЛУ
|
|
организмнің, мүшенің, ұлпаның немесе клетканың морфологиялық қалыптасуы. Дамып келе жатқан организм ерекше- ліктерінің айқындалып, анықталуы, ДНҚ молекуласындағы генетикалық ақпарат арқылы іске асу нәтижесі.
|
65
|
|
АЙЛАУЫҚТАР
|
|
бір және көп жылдық шөптесін, кейде бұта, ағаш өсімдіктер тұқымдасы. Дүние жүзіне кең тараған 2000-ға жуық түрінің 130 түрі Қазақстанда өседі.
|
66
|
|
АЙРАУЫҚ
|
|
астық (қоңырбастар) тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Жер бетіне кең тараған 150 түрінен Қазақстаңда 16 түрі кездеседі.
|
67
|
|
АЙЫР ӨРКЕШТІ ТҮЙЕ
|
|
түйе туысына жататын ірі сүтқоректі жануар. Жабайы айыр өркешті түйені “қаптағай" дсп атайды, ол қазіргі кезде Моңғолияның Гоби шөлінің батыс өңірінде ғана кездеседі, саны өте аз (400- 600), соңдықтан ХТҚО-ның “Қызыл кіта- бына” тіркелген. Айыр өркешті түйені кей- де қос өркешті түйе деп те атайды.
|
68
|
|
АЙЫРҚҮЙРЫҚ
|
|
жәндіктср класының теріқанаттылар отрядының өкілі. Қанаттары кыска, алдыңғысы қатқылдау, тері тәрізді, артқы- сы жарғақ, кейде қанатсыздары да ксзде- седі.
|
69
|
|
АЙЫРЛАНУ
|
|
бұтақтанудың ең қарапайым түрі. Өсімдіктің негізгі өркенінің ұшындағы өсу нүктесінде пайда болған екі бүршіктен дамыған жаңа өркендер екіге айырлана ажырайды.
|
70
|
|
АЙЫРША БЕЗ
|
|
омырткалы жануарлар мен адам организміндегі иммундық жүйенің қалыптасуы мен оның қызметінің толық атқарылуын қамтамасыз ететін без.
|
71
|
АКАНТАРИЯ
|
АКАНТАРИЯ
|
|
қарапайымдардың сәулелілер класс тармағының бір отряды. Теңізде тіршілік етеді.
|
72
|
|
АКАНТОДАЛАР
|
|
жойылып кеткен балықтардың бір класы. Олардың қаңқа қалдықтары Еуразияның, Солтүстік Американың, Австралияның, Антарктиданың силур, пермь кездеріне жататын жыныстар арасынан табылған.
|
73
|
АКАРАЛОГИЯ
|
АКАРАЛОГИЯ
|
|
зоологияның кенелсрді зерттейтін бір саласы.
|
74
|
АККОМОДАЦИЯ
|
АККОМОДАЦИЯ
|
|
талдағыштар жүйесінің физиологиясында кору мүшелерінің сәуле сындыру күшінің әр түрлі қашықтықтағы заттарды айқын көруге икемделу қабілеті.
|
75
|
АККУМУЛЯЦИЯ
|
АККУМУЛЯЦИЯ
|
|
өсімдіктердің және басқа организмдердің ластанған ортадан әр түрлі химиялық заттарды (мыс., пестицидтерді, ауыр металдарды, радиоактивті заттарды) өз бойында, жеке мүшелерінде жинақтап шоғырландыру қабілеті.
|
76
|
АКРОБЛАСТ
|
АКРОБЛАСТ
|
|
аталық жыныс клеткалары — спермато- зоидтердің жыныс безіндегі даму процесі — сперматогенездің қалыптасу кезеңіндегі сперматидалардың ақшыл дөңгелек келгсн ядролары тығыздалып, сопақша пішінгс еніп, сперматозоидтің болашақ басын түзу сатысында, Гольджи кешені сперматида ядросына қарай жылжып, өзінен тығыз- далған түйіршіктер (гранулалар) — акро- бласты бөледі.
|
77
|
АКРОМЕГАЛИЯ
|
АКРОМЕГАЛИЯ
|
|
гипофиз аденомасы (аденогипофиздің ісігі) кезінде өсу гормоны — соматотропиннің шамадан тыс көп мөлшерде бөлінуіне байланысты адам мен жануарлар бас сүйектері (жақ және қабақ сүйектері) және аяқтар мен қол сүйектерінің, сондай-ақ ішкі мүшелердің шектен тыс дамып өсуі.
|
78
|
АКРОН
|
АКРОН
|
|
буынаяқтылардың басының алдыңғы буыны.
|
79
|
АКРОСОМА
|
АКРОСОМА
|
|
сперматозоид басының алдыңғы бөлігінде орналасқан аймақ тәрізді құрылым.
|
80
|
|
АКРОЦЕНТРЛІК ХРОМОСОМА
|
|
центромерасы дәл ортасында орналас- пағандықтан, иықтарының бірі ұзын, екіншісі қысқа болып келетін хромосома.
|
81
|
|
АКСОАКСОНДЫҚ ЖАЛЕАМА, АК- СОАКСОНДЫҚ БАЙЛАНЫС
|
|
жұлын мен ми сұр заты және жүйке ганглиондары нейроциттері (жүйке клеткалары) аксондары ұштарының басқа нейроциттер аксондары ұштарымен жанаса жалғасуы.
|
82
|
|
АКСОДЕНДРИТТІК ЖАЛҒАМА
|
|
нейроцит аксонының (жүйке толқынын клетка денесінен әрі қарай өткізетін өсінді) басқа нейроциттер дендриттерімен (жүйке толкынын қабылдайтын өсінді) жанаса түйісуі.
|
83
|
|
АКСОД ЕНД РИТТІК ЖАЛҒАМА
|
|
нейроцнттер аксондары ұштарының баска нейроциттер дендриттері ұштарымсн жанаса жалғаскан жері.
|
84
|
|
АКСОҚАБЫҚША
|
|
нейроцит аксоны цитоплазмасының (аксоплазма) сырткы плазмалық жарғақшасы.
|
85
|
АКСОЛОТЛЬ
|
АКСОЛОТЛЬ
|
|
кейбір құйрықты қосмекенділсрдің (жолбарыс амбистомасы) дернәсілі; ересек күйіне жепей-ақ дернәсіл кезінің өзінде де көбейе алатын касиеті бар.
