Орусланы Аминат Къарачайны ётгюр уланы

Орусланы Аминат

Къарачайны ётгюр уланы

Черкесск 2002г.

 

Багъалы окъуучу!

Къарачай-Черкес республиканы адамларьша Батчаланы Къаракёзни джашы Мудалифни аты иги белгилиди. Ол кеси къыйыны бла джашагъан уллу юйдегиде туугъанды.

Атасы Къаракёз эртде ауушханы себебли, сабийлиги къыйын болумда, туугъан эли Огъары Тебердаде артдаракъда Москвада детдомда ётгенди. Къаджыкъмай кюреше, Аллах берген фахмусуну да болушлугъу бла ол джьшдан джылгъа билимни бачхычларында ёрге-ден ёрге атлагъанды: 30-чу джьшда Москвада химико-технологический институтну рабфакында, андан сора авиацион институтда окъуй келиб Москвада кърал Университеткге кёчгенди. 1936 джыл аны механико-математический факультетин джетишимли бошагъанды. Аллай баш билим алгъан къарачайлыланы саны ол кёзуюде бек аз болгъанды. Андан сора Батча улу Къарачайгъа къайытханды. Кесини билимин эмда педагогика фахмусун джамагъатына, ёсюб келген джаш тёлюге берир ючюн куллукъ эткенди. Туугъан джуртуна, илмугъа, миллет шартлагьа сюймеклигин билдиргенди. Кесини терен билими, адам-лыгъы, ишни сюйгени, тюзлюкню сакълай билгенлиги бла джаш тёлюге юлгю болгъанды.

Ол 1936 джылдан 1940 джылгъа дери Учкулан орта школну директору болуб ишлегенди. Ол ишлеген кёзюуде Учкулан школгьа юлгюлю (образцовая) школ деб атапгъанды. Андан сора 1941 джыл Къарачай кърал устаз институтда математикадан дерс бергенди. 1957 бу джылдан ишде ахыр кюнюне дери ишлегенди. Мудалиф 1978 джыл Къарачай шахарда ауушханды.

Уллу Ата Джурт ючюн къазауатны джылларында Батчаланы Мудалиф разведгруппаны тамадасы болуб, немецле алыб тургъан Къарачай автоном областны джеринде Совет Аскерни командованиеси салгъан борчланы къурамлы толтургъанды. Ол облисполкомну председателини заместители, коммунист партийны Учкулан райкомуну биринчи секретарш болуб да ишлегенди.

Кесини миллет бла бирге кёчгюнчюлюкде да болгъанды, гюнахсыз миллет сынагъан артыкълыкъланы Мудалиф да чекгенди. Ол къыйын заманлада да Мудалиф адамлыкъны, тюзлюкню хорларыгъына ышаныб джа-шагьанды.

Белгили устаз кесини джашауунда кеб иги, ашхы адамланы ёсдюргенди, ала бюпон да къыралыбызны кеб санагъатында урунадыла. Аллай а Батчаланы Мудалифни эм баш ишине ол окъутуб хазырлагъан баш эмда орта школланы устазларын санаргъа керекди. Аланы кючлери бла бюгюнлюкде бизни республикада окъуу иш заман излеген дараджада барады.

Белгили журналист-джазыучу Орусланы Аминат суратлагъан Батча улуну джашау джолундан хапарны сизге теджейбиз. Республикада кърал-джамагъат къуллукъчуланы бири, орта эм баш школланы устазы - Батчаланы Мудалиф халкъны эсинде кеб заманлагъа сакъланыргъа тыйыншлыды.

Джанибекланы Сосланбек,

Россия Федерацияны махтаулу устазы,

Учкулан орта школну директору.

Алгъыннгы заманлада болгъан затла, тубан басханча, ташая барадыла. Алай а, джамагьатны эсинден таймай, атлары джылыу табдыргъанлай тургъан инсанла да бардыла ёлгенлени араларында. Аллайланы бирини юсюнденди хапарым.

Батчалары Огьары Тебердиде уллу тукъумланы биридиле. Гобашлары, Атарлары, Чалкулары, Тутхучлары, Акъмакълары, дагъыда башха атауулла, оюмлу урунууну тири бардыра, мюлклерин ёсдюргенле, башларын энишге бюкмегенле болгьандыла. Аланы къанлары бла келген фахмулары къыйын халда окъургъа, билим алыргъа кюч табдыргъанды. Каракёз бла аны къарнашы Джаныуайны юйдегилерини юслеринде да эсленеди фахмуну къарауу.

Къаракёзню биринчи юй бийчеси къартджуртчу Езденланы (Бекирланы атауулдан) ишленмеклиги бла айтылгьан чырайлы къыз Забида болгъанды. Джетген джерин кюн таякъча джарытхан Забида юйдегиге бирбири ызларындан тёрт къызчыкъны къошханды. Была, адам къарамларындан кёз алмазча айбат джанла болгъанлыкъгьа, Къаракёзню сагьышын чачалмагьандыла. "Энди улан тууарыкъ болур" деб, умутланыб тургъанлай, мураты толмай къалыб, бек инджилгенди Забиданы джаны бла тенг кёрген ата! Эркек бла кюсеген ата, кёзлерин къарангы этиб, Забидадан айырылады да, Текеладан бир субай къызны, Хужаны, алады. Муну Къаракёзге берген саугьасы беш джаш бла тёрт къыз эди. Чынг артда джаратылгьан джашчыкъ ауушханындан сора, къарнашчыкъланы барындан да кичи болуб, Мудалиф къалады. Муну джашауу таурухда айтырча тюрлю тик джоллада чырмаулу бола ётгенди.

Бурун тёрт-беш джылдагъы джашчыкъла, къошлагьа чыгъыб, тамадалагьа болушуб тебреучен эдиле. Къышлары, джайлары да аланы кёбюсюне къошлада малгъа къарау бла ётгенди.

Мудалифчик да, джумушдан, ишден артха турмауучу шатык джашчыкъ, тёрт джылы толур толмаз къошха тартыб башлагьанды. Акъыл-балыкъ болмагъан тамада къарнашчыкълары: Юнус, Идрис, Рамазан, аталары Къаракёз бла Мусса-Ачы-Тарыда маллагьа къараб, аланы къышны къыш узуну къауданда кечиндире, боранда, къарда юшюмез мадар эте, къая ранлагъа, дорбунлагъа къысыла айланнган заманларында алагъа къошулургъа къарыучугъу джетмеген Мудалифчик юйде отун джарыргьа, малгъа аш атаргъа, суу ичирирге, бузоугьа, итге къараргъа тырмашханды. Бошлукъ табханлай, ашыкъ ойнаргъа, джыгъышыргъа, къол таш атаргъа, хойнух айландырыргъа, садакъ атаргъа къызыннганды.

Къышны тамам бузлатхан кюнлерини биринде, Теберди сууну джагъасында Ильясны (Къыргъыйны) тирменини къатында, юслеринде тончукълары башларында чырпа бёркчюклери, аякъларында салам тёшелген чабырчыкълары, неда ген чарыкълары, джюн ышамчыкълары тобукъ тюбюнден ышым баучукъла бла байланыб, джашчыкъла, джары къамчичиклери бла хойнухларын къыздырыб, бузда чабышыб ойнай тургъанлай, барындан да гитче Мудалифчик къапхакъ башында джюклю эшекни ызындан баргъан атлыны эслейди. Кюнню къууаты джетгенча, тюрсюнчюгю джарыйды. Эрлай хойнухчугъун алыб, тоб атылгьанча атылады атлыны ызындан. Сууукъдан къызаргъан къолчукъларын аууз тылпыуу бла джылыта, арбазгъа киргенинде", Къаракёзню атдан тюше тебрегенин кёрюб, джетиб джюгеннге къадалады, атасы, тансыкълаб, ёрге кёлтюргенлей, сабийча кёрюнюрге тартыныб, сыдырылыб айырьшады.

Къошдан юйдегисине акъ суу бла эт келтирген Къаракёз экинчи кюнюнде ызына къошха къайтырхъа керек болгьан эди. Ол, атын джерлеб, эшекни эки джанындан нартюх ундан кёбленнген артмакъланы салындыргьанлай, Мудалифчик, джамчычыгьын тончугьуну тышындан къаблаб, башлыкъ къанатчыкъларын да белибаууна басдырыб: "Атам, мен да сени бла барама", - деб джарыкъ кёзчюклерин атасына аралтады. Джашчыкъны батырлыгъы Къаракёзню къууандырса да, ачы сууукълада аны таугъа атландырыргъа базмай:

- Джашко, энди келсем, элтирме, - деб, атына минерге тебрегенлей, къайын анасы Хурай бла къайыны Азаматны арбазгъа джууукълашханларын кёрюб, алларына барыб саламлашады. Мудалифчик да, эшекни юсюне къонуб, джамчысы бла бутчукъларын джабыб, джолгъа хазырланнгьанын билдирирча этеди. Джаш-чыкъны кимден да бек эркелетиучю джумушакъ аммасы Хурай, кёзю анга илиннгенлей сезеди халын, къатына джууукълашыб, ышармыш къарай:

- Балачыкъ, къайры тебрегенсе, бу сууукъ кюнде? - деди.