|
86
|
АКСОН
|
АКСОН
|
|
цитоплазмасында белок түзуші органеллалары болмайтын нейроциттің жіп тәрізді ұзын өсіндісі.
|
87
|
|
АКСОН ТӨМПЕШІГІ
|
|
нейроцит денесінің (псрикарион) аксон өсіндісі басталатын конус тәрізді төмпешігі. Ұсақ нейроциттерде А.т. мен перикарионның құрылысында айырмашы- лық байқалмайды, ал ірі нейроцит А.т. нейроплазмасында базофилді боялған хроматофилді зат болмайды.
|
88
|
|
АКСОНДЫҚ ТАСЫЛЫМ
|
|
ксйбір цитоплазмалық белоктар мен клетка органеллаларының нейроцит перикарионынан аксонның бойымен оның ұшына қарай жылжуы.
|
89
|
АКСОНЕМА
|
АКСОНЕМА
|
|
плазмалық жарғақпен қапталған кірпікше өзегі. А. сақина тәрізді шеңбер бойымен орналасқан тоғыз жұп микротүтікшелерден (дублеттер) және сақина ортасындағы екі жеке микро- түтікшелерден (сингалеттер) қүралған.
|
90
|
АКСОПЛАЗМА
|
АКСОПЛАЗМА
|
|
нейроцит
аксонының цитоплазмасы. Аксоплазмада
эндоплазмалық тордан туындайтын
базофилді (хроматофилді) заттың кесек-
шелері болмайды, митохопдриялар жәнс
жүйкелік медиаторларға толған, мөлшері
әр түрлі көпіршіктер болады.
|
91
|
АКСОПОДИЯ
|
АКСОПОДИЯ
|
|
қарапайымдардың (сәуле
тәрізділерде) радиальді бағытта орналас-
қан, бір-бірімен айқаспайтын жалған
аяқтары.
|
92
|
|
АКСОСОМАЛЫҚ ЖАЛҒАМА
|
|
нейроцит аксонының басқа
нейроцит денесімен (перикарион) жанаса
түйісуі.
|
93
|
АКСОСТИЛЬ
|
АКСОСТИЛЬ
|
|
копталшықты қарапайымдардың клеткасын бойлай өтетін
тығыз, майысқақ арқау.
|
94
|
|
АКТИВТІ ОРТАЛЬІҚ
|
|
ферменттің
субстратпен түйісіп, оны қосып алатын
және өзгертетін бөлігі. А.о. құрамына
осындай қасиеті бар амин қышқылдары-
ның қалдыктар тобы, немесе металл атом-
дары, нсмесе коферменттер кіреді.
|
95
|
АКТИН
|
АКТИН
|
|
ет клеткасы (талшығы) мен басқа жиы-
рылғыш қүрылымдары бар клеткалардағы
жиырылу қызмстін атқаратын белокты
микрофиламент.
|
96
|
АКТИНИЯ
|
АКТИНИЯ
|
|
ішекқуыстылардың маржан полиптер класының алты сәулелі маржандар класс тармағының өкілі. Сыртқы қаңқасы дамымаған, жеке тіршілік ететін, денесі цилиндр тәрізді, саны алтыға еселеніп келетін қармалауыштары бар.
|
97
|
АКТИНОМИКОЗ
|
АКТИНОМИКОЗ
|
|
микробтар қоспасынан тұратын ауру қоздырғыштар; жануарларда көбінесе олардың төлдерінде, бас терісінде, мойнында болады.
|
98
|
АКТИНОМИОЗИН
|
АКТИНОМИОЗИН
|
|
ет клеткасы цитоплазмасындағы актин және миозин миофиламенттерінен құралған жиырылғыш миожіпшелердіц белокты кешені.
|
99
|
|
АКТИНОМИЦЕТТЕР
|
|
клеткалар немесе ақиқат тармақталаған жіпшелср түзетін бактериялар реті. Клет- каларының диаметрі 0,5—2,0 мкм. 8 тұқымдасы, 49 туысы, 670-ке тарта түрлері бар.
|
100
|
|
АКТИНОФАГТАР
|
|
актиномицеттердің вирустары. Олар актиномицеттердің антибиотиктер түзетін қабілетін жойып, өнеркәсіптік жолмен антиобиотиктер алуға елеулі нұқсан келтіреді.
|
101
|
АКТИНУЛА
|
АКТИНУЛА
|
|
ішекқуыстылар типінің, теңіз гидроидті полиптер отрядының еркін жүзіп жүретін полип тәрізді дернәсілі.
|
102
|
АКУЛЫ
|
АКУЛАЛАР
|
|
шеміршекті балықтардың отрядтан жоғары тобы; қаңқасы тек шеміршек- терден тұрады. Денесі ұзынша ұршық пішінді, ұзындығы 20—30 см-ден 20 м-ге жетеді. Акулалардың қазіргі кезде 350-дей түрі белгілі.
|
103
|
АКЦЕПТОР
|
АКЦЕПТОР
|
|
өсімдіктер физиологиясында донорлық-акцепторлық қатынас мүшеаралық, органеллалараралық болып болінеді.
|
104
|
|
АҚ ДЕГЕЛЕК
|
|
дегелектер тұқымдасына жататын ірі, ақ түсті жыл құсы. Еуропада, Солтүстік Африкада және Оңтүстік-Батыс Азияда, Орталык Азияда таралған.
|
105
|
|
АҚДЕЛЬФИН
|
|
тісті киттер отряд тармағына жататын дельфиндердің бір түрі; ұзындығы 6 м-ге дейін жетеді. Солтүстік Мұзды мұхиттың теңіздерінде және Тынық мұхиттың солтүстік теңіздерінде тіршілік етеді;
|
106
|
|
АҚ ЗАТ
|
|
үлпекті (миелинді) жүйке талшықтарынан тұратын,орталық жүйке жүйесі мүшелерінің (ми, жұлын) заты. Ақ зат орталық жүйке жүйесінің афферентті (орталыққа тепкіш) және эфферентті (орталықтан тепкіш) өткізгіш жолдарын құрайды.