- Къошда къарнашларыма.

- Ашыкъма, джаным, джазны кёзю кёрюннгенлей барырса.

- Мен къызчыкъ, тюлме, - деб аммасына "сен а мени джолуму кесерге къалай излейсе" дегенча, кёлкъал-ды бетден къарайды.

- Тюнене урияладан аламат эчкемчекле алгъанма, кесинг ашарса, Ханбийче да улакъ къапчыкъны ашыкъдан толтургъанды, аланы, бюгюн боярыкъды. Бери тюш, джаным, атангы джолгъа бошла, - дей узун бар-макъларын джашчыкъны имбашына джетдиреди. Азамат да, дагъыда тийреден талай адам да, Хурайгъа къошулуб, джашчыкъны тыяр дыгаласда, ариу айтыб, къошну хынылыгъын ангылатыргъа кюрешселе да, Мудалифчик бюгюлмейди. Болумлу, тири джашчыкъны хынылыкъ бла айырыргьа кишини да кёлю тартмай, джашчыкъ атасыны биргесине Мусса-Ачы-Тарыгъа джол салыб башлады. Тебердиден огъаргъада Къы-рылгьаннга джууукълашханлай, санчыкъларын джылытыр дыгаласда, эшекден тюшюб, джаяу атлай, чаба, джорта башлайды. Алай бла, джамагъатдан озуб, Къара Келню джаны бла Доммай таба элтген джолгъа джетгенлей, Къаракёз да тюшеди атындан, терен къарны хырт-хырт этдире, джашчыкъдан да кёзюн алмагъанлай, ёргегэ таяна барады. Кенгден къарагьан джашчыкъны маске шкге ушатырчады. Тёрт джылы толгъанлы бир аи боладк, сабийчикди. Бу къадар узакълыкъгъа джаяу баргъаш да, кесин абаданча кёргюзюрге излемеклигинденди. Санчыкълары джылыныб, бетчиги джарыгьаны да хакъды, дагъыда танг кесекни барыб, эшекге алай къонады. Къошларына элтген тик джолчукъгъа бурулуб, тюнене Къаракёз кеси къойгьан сокъмакъны ышанлаб бара тургьанлай, къулакъ юзюлгенча, теренден гюрюлдеген таууш келеди да, Къаракёз сескеклениб, "хай да, тющ да, эшекни бери бур" деб, джол джанында терекни кёргюзеди. Атны да, эшекни да мазаллы эмен терекни къатына сюегенлей, ташатын мараб туруб, мыллыгын бери атхан джаныуарча, ачы боран джетеди, чегетни басыб тургьан къарны, джюнню чакъгъанча чача, сыйыт эте къалайгъа да кесин урады. Мудалифчикге ышыкълыкъ табар дыгаласха кирген Къаракёзню кемсиз инджитген къошда къалгъан юч джашчыкъны боранда сынар къыйынлыкъларыды. "Не мадар табайым, къалай этейим? Аллах айтыб, боран сёлленсе, тар джолчукъда кюрт тёбелени къоратыб, джардан къуюлмазча болур эдик "къошдагъы балала да бу шашхын кюнде хатасыз къалырламы, маллары, кеслери да къысылыр джер табалгъанмыдыла экен?" - деб Къаракёз кеб тюрлю аман халны кёзюне кёргюзеди.

Тик къаяны эрнинде таукел атлай билген, джити кёзлю, ётлю таулу, хыны кюнню барамтасына тюшюб, къапхандагъы къабланча, бошланыр дыгаласдады. Къатындагъы джашчыкъ сууукъдан къалтырай, къолчукъларын къолтукъ тюбчюклерине джашырыб аякъчыкъларын тебджилдетгенлей турады.

Бир кесекден терекни тёбен джаны, ышыкълыкъ этерча, кюрт къалау болады да, ачлыкъ да, сууукълукъ да бирден къысхан джашчыкъ атасы берген нартюх гырджынчыкъ бла бышлакъ бурхучукъну кемириб башлайды...

Башында кёрюннген халгъа джашчыкъ 1913 джылда тюшгенди. Къошха биринчи атланнган кюнюнде сынагъан джунчууу Мудалифге артда джетген боранланы къатында бош затды.

Узакъда къалгъан, ётген джылланы эсиме тюшюре, кёзлерими джумуб, алагъа къайтсам, джерге джутулгъан кеб инсан кёрюнеди кёзюме. Къобан суу да, шоркъулдай келиб, тюзлеге джетсе, сабырлана барады да, ахыр джолу тенгизде тауусулады. Адамны да джазыуу алайды. Джашлыгъында тауушлу, кючлю, къарыусуз болуб, джерге кёмюледи. Терсине айландырылыб, къуруб кетген суулача, инсанлада да замансыз къорагъанла аз тюлдюле. Мен таныгъанладан болуб, дуния-дан къорагъанлаы санлары мингледиле. Къаллай тюрлю кюнлени ашыргъанма ала бла, къыйынлыкъны, зауукълукъну да бирге кёре! Аланы барыны энчи къылыкълары, башха тюрсюнлери бар эди. Алай а баш иннетлери бир эди, кеслери ёсген бла къалмай, джамагъатны бир кёлтюрюу, аны къарангылыкъдан, джахилликден къутхарыу, бурунладан келген асыл адетлерин сакълау эди. Джылла джунчуулу болсала да, Къарачайны ишленнген, билимли адамлары (интеллигентлери) халкъгъа ашхылыкъ этер ючюн, джанларын аямай кюрешген бир хурметли джанла эдиле. Эт джууукъла болмасала да, бир-бирлерине билеклик этерге, миллетибизни джарсыуун къоратыр ючюн, бирден къобаргъа ёч эдиле. Ол адамланы эсиме тюшюре тебрегенлейиме, эртденгиде тау артындан элни джарыта чыкъгъан кюнча, Мудалифни сыфаты башха тюрлю, джарыкъ кёрюнеди.

Джылланы къалынындан къараб, аны сабий заманындан башлаб, ахыр кюнюне дери джашауун билеме. Виз, къарнаш бла эгечни туудукълары, бир юйдегини балаларыча илешиб, кёлюбюзню, муратыбызны бир-бирибизге ача, дуниягъа да бирча кёзден къарай ёсгенбиз.

Мудалифни кемсиз сындыргъан 1915 джылда Къаракёзню ёлюмю болду. Юйдегиде эм абадан бал асы 12 джылдан атлагъынчы атасыз къалгъан тогъуз сабий бла аналары Хужа, джууукъгъа - тенгнге джалынмаз ючюн, кеслери мадарларын кёрюрге керек эдиле. Къошха юреннген Мудалифчик да 1917 джылдан 1923 джылгьа дери, сюрюучю болуб, къышны, джайы да къошдан айырылмай тургъанды. Школ да окъугъан 1923-1925 джылларында да джайдан джайгъа, юйню джарлылыгъын тындыра, не къыйын ишден да артха турмай, уруннганды. 1925 джылда школну тауусханында, окъургъа термилген Мудалифге Москвагъа барыргъа джол ачылады: талай сабий бла ары ашырылады. Юсюнден хазыр орунлу чепкенчиги, наршабдан джасалгъан белибаучугъу, аякъларында ышымчыкъларыны сагалларын джабхан ген чарыкъчыкълары, башында кёк кийиз бёркчюгю, къолтугъунда джамчычыгъына чыр-малгъан тончугьу, азыкъ къапчыкъчыгъыма бу къарамы бла киргенди аралыкъ шахаргьа сюрюучю джаш.

Къазан-Рязан вокзалдан орамны туурасына чыкъгьанлай, атлауучладан энмей, тёгерекге сейирсиниб къарай, кёбню кёргенди, кёз туурасында джюрюген адамланы башхалыкъларын да сезгенди. Кими байлыкъдан къутура, омакъ кийиниб, эркин атлай, кими да эски, шимир, джыртыкъ быстырланы къаблаб, аякъларында агъач къабукъдан, джыджымдан эшилген чарыкълары (лаптиле) неда олтанлары айырыла башлагъан джамаулу катийлери - тёрт джанларына тынгысыз къарай, тартына джюрюгенле, атасыз-анасыз къалыб, кеслерине кечинмек излей, къалайда да табханларынкъымаргъа ёч джалан быдыр, джалан аякъ азгъын ёксюз сабийле,

Кёрюннгенле хазна къалмай, бары сары шинлиле, кёкёзле. Уллу орамны ортасы бла джонулгъан терек агъачла тёшелиб, къыйырларына джолчукъла (тротуарла) асфальт бла сыйдамланыб, орамда улоу: фаэтонла, тачанкала, аз кёрюннген ачыкъ баш мазаллы "форд" машинала - кюпселени, нэпманланы энчи улоулары - орамда къымылдагъан бары бирден Къобан сууну кенг джайылыб баргъанына ушаб эди.

Мудалиф, орундан тебмей, хар затха эсин беле мычыгъан заманда, нёгерлери, бирер джары айырылыб, джанларында ачха кесеклерине француз булкала, лимонад шышала алыб, терек тюбледе сыйлана айланнгандыла. Мудалифни юсюн-башын кёрюб, "бу джарыкъ кёзлю, чырайлы джашчыкъ Кавказдан болур" деб, кёллерине келтире, къаты бла озгъанла къайдан биляллыкъ эдиле аны дунияда сынар кюнлерин, этер ашхылыкъларын.

Москваны Остаженко орамында Зачатын монастырны мекямы Мудалифни кесине тартар ючюн къалмагъан эди. Акъыл-балыкъ болмагъанланы кереклерин баджарыргьа, эркинликлерин къорууларгъа Коминтерны аты бла къуралгъан СПОН (социально-правовая охрана несовершеннолетних) станцияны сабий юйюнде (детдомда) 1925-чи джылдан 1927 джылгъа дери тургъанды Мудалиф. Аламат устазланы къолларында урунуу бла окъуу аралаш баргьан сабий юйде, кёбню билирге излеб, къаджыкъмай кюрешген джаш 1927 джылда Менделеев институту къолундагьы Свердлов рабфакга кирирча болады. Москваны Миусск майданында 5/3 номерли юйюнде джашаб башлайды. Рабфакда окъуй тургъанлай, саулугъуна къоркъуу джетиб, Къаракёзню къарнашы Джаныуай къурагъан элге - Сарытюзге - келеди да, 1929-30-чу окъуу джылда ал башланнган школда устаз эмда элни комсомол ячейкасыны башчысы болуб ишлейди.

1930 джылны март айында Къарачайда баргьан къайгъы къартланы эелериндеди. Къралны оноуун этгенлени терсликлеринден колхоз къурау, зор бла башланыб, элчилени, шахарда ишчилени да инджилтирча, табсыз оноула этилиб, халкъны джашауу абызыраб тебрегенинде. Совет властны огъурамагъанла, артыкъсыз да аллындан бийлик эте келгенле, джамагъатда кёблени кеслерине буруб, сауутландырыб, ёрге къобаргъан эдиле. Быллай къобуула (восстаниеле) Къобан этекледе да, къралны башха джерлеринде да болгьан эдиле, ара мюлклеге да, кеб адамгъа да хата салгъан эдиле. Къарачайда эм уллу къоркъуу Микоян-Шахаргъа (эндиги Къарачай шахаргъа) джетиб эди. Хазна къалдырмай шахарчыланы барын джокъ этерге, табылгъан рысхыны да къолгъа джыяргъа умутланыб эдиле бандитле.

Ол кёзюуде, халкъны хатадан сакълар ючюн, джанларын аямай кюрешгенле аз тюл эдиле. Мудалиф да къайдан чыдарыкъ эди отха кесин урмай. Эрлай комсомолчуладан эмда башха тири джашладан атлы отряд къураб, болушлукъгъа Тохчукъ улу Хусейни да алыб, кеси да Джаныуайны акъ хорасыны юсюнде, Сарытюзден Микоян-Шахар таба атылады. Джамчы этеклери къушну къанатларыча джайылыб, къолунда героху бла отрядны аллында учуб келиую, ётгюрлюгюне шагъатлыкъ эте, шахарны ышанлаб тургъан душманны сесеклендиреди, тышындан болушлукъ кёрмей армауланнган тамадалагъа да, шахарчылагъа да кёл табдырады.

Мудалиф бир джерде кеб мычыргъа болмайды: шахарны таучугъундан от ача къуюлургъа хазырдыла аманлыкъчыла. Къаракезню джашы уа согъушургъа келмегенди, джарашыулукъ табаргъады мураты. Джылы барындан да джаш болгъанлыкъгъа, таукеллиги, аннгысы онглу кёрюнюб, областны тамадалары бу айтханга огъай болмайды. Муну оноуна бюполюрге излемеген абадан чынлы аскер къуллукъчу Мильчевскийди (Anna улу Хасанны юй бийчесини алгъынгы эри). Аны мураты тауну Ташкёпюр джанындан ёрлеб, къаршчы къобханланы бирин къалдырмай, орус къабырланы къатларына отряды бла джетгенлей, Огъары Теберди бла Сынтыны Советлени тамадалары Теке улу Осман бла Aппa улу Мухаммат белек атлары бла, Бирликден айырылыб, сарыгюзчюлеге джуукълашыргъады.

Мудалиф, къарыу къошулгъанына къууана, акъ атны юсюнден, тамагъын бошлаб, атлылагьа кёлюн билдиреди:

- Биз къан тёгерге келмегенбиз, ётюрюкню тюбюн ачыб, терс джолгъа тюшген къарангы халкъны къыйынлыкъдан къутхарыргьа излейбиз. Бу дуппурну этегине къараулла салайыкъ, джыйырма чакълы бирибиз да, атланы былайда къалдырыб, башыракъгьа чыгъайыкъ, от ачхан болса, кесибизни сабыр тутайыкъ, терек артлада сакъланыргъа кюрешейик, мен да бёрю къабха кирген-леге сёз ангылатыргъа къарыууму салайым. Къайтарыб айтама, тамам амансызлыкъгъа джетмесегиз, сауутугьузгъа узалмагъыз.

Нени да ол айтханча къурашдырыб, джыйырма джаш тауну башырагъына, бандитлени туураларына чыгъады. Мудалиф терек джанында тохтаб, эрлай, рупорну хайырландыра, тауланы сасыта къычырады:

- Аи, аман тенглерим, кесигизни нек алдатасыз? Мен сизге джан аурутуб келгенме. Мен да сюрюу ызындан къаудалада айлана, кеб джылланы ашыргьанма, ачлыкъны, суукълукъну сынар ючюн къалмагъанма, сизге аманлыкъ излемейме, манга ышаныгьыз. Сизни алдагъанла сизни сизге игилик табтырмазла, аладан айырылыгъыз да, бизге къошулугьуз! - деб чакъыргъанлай, шкок атылгъан тауушла чыгъадыла, Мудалиф Терек артына джанлайды, анга уланыб атылгъан окъла, шууулдай, джюуюлдей, терекге урулдула. Бандитле тёрт-беш адамдан къалгъанланы сауутларын бери бурмагьанларын, армауланнганларын Мудалиф эслейди да, рупордан ауазын алгъындан да эркин чыгъарады:

- Халал къарнашларым, сизден тилейме, сизни алдагьанланы сауутларын сыйырыгъыз, кеслерин байлагъыз! Бизден къоркъмагъыз! - дегенни шкок тауушла бла аралаш эшитиледи.

Къатыш-къуралыкъ уллудан уллу бола, таш буула орланнган джерден бандитлени талайы шахар таба эне тебрегенлей, Мудалиф къойгъан къараууллагъа тюртюлюб, алайда ачылгъан отда Тебердини джигит уланы Байчора улу Осман да джан береди. Башында къалгьан бандитле бир-бирлери бла дауур-сюйюр эте келиб, талайы Мудалифни джыйыны таба къачады. Сыртларындан окъ тийиб аугъанланы эслегенлей, Мудалифни джюреги от джанады башчы бандитле тюз джанланы, ызларындан мараб, къыра башлагъанларында, джаралы джаныуарлача, ачы таууш чыгъарыб:

- Алгъа! Мурдарлагъа хатер салмазгъа! - деб, герохун атылтыб, терек джанындан айырылыб, нёгерлери бла таучукъну башына чыгъады. Ёмюрлери хыйлалыкъ бла келген тамада бандитле - тёрт-беш мурдар, джерге джутулгъанча, тас боладыла, дуппурну къыбыла джаны чегетге сингедиле. Алагъа кеслерин алдатханла да, не этерлерин билялмай туруб, сауутларын ташлаб, кёзле-рин энишге ийиб сюеледиле.