|
107
|
|
АҚ КӨБЕЛЕКТЕР
|
|
жәндіктер класының қабыршақ-қанат- тылар отрядының тұқымдасы. Күндіз ұшатын, қанаттары ақ, қызғылт сары, кара дақтары бар. 100-гс жуық түрі бар, Қазақстанда 70 түрі кездеседі.
|
108
|
|
АҚ ҚҰМЫРСҚА
|
|
жәндіктер класының термиттер отрядының өкілі. Қауымдасып тіршілік ететін жәндіктер.
|
109
|
|
АҚ САҢЫРАУҚҰЛАҚ
|
|
болетустар тұкымдасына жататын туыс. Жеуге жарайтын қалпақшалы діңгекті саңырауқұлақтар.Топырақта өлі органикалық заттармен сапрофитті қоректенеді.
|
110
|
|
АҚ СҰҢҚАР
|
|
сұңқарлар тұқымдасына жататын жырт- қыш құс. Ұябасарының қанатының ұзын- дығы — 38—42 см, салмағы — 2 кг, шәулісі кішілеу келеді, қанатының ұзындығы — 34-37 см. салмағы 1 кг-дай болады.
|
111
|
|
АҚ ТЬІРНА
|
|
тырналар тұқымдасына жататын ірі жыл құсы, мойны мен сирағы ұзын, қауыр- сыны, аяғы мен тұмсығы қызыл түсті.
|
112
|
|
АҚБАС ТЫРНА
|
|
тырна тектестер отрядына жататын құс. Басқа тырналарға қарағанда денесі шағын. Шекесінде айдар тәрізді ұзын ақ кауыр- сындары болады.
|
113
|
|
АҚБАС ҮЙРЕК
|
|
қазтектестер отрядының үйректер түқым- дасына жататын су қүсы. Басқа үйректер- ден айырмашылығы — жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды.
|
114
|
|
АҚБАУЫР БҰЛДЬІРЫҚ
|
|
бұлдырық тектестер отрядының осы аттас тұқымдасына жататын құс. Денесінің үстінде сары түсті, сұр теңбілдері бар.
|
115
|
|
АҚБӨКЕН, КИІК
|
|
жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. А. шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген.
|
116
|
|
АҚҚАҢБАҚ
|
|
қалампырлар тұқымдасына жататын көп және бір жылдық шөптер туысы. Қазақстанда 20 түрі бар. Еліміздің Үстірттіңсолтүстігі мен Қызылқұмнан басқа барлық жерлеріне кең тараған түрі — масақбас аққаңбақ.
|
117
|
|
АҚКОДАЛДАР
|
|
көп жылдық немесе бір жылдық шөптесін, кейде бұта өсімдіктер тұқымдасы. Қазақ- станның таулы аймақтарында өсетін 9 туы- сы, 33 гүрі белгілі.
|
118
|
ЛЕБЕДИ
|
АҚҚУЛАР
|
|
қазтектес құстардың үйректер тұқымдасының бір туысы, дснесі ірі жыл құстары; 6 түрі бар, Қазақстанда аққулардың 3 түрі (сұңқылдақ А., сыбырлақ А. және кіші А.) таралған.
|
119
|
|
АҚҚҮЙРЫҚТЫ СУБҮРКІТ
|
|
сұңкар тектестер отрядының қаршыға тұқымдасына жататын жыртқыш құс, кезқүйрықты субүркіттен ерекшелігі — ересектсрінің құйрығы шымқай ақ болады.
|
120
|
|
АҚПАРАТТЫ РНҚ
|
|
рибонуклеин қышқылының ерекше түрі. Оның негізгі атқаратын қызметі — белок синтезі жүретін рибосомаларға гендерден ақпарат жеткізеді.
|
121
|
|
АҚСОРА
|
|
алабұталар тұқымдасына жататын бір жылдық бұта нсмесе бұташық өсімдіктер туысы. Қазақстанда 17 түрі ксздсссді. Кеңтараған түрі — ұсақжапырақты ақсора.
|
122
|
|
АҚСҰЛАМА
|
|
жалпақ құрттар типінің кірпікшелі құрттар класының бір өкілі. Денесі созылыңқы, жапырақ тәрізді, ақтүсті. Ішсгі үш тарамды. Көбінс тұщы суларда кездеседі.
|
123
|
|
АҚСҰҢҚАР
|
|
сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш құс. Қазақстанда тұрақты мекендемейді. Көкшетау, Өскемен және Алматы қалала- рының маңайында қыстайды.
|
124
|
|
АҚТӨС СУСАР, ТАС СУСАР
|
|
жыртқыш сүтқоректілердің сусарлар тұқымдасының түрі. Түгінің түсі ашык қоңырқай, тамағының астыңғы жағы (төсінің тұсы) ақ түсті болғандықтан, ақтөс сусар деп атаған.
|
125
|
|
АҚТІКЕН
|
|
түйетабандар тұқымдасына жататын бұта өсімдіктер туысы. Қазақстанда 2 түрі өседі. Жиі кездссетін түрі — Шөбер ақтікені (N.schoeberi) шөл даланың сортаң жерлері мен өзен бойларында, кейде тау бөктерлерінде қалың болып өседі.
|
126
|
|
АҚҰНТАҚТЫ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
|
|
саңырауқұлақтар класы периспориялар қатарына жатады. Бидай, жүзім, алма, таран, қымыздық және т.б. өсімдіктсргс зардабы көп.
|
127
|
|
АҚШЫЛ ДЕНЕ
|
|
жұмыртқалықтағы ыдыраған сары дене орнында жетілетін, ақшыл түсті талшықты құрылым.
|
128
|
|
АҚШЫЛ ҚАБЫҚ
|
|
аналық жыныс безі — жұмыртқалықтың сыртқы эпителий қабаты мен қыртысты заты аралығындағы және аталық жыныс безі — еннің сыртқы сірлі қабығы мен ен паренхимасы бөліктері аралығындағы коллаген талшықтарынан құралған ақшыл түсті қабық. Ақшыл қабық тіректік қызмет атқарады.
|
129
|
|
АЛАБҰҒА
|
|
алабұға тектестер отрядының алабүғалар тұқымдасына жататын балықтардың бір түрі.