- Сауутларыгъызны ташламагъыз, ишни къалайгъа джетгенин ангылагъан болурсуз, майна сизни тама-даларыгъызны къларындан аджал табхан джашларыбыз, - деб талачыкъда сойланнганла таба къолун силдеб, тёбедегилеге бушуулу къарайды. - Мен ангылагьандан бизни къолубуздан бир джан ёлмегенди, энди джамчысы болгъан джамчыгъа, алай болмагъан да кюресге салыб, ёлюклени шахаргъа эндирейик, къачхан мурдарланы ызларындан алты-джети джаш чыкъсын, тауну тёгерегин аулаб тюшейик, - дейди да, нени да табыча джарашдырыб, Мудалиф аскери бла шахаргъа киреди. Анда адам кёрюнмейди.

Шахарчыла арбазлада джатмаларында, юй тюбледе цемент урулада бугъунубдула, юйлени сакълагъан сауутлу къараулла да таша мюйюшледе чёгюбдюле, банкны, Торксим тюкенни тонагъанларын обкомгьа билдиредиле. Асфальт джолчукъда джамчылагъа бёлениб тургьан тёрт ёлюкню джылауларын эте башлагъанча, биринчи джазгъы джауум да ууакъ себелеуню тебретеди, кесилген темир чыбыкъла джалгъаннганлай, телефон бла хапар къуюлады. Нарсана джанында Гитче Къарачайда бандитлени къолларындан ёлгенлени араларында, университетни тауусуб ишлеб тургьан Къобан улу Алийни да, Учкулан ёзенде да шахардан джумушу бла баргъан билимли джашны Акъбай улу Джагьафарны да атлары сагъыныладыла.

Кёблеге джетгенди ол кюнледе ёлюм къыйынлыкъ. Областны къалайында да душман къозгъалыуну алчы адамларыбызны башчылыкълары бла халкъыбыз къысха заманны ичинде кеси тунчукъдурады.

Ол кёзюуде оюм эте, алджагъан халкъгъа сёзюн ангылата, инсанланы аяулу эте, керек джерде джигитликни кёргюзе билген Мудалифни аты къалайда да алгъыш бла айтылгъанды.

Къаракёз улу, шахарны душмандан къоруулагъандан сора да, Учкулан, Схауат ёзенлеге отряды бла барыб, элледе чачылгъанны орнуна салыргъа, ишлерин алгъыннгы джорукъгъа къайтарыргъа болушханды. Хар зат да орнуна джарашхандан сора, кечигиб келген къызыл аскерчи бёлекни штабы да, Мудалифге Къызыл партизан атны аны джигитлигин, джамагъатха табдыргъан уллу болушлугъун билиб, бергенди.

1930-чу джылны къачында, саулугъу да орнуна келгенинде, Мудалиф рабфакда окъуугъа къайтады, аны тауусханлай, МГУ-гъа кириб, анны механика-математика факультетин 1936 джылда тауусады. Терт джылны Учкуланда орта школунда директор болуб, устазлыкъ ишин бардырады, 1941 джылда Микоян-Шахардагъы устазлыкъ институтда математиканы окъутуучу болады, ол ишден айырылмагьанлай, облисполкомда да ишлеб турады. Эки къарнашы: Юнус бла Идрис урушну къаты баргъаы заманында аскерге кетгендиле. Энди 1942 джыл февраль айында Мудалиф да кетеди аскерге.

Тамам сылыт болсала, дорбунлада солуу ала, аманны кеминде ноябрны ортасында, Гум ёзеннге джетиб. Красный Восток элни къыбыла табасында юч километр узакълыкъда тохтайдыла. Мамсуров Хаджи-Умар саугъагьа берген кёзюлдреуюк да Мудалифни габрайыны ичи бла кёкюрегинде тагъылыбды. Таб тюшген джерде аны бла хайырланыу ишлерине уллу себеблик табдырады.

Хутов айтыудан, аны атасы-анасы эмда юй бийчеси джашагъан юйчюк Гум сууну джанында джарны ба-шында, ташада болгъанын билиб, Мудалиф Семен улу Ахмат бла Хутов Муратны хапар да, азыкъ да келтирирге ары ашырады. Кечени чегетде ашыргъан ючеулен (Къаракёз улу, Аубенцов, Забегалов) эртденнгиде ит бурун кёкенлеге тюртюлюб, къарыуларындан келгенича джубанадыла да, сакълыкъны сакълаи, сокъмакъларын джаба, тал аи джюз метрни арлакъгьа кёчедиле.

ФОТО

Слева направо: разведчики Хутов Мурат, Батчаев Мудалиф, Забегалов Дмитрий, Семенов Ахмат.

Экинчи кечесинде Ахмат бла Мурат азыкъ да, хапар да келтиредиле. Ауузланыб бошагьанлай, санларына джылыу урады, элден келген хапарны къолай кёрмей, Гум ёзенни ёргерагъына, Минги тау таба барыб, Красный Восток элден алты километрни арлакъда бир дорбунда тохтайдыла. Былайда тахсачылыкъны бардырыргъа таб бола эди: Хутовну юсю бла аны адамларындан - азыкъ. Гитче Къарачайны эллеринде эмда Минвод къауум шахарлада халны билирге амал табыла эди. Дорбун да къоркъуусуз джерде эди. Хутов келген кечесинде огъуна ызына ашырылады хапар джыяргьа. Эрлай антеннаны орнатыб, табылгьан хапарны да, кеслерини къалаида тохтагьанларын да, душманны къолундан ёлгенлени да партизан къозгъалыуну къыбыла штабына рация бла билдиредиле. Ноябрны 19-унда Хутов кеб хапар келтиреди, Микоян-Шахарда, Черкесскиде, Минвод къауум шахарлада гитлерчилени санларын, сауут кючлерин, элледе, шахарлада бардырылгьан артыкълыкъларын, палицайланы сатлыкълыкъларын, плендегилени зарауатлыкъгьа тюшгенлерин билдирген хапарланы да, гырджын бла бышлакъ да табдырады. Штабха хапар бергенден сора, Муратны юйдегисини къоркъуулу халгъа тюшгенине сагьышланадыла. Уллайгьан атасына палицайла тынчлыкъ бермей, хаман конторгьа чакъырыб, 70 джылдагьы Къурманбийге джекириб, Муратны табдырмасанг этерибизни билебиз, деб къоркъутханларындан сора да юйлеринде тинтиуюл этгендиле. Къурманбийни уа юйюнден къоркъуусуз джерге ашырыргьа мадар джокъ эди. Муратны юй бийчесини, комсомолчу Катяны уа, тахсачылагъа болушлугъу ким да сейирсинирча уллуду. Мудалифни оноуу бла ол берген ачхагьа элледе джюнден этилген затланы алыб, аланы базарда сахар сылтау бла Минвод шахарлагьа барыучу болады да, душманны юсюнден кеб керти хапар табдыргъанлай турады. «Къайдан ким марайды, къалайдан аджал джетди» деб, дуния сескекли кюнледе тахсачылыкъны бардырыу а гинджи оюн болмагъанын билебиз. Тиширыу башы бла кесин къоркъуулу ишге берген, джамагъатха азатлыкъ табдырыргъа джанын аямай кюрешген Катяны аты эм сыйлы эгечлерибиз бла бирге айтылыргьа тыйыншлыды. Тахсачыла кече дорбунда биченнге кириб къалкъыйдыла. Рацияны къатын сакълау кёзюу бюгече Дмитрий Забегаловха джетгенди да, ол огьары ставкадан бериллик хапарны толусу бла эшитир муратда, джукъугъа бёлюнмез дыгаласдады. Забегал ов бир кесекден, тёгерекни сасыта, «ура!» деб къычыра, нёгерлерине учады, - Сталинградны къатындагъы душман къабышдырылды.

Душманны юсюнден табылгьан хапарны партизан штабха рация бла билдире, ноябрны аягъына дери турадыла. Андан арысында, Къаракёз улуну оноуу бла тахсачыла бирер джары чачылыб, ишни алгъындан къызыу бардыра башлайдыла. Лубенцов Первомайский элде орналыб, Гитче Къарачайны эллеринде эмда Минвод шахарлада тахсачылыкъны бардырыргьа буюрулады, Хутов Муратны ата юйюнде къоядыла. Бардыргьан ишинден хапарны Катяны юсю бла бере турлукъду. Ахмат бла Муратны бир-бирлерине байлауну аталары Къурманбий бла Хаджи-Мурат болдурлукъдула. Ахмат джангы элде (Акъ Къалада) тохтарыкъды, Къобан ёзенде тахсаны бардырлыкъды. Мудалифге тюбешир джерлери: МикоянШахарда - Баскаевни (хирургну) фатары, Огьары Тебердиде - анасы Хужаны, Джангы элде Семен улу, Хаджи-Муратны юйю боладыла. Ахматны атасыны юйю джолну туурасында болгъаны себебли, тёбенден (Черкесск табадан) таулагьа бурулуб келген эмда ызына баргъан немча аскерлени адам санларын да, сауут кючлерин да билирге таблыкъ тюшгенди. Мудалиф бла Забегалов Микоян - шахарда, Огьары Тебердиде тохтай, Теберди ёзенде да, башха ауушлада да халны биле, Джаланджюк, Преградна районлада да тахсачылыкъны терен бардырыргьа, рацияны къоркъуусуз джерде къуруб, штаблагьа таймаздан хапар табдырыб турургъа алланадыла.

Буюрулгъан джерлеге кетиуню аллы бла, ноябрны арт кюнюнде, ёлюм къоркъууда айланнган бешеулен, къолларын джоппу къысыб, энтда къайтара ант этедиле: «Душманны тюбелек хорлагьынчы туугъан джуртубузну аллында сыйлы борчубузну тюз иннет бла толтурургьа, не къоркъуулу халда да душманны къолуна джаныбыз саулай тюшмезге» деб. Кече сагъат онекиде бир-бирлерин къаты къучакълайдыла да, буюрулгъан джерлерине кетедиле. Азыкъсыз джанла ауур джюклери бла къоннукъ тыбырларына джетгинчи, джолсуз сыртлада, чынгыл чаууллада, адам басмаз кёнделенледе, терен къарда атлайдыла. Ары айлансала, фашист аскерчиле, бери бурулсала, сатлыкъ полицайла кёрюнедиле, джанларын къолларына алыб айланнганча халгъа тюшедиле. Саудан Къарачай, Черкес областла бла Минвод; шахарлада болумдан аскерни штабына хапар табдырыб турмакълыкъ уллу джигитлик, тирилик, сакълыкъ излегенин тахсачыла биледиле. Къарыулары тауусулуб, бир сагъатха солууларын алыргьа тохтасала да, кечелери, кюнлери тахса табыу, бир джерден башха джары атлау, керекли адамлагьа джолугъуу, ташатын рация бла хапар бериу боллукъду. Быланы ишлери таб къуралгьаны себебден, кюн сайын аскерни штабына немчаланы аслам басыннган джерлери рация бла билиниб, бизникиле, учуб келиб, душманнга уллу къоранч салгъанлай турадыла. Урушдан хапарлыла айтыудан, Мудалифни бёлеги болдургъан хорламла не уллу дивизияныкъындан да кем тюлдюле. Кимле болгъандыла тахсачылагъа болушханла?

Микоян-Шахарда больницаны баш врачы Баска улу Забегаловха джумушун таукел бардырырча, таб-лыкъ табдырады, аны приказ бла больницагъа отун хазырлаучу этеди, къолуна да бу буйрукъну кертилигин бегитген къагъыт береди, рациясын ташатын чардагъы-на чыгъартады, джашаргъа бир отоучукъ эмда ашарыкъ алыргъа карточкала береди. Мудалиф а Баска улуну юй бийчесине къарнашлыгъы бла хайырлана, алагъа эркин бара турурчады. Мудалифни ким да таныгъан билимли къарнашы, фельдшер техникумну эмда областны саулукъ сакълау бёлюмюню тамадасы болуб ишлеген Рамазан аскерни тахсачы бёлегине болушханлай турады. Мудалифни кесине ушаш къыз эгечи, немчалагъа дери облисполкомну ара бёлмесини тамадасы болуб ишлеген Болду, шахарда, элде да тахсачыла бла бир иннетде алагъа керти джарагъан нёгер болады. Къуру Огьары Тебердиде, биченден тыкъланнган эски баугъа кириб, эгечи Назифат бла анасы Хужаны къарауул этиб, адаргы лампачыкъны джарыгъында кечеси - кюню да машинка бла басмалаб, урушну барыуундан эллени, шахарланы хапарлы этер джанындан къаллай бир ауур ишни толтургъанды Болду! Бир кюн Забегалов, рациясын мешокгьа джыйыб, башха джерге элтир муратда бара тургъанлай, туурасында палицайланы эслегенлей, Мудалифни эгечлери, Забегаловку сыртындан къоркъуулу джюгюн алыб, къылыч агьачланы юслери бла бачхагъа быргьаб, къыйынлыкъдан къутхардыла. Бир джолда Забегаловну да, Болдуну да Микоян Шахардан Тебердиге арба бла ашырыб, Мудалифни къарнашы Рамазан рацияны несин да, артмакъла бла атны белине атыб келе тургъанлай, Сынтыны къыбыла джанында немча солдатлагьа тюртюледи да, аты сыйырылады. Рамазан, атны сыртындан артмакъларын алыб, кесини имбашына атыб, къайгъысыз адамча атлай, Тебердиге джыйылады. Быллай чола халны кеб сынайды Батча улуну юйдегиси. Ол кёзюуде Тебердиде школну директору Макаев Хасан Асланбекович керти ышаннгылы адам болгъанын ишде билдиреди. Мудалифни аны бла байлагъан Баска улу Пётр бла къарнашы Рамазан эдиле. Бютюн да уллу таблыкъны ол Забегаловха къурагъанды. Мудалифге кеси билген затлагъа нёгерлеринден табылгьан хапарны да къошуб, шлифни хазырлаб, Забегаловну болушлугъу бла аскерни штабына билдире, бомба атыучу самолётларыбыз да, душманны юсгоне от къуюуларын кёбден кеб бардыра, немчаланы сескекли этгенлей турадыла. Не келсин, аджал да джангыз терслени мараб къалмайды, тюз инсанлагъа да джетеди, Ахматны атасы Хаджи-Мурат, Тебердиге келиб, Мудалифге табдыргъан хапары кемсиз бушуу этдиреди. Мудалифни аламат тенги, уста тахсачы Лубенцов Илья Петрович, фашистлени къолларына тюшмез ючюн, аны тёгерегин алгъан гитлерчиледен ючеуленни ёлтюрюб, арт патронун кесине ёлюмге хайырландыргьанды, антына керти болгъанды. Мудалифни кёз гинджилерине бушуу чыракъ къонады. Муну халын ангыларыкъла сыналгъан тенглеринден къуру къалгъандыла. Бусагъатда да Лубенцовни Первомайский элде эегертмесине кёбле келедиле, ала, разы-лыкъларын билдире, гюлле саладыла.

Къоркъуу уллудан уллу бола, гитлерчиле да, аланы эгетлери да муратларына джеталмазларын ангылаб, къайырылыб, къалайгъа да хаталарын джетдирирге къызгъан кёзюуде Хутов Мурат бла Катя Огъары Марагьа къорайдыла. Декабрь айдан башлаб, немчала тау джолладан ызларына буруладыла. Бу хапарны рация бла 37-чи армияны штабына билдириб, Мудалиф бла Забегалов, душманны къолуна тюшмей, штабха хапар табдырыуну тохтаусуз бардырыр ючюн, элден къораб. Тебердини тауларында беш кюнню турадыла, андан да эмен чегетчикге кёчюб, фашистлени ызларына къачыб баргъанларын кёредиле душманны биргесине, тау джуртларын ташлаб кетгенлени да эслейдиле. Фашистлени былайладан кете туруб этген джаныуарлыкълары унутулмазлыкъ ачы затды. Джамагьатха джетген зарауатлыкъ бютеу эллени, шахарланы, тауланы - саудан табигъатны сакъынландыргъанды. Эй, бушуулу заман, хыны кюнле, зорлукъ тохтамагъан беш аи, сизни кёр-ген, сынагъан инсан, ызына бурулуб, сизни эсине тюшюрсе, къалай чыдар титиремей!