|
130
|
|
АЛАБҰТА
|
|
алабұталар тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдіктер туысы. Жер бетіне кең тараған 250 түрінің ішінде Қазақстанда 20 түрі кездеседі.
|
131
|
|
АЛАБҰТАЛАР
|
|
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақта- рына кең тараған шөптесін, бұта,бұта- шық, ағаш тәрізді өсімдіктер тұқымдасы.
|
132
|
|
АЛАҚҰРТ
|
|
таулы жерлерде жылқының, түйенің, ірі қара малдың терісінде тіршілік ететін бүрге. А. жұмыртқасын қыста топырақ бетіне салады. Жаз бойы дамиды.
|
133
|
АЛАНИН
|
АЛАНИН
|
|
амин қышқылы. Табиғатта оның изомері- нің скі түрі ксңінен таралған. L- а- А. — ауыстырылатын амин қышқылы, көптеген белоктар құрамында кездеседі.
|
134
|
|
АЛБЫРТТАР
|
|
албырт-тектес балықтар отрядына жататын өрістегіш, кей түрі тұщы су балықтарының тұқымдасы.
|
135
|
|
АЛҒАШҚЫ АҢДАР
|
|
қазіргі кезде кездесетін ең қарапайым сүтқоректі жануарлардың класс тармағына жатады. Денесінің ұзындығы — 30-80 см, ересектерінде тістері болмайды.
|
136
|
|
АЛҒАШҚЫ АУЫЗДЫЛАР
|
|
билатеральді симметриялы, үш қабатты жануарлар ұрықтың дамуы барысыпда дене қуысының және мезодерманың түзілуіндегі ерекшеліктеріне байланысты алғашқы ауыздылар және екінші реттік ауыздылар топтарына бөлінеді
|
137
|
|
АЛҒАШҚЫ АУЫЗДЫЛАР НЕМЕСЕ ПРОТОСТОМИЯЛАР
|
|
барлық құрттар, буынаяқтылар, онихофо- ралар, былқылдакденелілер типтері. Бұ- ларда эмбриондық даму кезінде ұрықтың бластопора тесігі бірден ауызға айналады да, анал тесігі кейін пайда болады және мезодерма қабаты телобластикалық жолымен дамиды.
|
138
|
|
АЛҒАШҚЫ КСИЛЕМА
|
|
клеткалары бөлінуінің нәтижесіндс алғаш пайда болатын өткізгіш ұлпанын бір бөлігі. Өсімдіктің әр мүшесі өскен сайын алғашқы ксилема клеткалары кеңейіп ұзарады.
|
139
|
|
АЛҒАШҚЫ СҮРЕК
|
|
өсімдік мүшелерінің қарқынды өсу кезінде ең соңынан пайда болатын қабыққа жақын орналасқан алғашқы сүректің бір бөлігі.
|
140
|
|
АЛҒАШҚЫ ТАМЫР
|
|
тұқым өне бастаған кезде ұрық тамыршасынан дамитын жас тамыр. Алғашқы тамыр біртіндеп ұзарып, төмен қарай бағытталып иіліп өсе келе негізгі тамырға айналады да, жас өскінді топырақка мықтап бекітіп тұрады.
|
141
|
|
АЛҒАШҚЫ ФЛОЭМА
|
|
түзуші ұлпаның жас клеткаларынан алғаш (бірінші) түзілген өткізгіш ұлпаның бір бөлігі. Сүзгілі түтік клеткалары ұзын, жіңішке, өте жұқа болады.
|
142
|
|
АЛКАЛОИДТЕР
|
|
құрамы азотты қосылыстардан тұратын, көбінесе өсімдіктер құрамында кездесетін органикалық заттар. Соңғы жүз жылда өсімдіктерден алкалоидтердің 5000-нан астам түрі табылып зертгелді.
|
143
|
|
АЛКИЛДЕУШІ АГЕНТТЕР
|
|
мутагендік факторлар арсеналына жататын әр түрлі химиялық қосылыстар. Негізінен алкилгуанин түзу арқылы ДНҚ молекула- сында мутация туғызатын химиялық қо- сылыстар.
|
144
|
|
АЛҚАЛАР
|
|
шөптесін,бұта,бұташық өсімдіктер тұқымдасы. Дүние жүзіне көп тараған 80 туысы мен 2300 түрінің Қазақстанда 11 туысы мен 23 түрі өседі.
|
145
|
АЛЛАНТОИН
|
АЛЛАНТОИН
|
|
пуриндік негіздердің аэробты жолмен ыдырауының нәтижесінде түзілетін өнім. А. жануарларда, адамда (несеп құрамында) және өсімдіктерде кездеседі.
|
146
|
АЛЛАНТОИС
|
АЛЛАНТОИС
|
|
жоғары сатылы қағанақты омыртқалы жануарлардың (бауырымен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) ұрығының дамуы кезінде пайда болатын ұрық қабығының бірі.
|
147
|
|
АЛЛЕЛАРАЛЫҚ СӘЙКЕСТІК
|
|
бір геннің немесе әр түрлі гендер аллель- дерінің бір-біріне қосымша әсері. Әр түрлі екі мутантты аллельмен кодталған гетеро- мультимерлі белоктың бірлесуі нәти- жесінде қасиеттерінің өзгеруі.
|
148
|
АЛЛЕЛИЗМ
|
АЛЛЕЛИЗМ
|
|
геннің құрылымдық күйі. Гетерозиготада екі мутантты аллелдердің генішілік рекомбинациясы есебінен немесе мутация нәтижесінде ген құрылымының кез келген өзгерісі.
|
149
|
АЛЛЕЛЬ
|
АЛЛЕЛЬ
|
|
гомологтық хромосомалардың бөліктерінде орналасқан гсннің әр түрлі күйі. А. — белгілердің дамуын анықтайды. Қандай да бір белгінің дамуын анықтайтын геңцердің бір немесе бірнеше жұбы.
|
150
|
|
АЛЛЕЛЬДІ ГЕНДЕР
|
|
гомологтық хромосомалардың гомологтық бірдей бөліктерінде орналасқан гендер. Көп жағдайда хромосоманың белгілі бір локусында бірдей гендер орналаса бермейді.
|
151
|
|
|
|
|
152
|
|
АЛЛИГАТОРЛАР, АЛЛИГАТОР ТӘРІЗДІЛЕР
|
|
қолтырауын отрядының үш тұқымдасының бірі.