1943 джылны январьайыны 16-да кече арасында немчаланы аскер бёлеклери Микоян Шахардан Джа-ланджюк джанына баргъан джол бла къачыб кетедиле. Эртденбласында Мудалиф нёгерлери бла обкомну ме-кямына киреди (бусагъатдагъы къонакъ юйню мекямы эди). Рациягъа репродукторну джалгьашдырыб, Огъаргьы Ставканы билдирген хапарларын обкомну балконундан уллу ауаз бла бериб башлайдыла. Бери шахарчыла да джыйыладыла, душмандан къутулгъанларына къууана, артыкъсыз да тиширыуланы джыламукълары къуюладыла. Джыйылгьанлагьа Мудалиф бла Ахмат эмда Забегалов джылыулу сёзле айтадыла, аны бла биргелей шахарчыланы боюнларьша борч саладыла: болгьан сауутну (шкок, герох, автомат эмда башха саутла) келтириб берирге, шахарчыла бары да, эсебге алыныр ючюн, регистрациядан ётерге. Немчала къорагъан бла биргелей, ызларындан аслам малны сюрюб, тышына элтирге излегенлерин сезгенлей, Мудалиф, тёрт джанына ышангылы адамла ийиб, малны орнунда къалдырырча этди. Микоян Шахарда алгъынлада облпотребсоюзну (энди курортторгну) юйюню аллында саулай шахарны митинги болады да, Мудалиф бла Ахмат балкондан сёлешедиле, азатлыкъ кюнню къууанчын билдире, дагъыда талай адам къошулады сёзге. Ол кюн огъуна шахарны ара мюлкюн сакъларгъа эмда андамында заранларын джетдире айланнган фашистлени къалгъан кесеклерин къурутур ючюн, тенгиз къуллукъда болуб къайтхан Глотов Владимир Дмитриевични, Мудалиф чыкъырыб, аны башчылыгъы бла саутлу отряд къуратады.

Январны 20-да 37-чи аскерни тахсачы бёлюмюню тамадасы полковник Вдовиденко, Микоян Шахаргъа келиб, 37-чи армияны аты бла Батча улу Мудалиф бла Семен улу Ахматны Къарачай областда Совет властны орнуна салыугъа башчылыкъ этерге буюрулгъанларын билдиреди. Бу буйрукъ келгинчи, Мудалиф Глотовха джаздырыб, саулай халкъны мизамлыкъгъа, чачылгъан затны орнуна салыугъа чакъырыу къагъытла, сабийлени болушлукълары бла шахарны мекямларына джабыш-дырылгъан эдиле, эллеге да джетген эдиле. 37-чи аскерни буйругъун джетишимли толтурур ючюн, Мудалиф бла Ахматны борчларын кесгинлерге керек болуб, областха тамадалыкъ этиу Мудалифде къалады, ол партияны оргбюросуну тамадасы болады, Ахмат шахар совет бла райисполкомгъа башчылыкъ этеди, Мудалифни къарнашы Рамазан облисполкомгъа тамада болады. Немчала шахарны ташлагьанлай, оноучусуз къалгъан шахарны иесиз мекямларындан хапчюк къоратыу къы-зыугъа кирген эди, «эталгъаныбыз башыбызгьа бошду» деб, табханларын къымаргъа къызыныб айланнганла табыла эдиле. Немчала кетген кечени эртденинде Мудалиф алайгъа табылгъынчы Джанибекланы Абу-Юсуф, Айбазланы Мухаммат дегенча талай асыл адам сёз къошмаса, обком бла облисполкомну шиндиклерин, столларын, джабыуларын къоратхандан озуб, эшиклерин, терезелерин да джокъ этерик эдиле.

Мудалифни юсюнде, кимда сейирсинирча, бир тюрлю ышаны бар эди, ауузундан чыкъгъан тылпыуу гипноз кючден толуб эди, айтхан сёзюне, этген оноууна халкъ терк бюгюле эди. Алайлыгъы себебден, душман кетген кечени эртденбласындан башлаб, шахарда мизам орун таба башлагъанды. Ол кече да къайдан кетер эсден. Гитче эгечим Назифат бла мен Микоян-Шахарда Баскалада Соняны юйдегисинде тургьанлай, кечени бир заманында эшик къагъылыб, юйге Мудалиф, Рамазан, Токъаланы Мусса киредиле. Къолларьшда автоматла, кёкюреклерини кёнделенине патронташла тартылыб, герохлары, гранатлары белибауларына къысдырылыб, юслеринде чубур тонлары, башларында чырпа бёрклери. Аланы кёргенлей, бизде къууанч къабынды, келгенле да, бизни къулачларына джыйыб: «Энди азчыкъ чыдайыкъ, бу эки-юч кюнде кесигизге сакъ болугъуз, аманлыкъчыла къозгьалыбдыла», - дедиле. Ауузлана тургьанлай, Мудалиф Баска улу дан талай затны тиледи. Неден да бек кереклиси шахарда отун эди. Баска улу, шофёрун чакъырыб, джашырылыб тургьан джюк машинасыны керегин табдыртыб, аны бла шахтадан ташкёмюр ташыб башладыла да, аскер бёлекни келирин сакълагьан Мудалиф келликлеге джылыу табдырырча мадарла этди, мекям хазырлады. Къызыл аскерчиле джетерге шахарчыла ара майданны толтурадыла. Мудалиф да, аскер тамада да къралда, областда халны болумун ангылатыб бошагъанлай, келген аскерчиле арагъа чыгъыб тебседиле. Шахарчыла, кёл табыб, къууанчларын бир бирлерине айта тургъанлай:

- Келигиз, энди фашистлени мурдарлыкъларын да кёрейик, ала къырыб кетгенлени асыралгъан джерлерине барайкъ! - деб рупордан Къаракёз улуну ауазы эшитиледи да, джыйылгъан халкъ бютеулей, шахарны Теберди ёзеннге айланнган джолу бла барыб, бир созулма топуракъ къалаугъа джетиб тохтады. Тёбени къазыуну ас лам адам башлады. «Кимледиле зорчуланы къолларындан аджал табханла?» деб, къымсыз тургъанла да, кеслерини аналарыны, къарнашларыны, балаларыны ёлюклерин сакълаб, солууларын алалмай, джыйырылыб, бюгюлюб, ауаргъа джетгенле да инсанланы джюреклерине татырча халдадыла, Майна чунгурдан чыгъарылгъан елюклени арасында халкъына халал къуллукъ этген устаз Чанка улу Абдул, Муцалиф бла эки къарнашдан туугъан Намыслы Халил улу Сейтни юй бийчеси), Батчштаны Къозуну джашы чамчы, оюнчакълы Юсуб, Глоуланы Рамазанны юрист джашы Исмаил, бир-бирин къучакълаб, джан берген ана бла джашы - Къанаматланы Наныу бла Алий. О, къайсы бирин айтайым былайда табылгъан елюклени! Эрикгенланы Залихат бла Батчаланы Баладжанны, Лагучевланы, Хасан бла Абдул-Керимни, къарнашланы, дагъыда кёблени къоратхандыла дуниядан бу арт кюнлеринде фашистле. Къадар джанны бушуун кёлтюралмай болгъанча, таула тюзле да агъарыбдыла. Сарнау джылау тохтаусуз барыб елюклени къоратхынчы эшит-генлей турадыла.

Мудалифни сагъышыны джукъусуз ишлегени кёзлерини тынгысыз къарауларындан, азгъынлыгъындан билинеди. Душман къорагъанлыкъгъа, къоркъуу къурумагъанды, андамында айланнган сауутлу аманлыкъчыла Мудалифни да нёгерлерин ташатын мараргъа ууланыбдыла. Халны алайлыгъы ючюндю Къаракёз улуну герохун ташламагьаны. Ол ийген адамла элледе оноуну советле бардырырча этедиле, ара малны эсеблетедиле, фашистлеге сюрюлюб баргъан малланы алларын тыйыб, областны кесинде къалдырырча этедиле. Мудалифни буйругъу бла къуру "Къызыл Учкулан" колхозну алгъыннгы тамадасыны - Къоркъмазланы Ногъайны джашы Батдалны - къолуна 6000 уллу тууар, 11000 къой бла эчки, 2500 ат бериледи, аланы тышында Къызыл Аскерни кереклисине 900 къой бла 300 тууар табдырылады.

Мудалифни башчылыгьы бла, Ахмат бла Рамазан да къарыуларын салыб, областда мизамлыкъ кесин таныта башлагьанында, Микоян-Шахаргъа Суслов келеди. Мудалифни Учкулан райкомгъа секретарь этедиле. Ахмат, Микоян-Шахар райисполкомгьа тамадалай къалады. Забегалов Дмитрий партизан къозгьалыуну къыбыла штабына ашырылады. Отдан джанлаб, кеслерин сакълаб тургъанла, Суслов бла танышлыкълары бла хайырлана, аякъ орунлу болур къайгъыгъа киредилё да, областны тамада къуллукъчулары боладыла. Хорламгъа керти къыйыны кирген билимли Рамазан да саулукъ сакълау къуллукъгъа кёчеди. Мудалиф бла къарнашы Рамазан хауаны тюрленнгенин сезедиле, джангы тамадала аланы аяулу этмезлерин, тынчлыкъларын бузаргъа чурум излеб турлукъларын биледиле. Билимлери да, ишленмеклери да чола тамадаланы мыйыкъларында орналгьан джутлукъду, ахлуларын къуллукъгьа джарашдырыуду, тукъумланы араларына айрылыкъ кийириудю. «Фашистледен къутулдукъ, эркинлик, тенглик орунларына къайтдыла» деб хахайлагъанлыкъгъа, башдагъыланы къысханлары бойнунгдан буууб турса, джан къайгъыгъа кирмей болмайса. Быллай джаханим халда ишлейди Мудалиф сентябргъа дери райкомгъа тамада болуб, беш айны ичинде беш кере чакъырылады крайкомгъа Сусловха. Тюбегени сайын къарачай халкъны къорууларгъа излейди, белек бандитни къоратыргъа аскер керек болмагъанын, ол ишни халкъ кеси тындырал-лыгъын, аскер барса, джамагъатха зарауатлыкъ джетерин ангылатыргъа кюрешеди.

Ол заманны ичинде аны марагъанла, Тебердини фашист тылпыулу тилчилерин болушлукъгъа тартыб, Къаракёз улуну терслеген иш къурайдыла Суслов бла бир тилли болуб, дунияны ётюрюгюн джайыб.

1943 джылда сентябрны биринчи кюнлеринде Ставропольда крайкомну бюросу джыйылады. Ары Къарачай обкомну тамадасы бла Учкулан райкомну секретарь! Мудалиф табыладыла. Суслов, сёзню кенгден башлай келиб, къарачайлыланы ышаннгысыз халкъгьа тергеб сёлешди аскер джиберир муратын да билдирди. Мудалиф отдан кёлек кийгенча чыдаялмай къобады да, халкъны тюзлюгюн, Совет властха кертилигин ангылатыргъа излейди: "Къарачайны эллерине, шаха-рына барыгъыз да, юйдегиледе болчугьуз, атасы, баласы, къарнашы фронтда болмагъан табарыкъ тюлсюз. Ненча адамыбыз джан бергенди урушлада, ненча сабийге джетгенди ёксюзлюк, мугурлукъ. Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ къысыб тургъанлай, бизни тиширыуларыбыз кечеледе олтуруб этген джюн кийимле ненча аскерчиге джылыу табдыргъандыла! Къарачайгъа чола кёзден къарау терсди. Душманнга болушханланы санлары азды, аланы кесибиз къуруталлыкъбыз! - деб, солууун алыргъа туракълагъанлай, Суслов:

- Сени сёзюнге ийнанмазчабыз, миллетинги ариулугъун этер къарыуунг джокъду, - деб, Мудалифге къолун сансыз силкеди да, олтургъанлагъа къараб, - Батча улуну энчи ишини юсюнден, эшта, кеб сёлешиу керек болмаз, бюродагъыла барыгъыз иш бла шагьырейсиз, - дейди, кёзюню къыйырын Къаракёз улугъа джетдире.

- Мени юсюмден эсе, меннге билдиригиз, мен хапарсызма, - Мудалифни бетинден къаны кетиб, кёзлерин Сусловха аралтады, джууаб табмагъанъшда, олтургъанлагъа умутчу къараб, - былайда таша итлик джюрюгенин, мени кимле марагъанларын ангылагъанма, саудан халкъларын аяусузлагъанла не аманлыкъдан да артха турлукъ тюлдюле.

Мудалиф, джаны къыйналыб кёлюн билдире тургъанлай, Суслов, эслетмей, столну кнопкасьш басады да, Мудалиф бюродан чыгъыб, босагьадан атлагьанлай, юч абычар аны арагъа алыб, жакетини тюбю бла та§ылгъан герохун сыйырадыла, хурджунларын къармайдыла, къолларына бугъоу салыб, биргелерине алыб кетедиле.

Ол кюнледе къарнашы Рамазан да тюшеди тутмакъгъа. Къарачайны джерин Грузиягъа берирге Сталин бла Берия эртдеракъладан бир тилли болуб эдиле да, сценариясын хазырлауну Сусловну бойнуна салгъан эдиле. Суслов да, ол "сыйлы" борчун деменгили толтурур ючюн, кесини къанына келишген эки бетли фитналаны хайырландыра, халкъны атын аман бла айтдыра, керти адамларын тутмакъ азыкъ эте келиб, ахырында хатасыз миллетни туугъан джуртундан къоратдырады. Къаракёзню джашлары тутулгъандан сора эки айдан уллайгъан аналары Хужа, эгечлери Кашык бла Гыжык, Мудалифни джыллыкъ джашчыгъы Хасан малла ташыучу вагоннга быстырылыб, халкъ бла биргелей узакъ Азиягъа кетедиле. Эгечлери Болду къарнашларыны тюзлюклерин билдириб шагъатла табар дыгаласда айлана тургъанлайына, тутмакъчыла алыб кетиб, ол да тюрмеге тюшеди. Назифат эгечлери да, эл кёчюрюлген кюнде тышында болгъаны себебли, кечирек ашырылгъанды. Къарнашлары Юнюс бла Идрис къазауатны фронтларында, Мудалиф бла Рамазан, эгечи Болду, узакъ лагерледе зарауатлыкъгьа тюшюб, юйдегини къалгъан кесеги да, тыбырындан къысталыб, кимни къайдан табарын билмей, солдатла къуршоулаб, тутмакъда адамча баргъан Назифат шашхынлы болмай да къалай къалды, деб айтырчады. Алай а джамагъатха бирден джетген къыйынлыкъны адам кёлтюреди.

Мудалиф адамланы саулукъларын кемириучю Архангел областны Плесецкий районунда агъач кесиу ишге тюшеди. Лагерде хынылыкъны къаты бардырыучула, аны да инджитир ючюн къалмагъандыла, джарашыу сёзюн супулукъгьа элтиб, не да маразлыкъдан атлаялмагъанын кёлтюрмей, ургьанлары тюйгенлери да болады. Сакъалын, башын джюлюрге онг табмай, интеллигент Мудалиф агьач киши къабха киреди. Юсюнде кийимлери сагал болуб, джыртыкъ машокдан джамау салады, аякъларында эски гатийле, экиси да сол аякъгьа кийилликледиле, олтанлары ашалыб тышлары бла гетен быстыр чырмалыбды, къол аязларыны берчлери сюеклеча къатыб, къолун къысаргъа къоймайдыла, къышхы кюнледе сакъалы, мыйыкълары бузлаб, кёз къабакъларын кючден ача, сууукъдан солууун эркин алалмайды, Емюрюнде бир джанны суутмагъан, кёблеге ашхылыкъ этген, "кючюк-кючкж", деб къайыр итлени кесине илешдире билген огъурлу Мудалифге джетген зарауатлыкъ джерни джарырчады. Къарнашы Рамазан да Мудалиф болгьан лагердеди, башха бёлекде болгъаны амалтын анга тюберге мадар табмайды. Рамазан аманнга джетгенди, сюеги бла териси къалыбды, дуниядан терк къорары къарамындан танылады. Джаш къыз Болду да, аман бла айтылгьан башха лагерге тюшюб, андан да этап бла талай джерге барыб, киерге кийими, ашаргъа азыгьы болмай, ол да машокну къаблаб, хансны, тамырны азыкъ этиб, ариу тюрсюню топракъ бет алыб, джалан аякълары ташлы, къумлу джоллада атлай сыдырылыб, джерни кючден баса, къаллай дыгаласха кириб,

"аи дуниям, быллай бир къыйынлыкъны къалай джетдирдинг тюз джаныма, къыз саныма", деб ахсынады.

Адамлары Къыргъызны Беловодскийде темир джолундан узакъ бармай къамиш башлы юйчюкде джашагьандыла: Хужа, эгечле Назифат бла Гыжык. Тутмакъдагъыларына азыкъ табдырыр дыгаласда кечелери, кюнлери да урунууду. Танг белги бергенлей, колхозну ишине кете, ингирде юйге къайтханлай, джюн ишни къолгъа ала, табхан затчыкъларын кеслеринден аяб, тутмакълагъа ийиб, юслеринде кийимлери асыры джамаулудан къаллай къумачдан тигилгенлери билинмей, садакъачы къабха кириб, инджилиб турадыла. Аланы адамлыкъларына, чыдамларына, зорлукъну тюбююнде джашагъан халкъ бюсюреу этер ючюн къалмайды.