|
153
|
АЛЛОМОРФОЗ
|
АЛЛОМОРФОЗ
|
|
геннің қүрылымдық күйінің бір көрінісі. Екі мутантты аллельдердің гетерозиготадағы генішілік рекомбинациясы немесе мугация салда- рынан ген құрылымының кез келген өзге- рісі ген аллелінің жаңаруына әкеледі.
|
154
|
АЛЛОПАТРИЯ
|
АЛЛОПАТРИЯ
|
|
әр түрлі организм топтарының әр алуан географиялық аймақтарда мекендеуі. Тікслей өзара алмасу, ұқсас экологиялық аймақта бір-біріне жақын орналасқан тіршілік иелерінің алмасуы.
|
156
|
|
АЛЛОІІАТРИЯЛЫҚ ПОІІУЛЯЦИЯ ЛАР
|
|
әр түрлі гсографиялық аймақтарды мекендеген бір түрдің популяциялары.
|
157
|
АЛЛОПОЛИПЛОИДИЯ
|
АЛЛОПОЛИПЛОИДИЯ
|
|
әр түрге жататын организм геномдарының еселеп көбеюі негізіндс пайда болатын организм.
|
158
|
|
|
|
|
159
|
|
АЛМАСУ ӨНІМДЕРІ
|
|
1) ферменттердің қатысуымен жүретін зат алмасу реакцияларының аралық немесе соңғы өнімдсрі; 2) организмдегі зат алмасу кезінде химиялық өзгерістерге түскен заттар.
|
160
|
|
АЛМОВИРУСТАР
|
|
бедені алақұлаландыратын (теңбілденді- ретін), бацилла түріндегі (18°х36—58 нм) вирустар.
|
161
|
|
АЛМҮРТШӨПТЕР
|
|
көп жылдық мәңгі жасыл шөптесін өсім- діктер тұқымдасы. Қазақстанда 4 туысы мен 9 түрі өседі.
|
162
|
АЛЬБИНИЗМ
|
АЛЬБИНИЗМ
|
|
организмге тән пигменттің болмауы. Өсімдікте жасыл пигмент — хлорофилдің болмауынан жапырақтардың тегіс нсмссе ала-бұла түссізденуі.
|
163
|
АЛЬБУМИНДЕР
|
АЛЬБУМИНДЕР
|
|
молекулалық массалары жоғары емес, қарапайым глобулярлы белоктар. Суда, тұздар, кышқылдар және негіздер ерітінділеріндс жақсы ериді.
|
164
|
АЛЬВЕОЛА
|
АЛЬВЕОЛА
|
|
пішіні сопақша немесе қапшық тәрізді келген, кең қуысты анатомиялық және гистологиялық құрылым.
|
165
|
|
АЛЬВЕОЛАЛЫҚ АУАТАМЫРША
|
|
қабырғасында тым жұқа қабырғалы жеке- леген альвеолалардың болуына байланыс- ты газ алмасу процссінс қатысатын, жіңіш- ке арналы ауатамырша. Альвеолалық ауатамырша ғылыми тілде — респиратор- лық ауатамырша деп те аталады.
|
166
|
|
АЛЬВЕОЛАЛЫҚ ҚАПШЫҚ
|
|
қабырғалары өкпе альвеолаларынан құралған, пішіні біркелкі емес, альвеолалық өзектерден таралатын өкпе- дегі қуысты кеңістік.
|
167
168
|
|
АЛЬВЕОЛАЛЫҚ МАКРОФАГОЦИТ
|
|
Қан тамырларынан өкпе альвеолаларына өтіп, фагоцитарлық (жемірлік, қорғаныш) қызмет аткаратып, қан моноциттсрінен жетілетін клеткалар.
|
169
|
|
АЛЬВЕОЛАЛЫҚ ӨЗЕК
|
|
қабырғасы тек альвеолалардан
тұратын, альвсолалық ауатамыршалардан
кейін орналасқан тыныс алу жолының
бөлігі.
|
170
|
|
АЛЬГИН ҚЫШҚЫЛДАРЫ
|
|
Қоңыр балдырлар мен кейбір бактерияларда кездесетін полисахаридтер. Альгин қышқылдары молекуласы [1-0 манпурон мен гулурон қышқылдарының қалдықтарынан тұрады.
|
171
|
|
АЛЬДОЗАЛАР
|
|
құрамында альдегид тобы бар моносахарид. Өкілдері: глюкоза, галактоза, рибоза және т.б.
|
172
|
|
АЛЬДОЛАЗАЛАР
|
|
лиаза тобына жататын ферменттер. Жануарларда, өсімдіктер мен микроорганизмдерде кеңінсн таралған.
|
173
|
АЛЬПАКА
|
АЛЬПАКА
|
|
лама туысыиа жататын сүтқоректі жануар; лама мен жабайы викуньяның буданы. Альпаканы өте бағалы жүні үшін қолда өсірсді, оның жүні барлық тұяқты жануарлардың жүнінен де жоғары бағаланады.
|
174
|
|
АЛЬФАВИРУСТАР
|
|
тогавирустар тұқымдастығына кіретін туыс. Құрамында бір жіпшелі сызықшалы РНҚ бар. пішіні күрделі, сфера тәрізді, көлемі 70 нм.
|
175
|
|
АЛЫП КӨРТЫШҚАН
|
|
кеміргіштер отрядының соқыртыш- қандар тұкымдасына жататын сүтқорскті. Дене пішіні ұршық тәрізді, мойны қысқа, басы жалпақ, ал көзі мен құлақ қалқаны болмайды.
|
176
|
|
АМАКРИНДІ НЕЙРОЦИТ
|
|
көздің торлы қабығы ішкі ядролы кабаты- ның ішкі аймағында орналасқан аксонсыз жүйке клеткасы.
|
177
|
АМАРИЛЛИСТЕР
|
АМАРИЛЛИСТЕР
|
|
көп жылдық жуашықты өсімдіктер тұ- қымдасы.Дүние жүзіне тараған 860 түрінің Қазақстанда 2 түрі ғана өседі.
|
178
|
АМБЕР-МУТАЦИЯ
|
АМБЕР-МУТАЦИЯ
|
|
амин қышқылын кодтайтын үштігі амбер-кодонның пайда болуына әкелетін ДНҚ молекуласындағы кез келген өзгеріс.
|
179
|
АМБИСТОМА
|
АМБИСТОМА
|
|
құйрықты қосмекенділер туысына жататын төрт аяқты жануар. Сыртқы бейнесі кәдімгі саламандраға ұқсас. Ұзындығы 28 см-ге дсйін жетсді де, жартысы құйрығының үлесіне келеді.
|
180
|
|
АМБУЛАКРАЛЬДЫҚ ЖҮЙЕ
|
|
тікентерілілсрдің денесіндсгі ішіне су тол- ған түтікше жүйесі. Жылжу, зәр шығару және тыныс алу қызметін аткарады.
|
181
|
АМЕБОЦИТТЕР
|
АМЕБОЦИТТЕР
|
|
омыртқасыздардың ішкі ортасының түссіз, жылжығыш клеткалары. Омыртқалылардың лейкоцизтеріне сәйкес келеді. Амебоциттерге пиноцитозды көпіршіктер мен лизосомалар тән.
|
182
|
АМИДАЗАЛАР
|
АМИДАЗАЛАР
|
|
гидролаза класына жататын ферментгер. А. қышқыл амидтердің көміртек пен азот арасындағы байланыстарын бұзып ыдыратады.
|
183
|
АМИЛАЗАЛАР
|
АМИЛАЗАЛАР
|
|
гидролаза класының фермснттері; крахмал,гликоген полисахаридтерін гидролиздеу реакцияларын жылдамдатады.
|
184
|
АМИЛОЗА
|
АМИЛОЗА
|
|
крахмал қүрамына кіретін полисахарид. а-Э глюкоза молекулаларының қалдықтарынан түзілген тізбектен тұрады. Молекулалық массасы 2000000-ға дсйін.
|
185
|
АМИЛОПЕКТИН
|
АМИЛОПЕКТИН
|
|
а-Ө глюкоза молекулаларының қалдықтарынан түзілген, тармақталған тізбектерден тұратын крахмалдың құрамына кіретін полисахарид. Молекулалық массасы бірнеше миллионға жетеді.
|
186
|
АМИЛОПЛАСТ
|
АМИЛОПЛАСТ
|
|
өсімдіктер клеткасында болатын түссіз түйіршік құрылымдар. Онда негізінен крахмал қоры шоғырланады.
|
187
|
|
АМИН ҚЫШҚЫЛДАРЫ
|
|
молекуласында бір немесе екі карбоксил (СООН) жәнс амин (-МН2) топтары бар органикалық (карбон) қышқылдар, белок молекулаларының құрамды бөлігі, түссіз, кристалды заттар.
|
189
|
|
АМИНОПЕПТИДАЗАЛАР
|
|
протеолитикалық фермент. Белок және пептидтер құрамынан ІЧ-шеткі амин қышқылдарын бөлу қызметін атқарады.
|
190
|
|
АМИНОТРАНСФЕРАЗАЛАР
|
|
трансфераза класына жататын ферменттер. Трансаминдеу реакциясын, яғни амин тобы (-Т^Н2 ) мен сутегін бір субстраттан екінші субстратқа (немссе керісінше) тікелей тасымалдау реакциясын жылдамдатады.
|
191
|
АМИНОЦЕНТЕЗ
|
АМИНОЦЕНТЕЗ
|
|
көптеген тұқым қуалайтын ауруларды алдын ала (туғанға дейін) болжаудың бір әдісі.
|
192
|
|
АМИНСІЗДЕУ, АМИНСІЗДЕНУ
|
|
ферменттің әсерінен амин қышқылыиан немесе нуклеотидтен амин тобының бөлініп шығуы. Зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады.
|
193
|
АМИТОЗ
|
АМИТОЗ
|
|
бөліну кезінде клетка ядросында күрделі өзгерістер болмайтын клетка бөлінуінің сирек кездесетін түрі.Кезінде хромосомалар көрінбейді, бөліну ұршығы түзілмейді.
|
194
|
|
АММОНИЙЛЕНУ
|
|
Табиғаттағы құрамында азоты бар органикалық заттардың аммиакка дейін ыдырауы. Мұнда соңғы өнім — аммиак (МН.) түзіледі.
|
195
|
АМНИОН
|
АМНИОН
|
|
ұрықты, құрсақтағы төлді тікелей қаптап жатқан ішкі ұрық (қағанақ) қабығы. Қағанақ сұйығы ұрықтың дамып өсуіне қолайлы жағдай тудырып,қорғаныш қызметін атқарады.
|
196
|
АМПЛИФИКАЦИЯ
|
АМПЛИФИКАЦИЯ
|
|
Хромосомалар бөлігінің бірнеше рет қайталануы, ДНҚ тізбектерінің қосымша көшірмесінің түзілуі. Генетикалық материал бөлігінің бірнеше рет кайталануының себебі тең емес айқасудың салдары болуы мүмкін.
|
197
|
|
АМПУЛАЛЫҚ БЕЗДЕР
|
|
еркск жануарлар шәуетжолының несепжыныс өзегіне ашылар алдындағы ампула тәрізді кеңейген бөлігі қабырғасында кездесетін, құрылысы
жағынан тарамдалған көпіршіктітүтікше
бездер.
|
198
|
|
АМПУЛАЛЫҚ ҚЫРЛАР
|
|
ішкі құлақ тепе-теңдік (вестибулярлық)
аппаратының ішкі жарғақты үш жарты-
иірімді түтікшелерінің, жарғақты сопақша қапшықпен (утрикулюспен) жалғасар соңғы бөлігінің ампула тәрізді кеңейген қабырғасының ішкі бстіндс орналасқан қырлар.
|
199
|
АМФИБЛАСТУЛА
|
АМФИБЛАСТУЛА
|
|
губкалардың еркін жүзетін дернәсілі. А. субстратқа бекініп, жас губка — олинтус түзеді.
|
200
|
АМФИДИПЛОИД
|
АМФИДИПЛОИД
|
|
хромосома саны екі еселенген тұраралық бұдан, эксперименттік аллополиплоидтің синтездік нысаны.