Бизни юйдегибиз да (анам, эгечим Назифат, Сталинград урушда ёлген къарнашымы Исхакъны, эки джашчыгъы бла мени эки балам, мен - барыбызда джетеулен), Къазахны Абай-базар элинден Къыргъызгъа кёчюб, Хужаны юйдегиси бла бир орамда джашай эдик. Анам бла Хужа къарнаш бла эгечни къызлары эдиле да, бир-бирибизни джокълагъанлай туруучан эдик. Бир кюн анам Хужаладан джарыб къайтды. Мудалифни эгечлерини халал къыйынлары ючюн колхоздан берилген аслам къумач эмда шекер, алагьа эс табдыргъанцан озуб, анамы да кемсиз къууандыргъан эди. Кеси къолу бла къызланы чепгенликлерин бичгенин айта, "ол рыс-хы мени кесиме берилсе да мындан уллу къууанмаз эдим", деген эди. Мудалифни эгечи Назифатны юйдегиде айтылыучу аты "Къызчыкъ" эди. Рамазанны аманнга джетиб тургъанын сезген къызчыкъ колхоз тамаданы болушлугъу бла, кёчгюнчюлеге табылмагъан джолоучулукъгьа эркинлик табыб. Рамазанны кёрюрге узакъ джерлеге атланады. Итле джегилген чанада бара тургъанлай, боранлы кюнде терен къарда сюркелиб келген бир джанны кеннгден эслейди да, чананы иесинден тилеб, келгенни аллына барады. Тюрсюню чегетден чыкъгъан джаныуаргъа ушаш бузсакъал адам тёрт-аякъланыб тура! Ой, дуния, дуния, былай хатерсиз къалай къуралгьанса?! Тылпыуун кючден ала, Къызчыкъны кёзюне битген джан аны бла бир элден адам Тебердини къурагъан Ожай хаджини туудугъу Юсуб болады. "Къайда ёлгеними юйдегим билмей къалады деб, джолоучугъа тюбесем, бу къагъытны берир дыгаласда тургъанлайыма чыкъдынг аллыма" деб, титирей, сытыла, бир бушуу къагъытны узатады. Къарнашыны саулугъун-шаулугъун билмей, къоркъуулу заманда анга ашыгъыб баргъан Къызчыкъ къагъытны джанына алыб Рамазаннга бюуюрулгъан азыкъдан бир кесегин Юсубге тигим этгенден озуб болушур къарыу табмай айырылады андан, джыламукълары тёгюле, тылпыуу тыйыла. Къарнашын кёре джерни этегине баргъан Къызчыкъ Рамазанны кёрмейди, къалайда асыралгъанын да табалмайды, элтген азыгъын тутмакълагъа чачаыб, суусалам болуб, сарнау эте Къызчыкъ да юйчюклерине къайтады. Мудалифни кесини джашауу джылаулукъ болуб тургьанлай, тутмакъда эгечине, къарнашына, кесини юйдегисине фронта къарнашларыны балаларына эмда саудан халкънгы инджиуюне къайгъыргъанын тохтатмайды.Рамазанны бушуу хапары джетгенлей, дуниясы къарангы болады.

Таш да тешиледи тамчыдан. Ансы да таджал эди, къадар артыкълыкъны кёлтюрюб, джюрегини халаллыгъын къурутмай, тёгерекге къууат сала, кесин сюйдюрюб джашай билген Къаракёз улу. Сейирлик таурухдача кёрюне эдиле Мудалифни пенсияда джыллары. Къыяулу саулугъу инджите тургъанлай, халын билдирирге излемей, аны тансыкълаб, неда аны бла акъыллашыргъа келген студентлеге, устазлагъа эмда тышына чыкъгъанлайыма, бирси арбазда Будулай чыганлыгъа ушаш Мудалифни кёрюучен эдим. Ол къол булгъаб чакъырса, юйлерине барыб, манга теджелген нартюх гырджын бла сютбашылы джууурт айрандан, неда башха хантындан сыйлана эдим. Къошда шапалыкъгъа юреннген къарнаш хант джарашдырыуда эгечлерине да, манга да ал бермей эди. Аны бла шахаргьа чыгьыб хауада айланнганыбыз болса, хар атламда танышлагъа тюбеб, ланы джылыулу сёзлеринден, халал къарамларындан Мудалифни багъалатханларына кёлюм кёлтюрюлюб къайтыучан эдим юйге. Ол аякъ юсюнде джыллада джайны джай узунун Къараланы Наныу ашырыучан эди. Анда таш тегене орнатыб, тара сууда кеслерин багьа, балаганчыкъда джашаб тургъан заманларында кёбле джокълагъандыла аланы, сейирлик табигъатда солугъан Мудалифде къонакъда институтну устаз коллективи да болгьанды, суратха да тюшгенди. Махаргъа хазырланнган кюнлери да, къачда андан къайтхан кюнлери да къарачай тартыуланы, накъырда-ны, чамны аслам джюрютюучю кюнлери эдиле.

Таурухлу заманыбызны къысхартхан мен болдум. Джашымы Доммайда къурулушха тамада этгенлеринде, юйдегиси Ючкёкенде къалгьан джашха нёгерлик этер ючкш, мен да, Доммайгьа чыгьыб, юч джылны анда турдум. Ол джылланы ичинде Мудалифге да, Совет Союзну Джигити атны, буюрулгъанлыкъгъа, алалмай къалгьан къарнашым Назирге да къатларында табылмагьаным уллу азаб болгъанын артхаракъда ангылаб, бушуу этгенме. Мудалиф бла Назир 1978 джылда къаты ауруб, тёшекге тюшедиле. Экиси да талай айны ичинде бир-бири ызларындан дуниядан къорайдыла.

Кетди, къорады Къарачайны таза джюрекли батыр ёкюлю, джаш тёлюню минглерине терен билим берген сейирлик устаз, душманнга уллу къаршчылыкъ этген аскер тахсачы бёлекни командири, Сусловну керти бо-лумун джан бере тургъанлай айтхан Мудалиф. Къайдан кетсин эсден аны ахыр кюню?! Бюгюнлюкде Махамет улу генералны атын джюрютген орамны 30-чу юйюню тёгереги студентден, устаздан, танышладан, ахлуладан тыкълама эди од кюн. Еле тургъан къарнашларыны къатындан таймай, эгечлери Назифат, Кашык, Гыжык, Болду тура эдиле.

Кюн тийгенликге, къарны эриталмай эди. Басыннган халкъ, сууукълукъну, нени да истемей, багъалы адамны джанына къайгъыра эдиле. Экинди бола, ачы аяз къагъады. Москвадан джетген джашы Хасан, халкъны ичин джарыб: "Атам!" - деб, къычырыкъдан ала, атасыны юсюне мыллыгъын атханында, Мудалифни тубан басхан нюрлю кёзлеринден чыкъгъан эки джылтырауукъ тамчы, саркъыб кеталмай, кёз къабакъларында тохтагъан эдиле. Джашыны къолун къысханында, къолларыны ушашлыкъларындан къайсы кимни бармагьы болгьанын адам билялмазча эди. Солуу къысхадан къысхагъа бара, айтыргъа излегенин айталмай туруб, ахыр къарыуун салыб: "Суслов подлец!" - деб, джан берген эди Мудалиф.

1978-чи джылда, Суслов сау заманда, айтылгъан сёзле кёблени илгендирген эдиле. Къайсы миллетни адамы да, былайгьа басыннган бары, Мудалифге кемсиз бушуу этген эдиле...

О, адам адамны багьасын билир ючюн, асыралгъан кюнюн, къадар джанны мугурланнганын кёрюрге керекди. Мудалифча адамла кеб табылмайдыла. Энди, келген эркинлик бла хайырлана, быллайланы юслеринден аууз тылпыуубузну эркинирек чыгьарсакъ иги болур. Мудалифни къолунда ишлеген тахсачы Лубенцовха Первомай элде салыннганча, кимден да кеб къыйыны кирген Мудалифге да Къарачай шахариы ортасында эсгертме орнатыргъа тыйыншлы болгьаны хакъды. Ашхы адамлырыбызны сыйлары ёмюрлеге сакъланырча этерге тартынмайыкъ, джамагъатха джылыу, къууат чакъырайыкъ.

На карачаевском языке

Сдано в набор 23.05.02.

Подписано в печать 15,07.02.

Формат 60х84'/16. Бумага офсетная.

Печ. л. 3,0. Уч.-изд. л. 2,5.

Отпечатано в издательско-полиграфическом комплексе КЧРИПКРО, г. Черкесск, ул. Фабричная, 139.