|
201
|
АМФИСБЕНДЕР
|
АМФИСБЕНДЕР
|
|
бауырымен жорғалаушылардың қабыршақтылар отрядының отряд тармағы.
|
202
|
АМФИУМДАР
|
АМФИУМДАР
|
|
құйрықты қосмекенділер отрядына, амфиумалықтар тұқымдастарына жатады. Бір ғана түрі бар. Дене тұрқы — 70—100 см, көзі өте нашар дамыған, пішіні жылан-балыққа ұқсайды.
|
203
|
|
АМФИЦЕЛЬДІ ОМЫРТҚАЛАР
|
|
омыртқа денесі алдыңғы және артқы жағынан ойыс болып келетін омыртқа түрі. Мұны қос ойысты омыртқа деп те атайды.
|
204
|
АНАБАЗИН
|
АНАБАЗИН
|
|
пиперидил, пиридин, никотиннің изомері, молекулалық массасы — 162,13.
|
205
|
АНАБИОЗ
|
АНАБИОЗ
|
|
Микроорганизмдердің тіршілік процесінің баяулауы немесе уақытша тоқталуы. Бірақ қолайлы жағдай туғанда, олар қайтадан жанданып кетеді.
|
206
|
АНАБОЛИЗМ
|
АНАБОЛИЗМ
|
|
ассимиляция кезінде организмнің сыртқы ортадан келіп түскен заттардан өзіне керекті қосылыстарды түзуі.
|
207
|
АНАВАКЦИНАЛАР
|
АНАВАКЦИНАЛАР
|
|
микроорганизмдердің себінділері мен улы заттарынан (токсиндерінен) формалин мен жылудың әсерінен (38-40° С) дайындалған, зиянсыз, өлтірілген фор- молвакциналар.
|
208
|
АНАГЕН
|
АНАГЕН
|
|
жануарлар тері түктері өсу айналымының (циклінің) кезеңі. Анаген кезеңінде түк баданасы эпителиоциттері митоздық бөліну жолымен белсенді көбейіп, тері түктері жедел өседі.
|
209
|
|
АНАДРОМДЫ ӨРІСТЕУ
|
|
кей балықтардың өзендердің ағысына қарсы теңіздерден өзенге өрлей өрістеуі, ал кей балықтардың теңіздердің ашық айдындарынан теңіз жағалауына қарай өрістеуін анадромды өрістеу деп атайды.
|
210
|
|
АНАЛЫҚ АУЗЫ
|
|
гүлде болатын көбею мүшесі. Аналық — жатын, мойын, ауыздан құралған.
|
211
|
|
АНАЛЫҚ БЕЗ, ЖҰМЫРТҚАЛЫҚ
|
|
аналық жыныс клеткасы — жұмыртқа клеткасы (овоцит) пісіп-жетілетін және аналық жыныс гормоны түзілетін негізгі жыныс мүшесі.
|
212
|
|
АНАЛЫҚ ГАМЕТА
|
|
тұқым қуалау қасиетін ұрпаққа беретін хромосома жиынтығы; гаплоидті (сыңар) аналық жыныс клеткасы, археоспоралардың бөлінуі кезіндегі пайда болатын клеткалар.
|
213
|
|
АНАЛЫҚ КЛЕТКА, ЖҰМЫРТҚА КЛЕТКА
|
|
клетка цитоплазмасындағы қоректік заттар қоры — сарыуыздын мөлшеріне байланысты аналық клетканын диаметрі 100 мкм-ден бірнеше см-ге дейін өзгеріп отырады.
|
214
|
|
АНАЛЫҚ МОЙНЫ
|
|
гүл аналығының ортанғы бөлімі. Астық тұқымдастары,көкнәр, қызғалдақ гүлінде аналық мойны болмайды. Себебі аналық ауыз жатынмен тұтасып бірігіп кеткен.
|
215
|
|
АНАЛЫҚ ТҰҚЫМҚУАЛАУШЫЛЫҚ
|
|
белгілердің тек қана аналық жолдар бойынша тұқым қуалап берілуі. Мұндай белгілер цитоплазмалық факторлармен немесе пластидтермен бақыланады.
|
216
|
АНАТОКСИНДЕР
|
АНАТОКСИНДЕР
|
|
0,3—0,5% формалин ерітіндісімен 3—4 жұмадай, 38—40° С температурада өндегенде,уыттылығын жойған бактериялар экзотоксиңдері. Уытгылыққа қарсы сарысу алу, оргаиизмде уыттылыққа қарсы имму- нитет қалыптастыру үшін қолданылады.
|
217
|
АНАТОМИЯ
|
АНАТОМИЯ
|
|
тірі организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін құрылысын зерттейтін іргелі биологиялық ғылым. Анатомия жануар- лар және өсімдіктер анатомиясы болып екіге бөлінеді.
|
218
|
АНАФАЗА
|
АНАФАЗА
|
|
клеткалардың митозды және мейозды бөлінуі кезінде жұп хромосомалардың клетканың қарамақарсы өрістеріне (полюстері) қарай тең бөлініп ажырау кезеңі.
|
219
|
|
АНАЭРОБТЫ ДЕГИДРОГЕНА
ЗАЛАР
|
|
кофемернті никотинамидаденин-екінуклеотид /НАД/, немесе никотинамидаденин екінуклеотидфосфат /НАДФ/ болып келетін, екі бөліктен тұратын, электронды әр түрлі аралық акцеп- торларға және аэробты дегидрогеназаларға жеткізгіш, бірақ оттекке бере алмайтын оксидоредуктазалар тобына жататын тыныс алу ферменттері.
|
220
|
|
АНАЭРОБТЫ МИКРООРГАНИЗМДЕР
|
|
ауадағы оттекті мүлде қажет етпейтін, оттек олар үшін улы зат болып есептелетін микроорганизмдер.
|
221
|
АНАЭРОСТАТ
|
АНАЭРОСТАТ
|
|
микроб өсіретін ортадан ауаны механикалық жолмен ығыстырып шығару үшін қолдаиылатын аспап; цилиндр тәрізді, аузы қымтап жабылатын металл ыдыс.
|
222
|
АНГИОЛОГИЯ
|
АНГИОЛОГИЯ
|
(Аngiologia, грек. аngeion — тамыр, logos — ілім)
|
адам мен жануарлар организмдеріндегі клеткалық және ұлпалық деңгейдегі зат алмасуды, көптеген мүшелер мен мүшелер жүйелері қызметтерінің сұйықтық (гуморальдық) реттелуін, организмнің иммундық және фагоцитоздық қорғанышын қамта- масыз ететін тамырлар жүйесі туралы ілім.
|
223
|
АНДРОГЕНЕЗ
|
АНДРОГЕНЕЗ
|
(грек. andros - ерекшс және ...генез)
|
өсімдіктердің аталық тозаңынан (гамстофиттсп) жасанды қоректік ортада гаплоидті, яғни жалқы, тек аталық хромосомалар жиынтығы бар организм алу процесі.
|
224
|
АНДРОСПЕРМИЙЛЕР
|
АНДРОСПЕРМИЙЛЕР
|
(Аndrospermium- тіит, грек. аner— еркек, sperma — аталық түқым)
|
ядроларында Ү- жыныс хромо- сомалары болатын,ұрықтанғанда еркек жынысын анықтайтын сперматозоидтер.
|
225
|
|
АНДРЭДЭ ИНДИКАТОРЫ
|
|
бактериялардың ферментативтік белсенділігін арттыруда қолданылатын, құрамында фуксии бояуы бар химиялық реактив.
|
226
|
|
АНЕУПЛОИДТІЛІК
|
|
құбылысы кезінде организм клеткалары саны өзгерген хромосома мен еселенбеген гаплоидті жиынтықтан тұрады.
|
227
|
АНКИЛОЗАВРЛАР
|
АНКИЛОЗАВРЛАР
|
|
бауырымен жорғалаушылар класының ертеде жойылып кеткен құсжамбасты динозаврлар отрядының сауытты динозаврлар отряд тармағына жататын көне дәуір мақұлығы.
|
228
|
АНОФЕЛЕС
|
АНОФЕЛЕС
|
|
кансорғыш масалар тұқымдасының Anopheles туысы. Адамға безгек плазмодиясының барлық түрлерін жұқтырады.
|
229
|
АНТЕННАЛАР
|
АНТЕННАЛАР
|
|
буынаяқтылардың мүртшалары. Иіс және сипап-сезу мүшесінің қызметін атқарады.
|
230
|
АНТЕННУЛАЛАР
|
АНТЕННУЛАЛАР
|
|
шаянтәрізділердің мүртшаларының екінші жұбы.
|
231
|
АНТИБИОТИКТЕР
|
АНТИБИОТИКТЕР
|
|
микроорганизмдердің тіршілігін тежейтін иемесе оларды жойып жіберетін қабілеті бар әр түрлі организмдер: саңырауқұлақтар, бактериялар, актиномицеттер, жануарлар мен өсімдіктер түзетін заттар.
|
232
|
АНТИКОДОН
|
АНТИКОДОН
|
|
белок синтезі процесінде т-РНК, молекуласындағы шектес жатқан үш нуклеотидтің а-РНК, молеку- ласындағы кодонның үш нуклеотидімен комплементарлы жұптасуы.
|
233
|
|
АНТИМЕТАБОЛИТТЕР
|
|
микробтар клеткаларынан бөлінетін аралық заттар, құрылымы метаболиттерге ұқсас.
|
234
|
|
АНТИМУТАГЕНДЕР
|
|
мутация немесе тұқым қуалайтын өзгергіштік тудыратын физикалық немесе химиялық заттарға қарама-қарсы әсер етуші затгар.
|
235
|
|
АНТИПОРТТЫ ТАСЫМАЛ
|
(лат. anti — қарсы, рогt — тасымалдау)
|
өсімдіктердің минералды қоректенуі барысында, сондай-ақ барлық тіршілік иелеріндегі жалпы зат алмасу кезіндегі иондар мен метаболиттердің мембрана арқылы немесе өткізгіш түтіктермен қарама-қарсы бағыттағы тасымалы.
|
236
|
|
АНТИСЕПТИКТЕР
|
(грек. Аnti - қарсы, septikos — шіру)
|
организмге,ұлпаларға, жараларға еніп зақымдайтын уытты микроорганизмдермен күресте қолданылатын әдістер мен тәсілдер жиынтығы. Антисептиктерге йод, фенол (карбол қышқылы), ауыр металдар тұздары, спирттер және т.б. жатады.
|
237
|
|
АНТИТОКСИНДЕР
|
|
жылы қанды жануарлар денесіне енген токсиндерге қарсы пайда болатын және олармен байланысқа түсіп зиянды әрекеттерін залалсыздандыратын антиденелер — токсиндер көбіне микроорганизмдерде (мыс., сіреспе таяқшасы), кейбір өсімдіктср мен жануарларда (жыландар, өрмскші- лер және т.б.) болатын уытты заттар.
|
238
|
|
АНТОЦИАНДАР
|
|
өсімдіктер гүлінің, жеміс, жапырақтарының клетка шырынында болатын және оларға түс беретін флавоноидтер тобына жататын пигмент.
|
239
|
АНТРОПОГЕН
|
АНТРОПОГЕН
|
|
кайнозой заманының соңғы кезеңі, яғни адам туысының пайда болған кезсңі; ұзақтығы 1—3,5 млн жылды қамтиды. Антропогенді кейде төрттік кезең деп те атайды. Антропогеннің өзі плейстоцен және голоцен деген дәуірлерге бөлінеді.
|
240
|
АНТРОПОГЕНЕЗ
|
АНТРОПОГЕНЕЗ
|
(грек. anthropos — адам және genesis — тегі, туысы, шығу тегі, пайда болуы)
|
адамның шығу тегі, тарихи дамуы. Адамның шығу тегі мен тарихи даму кезеңдерін, қазіргі саналы адамның қалыптасуын зерттейтін антропология ғылымының бір саласы.
|
241
|
АНТРОПОЛОГИЯ
|
АНТРОПОЛОГИЯ
|
(антропо... және
логия — адамның дамуы туралы ілім)
|
адамзат туралы, оның шығу тегін, табиғи денесін, дамуын, түр өзгерістерін зертгейтін ғылым. XIX ғ. орта кезінде өз алдына жеке ғылым болып қалыптасқан, жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың
арасынан пайда болған.
|
