Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік Фармацевтика академиясы Техникалық және кәсіби білім беру факультеті «Гигиена-1, дене шынықтыру және валеология»

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

1. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

2. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. -« Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

3. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

4. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

5. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

6.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Қазіргі таңда ғылыми – техникалық дамуға байланысты гигиенаның алдына қойған мақсаты көбейіп, күрделене түсті. Ғылыми – техникалық дамудың жетістіктері адамды жұмыспен қамтып, бір жағынан жақсы әсер етсе, яғни материалдық жағдайын жақсартса, екінші жағынан атмосфералық ауаны, топырақты, суды әр түрлі зиянды заттармен ластап, оның денсаулығына теріс әсер етеді.

Адамға тек табиғи факторлар әсер етіп қоймайды, сонымен қатар қоршаған ортаның химиялық, биологиялық, физикалық факторлары, әлеуметтік ортаның қалыптасуы мен антропогендік факторлардың біртұтас кешені әсер етіп жатқан қазіргі кезеңде гигиенаның маңыздылығы бұрынғыдан да асып түсті.

Осыған байланысты орта медицина қызметкерлері үшін өзінің кәсіптік жұмысында гигиеналық сауаттылық айрықша маңызды, өйткені олардың күнделікті жұмысы, аурухана жағдайында болсын, өнеркәсіп кәсіпорындарында болсын әр түрлі факторлардың әсер сипатын біліп, аурудың пайда болуын анықтауға, дәрігерге дейінгі көмекті дұрыс көрсетуге және алдын алу шараларын дұрыс жүргізуге мүмкіндік береді. Аурулар үшін емдік сауықтыру режимін, медициналық қызметкер үшін қолайлы жұмыс жағдайын, ауруханаға қойылатын санитарлық талаптарды білудің де маңызы зор. Оларды сақтау ауруды дұрыс емдеуге, ауруханаішілік инфекцияны болдырмауға және медицина қызметкерлерінің ауыруының алдын алуға ықпал етеді, сонымен қатар гигиеналық білімдер - орта буынды медицина қызметкерлерін әлеуметтік және табиғи жағдайлардың адам денсаулығына қалай әсер ететінімен және салауатты өмір салтының адам денсаулығы үшін маңыздылығымен таныстырады.

Гигиена пәнінің алдына қойған міндеті - аурудың алдын алу шараларын анықтап, оны іске асыру.

Гигиена сөзінің өзі грек тілінен аударғанда «денсаулықты алып келетін» деген мағынаны береді және ежелгі грек денсаулық құдайы Эскулапаның қызы Гигеи есіміне тура келеді.

Гигиенаның ғылым ретінде дамуы XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында басталды, бірақ адамзатқа жеке бас гигиенасы, қоғамның гигиенасы, оның түбірі ежелден - ақ белгілі.

Мысалы: өте ертеде итмұрын қайнатпасының қырқұлақ ауруының алдын алу үшін қолданылатыны белгілі болған. Х ғасырдағы құжаттарға сүйенсек ол жерде Корсунский су құбыры туралы жазылған. Киев Русында моншалардың көп болғандығы туралы жазылған. 1650 жылы Мәскеуде «тұрмыстық қалдықтарды далаға төгуге тыйым салынатыны» туралы үкім шыққан.

Біздің эрамыздан 1,5 мың жыл бұрын ежелгі Египетте үйлерді, көшелерді тазарту, қоқыстарды жинау және оны алып кету, жеке бас гигиенасын сақтау, науқастарды жекешелеу, тағамтану гигиенасы туралы ережелер болған. Ежелгі Қытайда жүйелі тамақтану, дем алу тәртібі, елдімекенді жоспарлау және жайластыру бойынша талаптар белгілі болды.

Дәрігер Авиценна бес томдық «Дәрігер ғылымының каноны» шығармасының гигиена бөлімінде «Жағымды ауа туралы», «Су сапасы туралы», « Денсаулық сақтау туралы» мақалалар жазған.

Гигиена туралы алғашқы ғылыми мекемелер, ғылыми еңбектер XIX ғасырда еуропада пайда болды. 1857 жылы ағылшын ғалымы Паркс

«Практикалық гигиенаға жетекшілік» оқулығын баспадан шығарды.

Ресейде экономика мен қоғамның нашар дамуына байланысты гигиена

өте жай дамыды. ХУІІІ ғасырда Ресейдің кейбір жерлерінде медициналық- топографиялық түсініктеме жазылып, сол жергілікті жердің адамдарының ауруының сол жерді қоршаған ортамен байланысты екені дәлелденген.

ХІХ ғасырда гигиена кеңінен дами бастады және оның дамуына көптеген сол кездегі ғалымдар Н.И Пирогов, С.Г Боткин, Г.А Захарин, А.А Остроумов ықпал етті.

ССРО – да гигиенаның негізін қалаушы ғалымдар:

А.П Доброславин, Ф.Ф. Эрисман, Г.В. Хлопин.

Доброславин А.П. және Эрисман Ф.Ф. негізінен жалпы гигиена мәселелерімен айналысқан.

Қазіргі кезде Қазақстанда өз алдына гигиена мектебі бар.

1932 жылы Алматы қаласында республикада бірінші медициналық институты ашылып, сол жылы гигиена кафедрасы да ашылды. Оның негізін қалаушы - Қазақстандағы санитарлық қызметті бірінші ұйымдастырушылардың бірі Попов Н.П. болды.

Кейінірек Қазақстан өлкелік патология ғылыми зерттеу институты

(қазір гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы), Қарағандының мемлекеттік медицина институты, Қазақ еңбек физиологиясы мен гигиенасы ғылыми зерттеу институты, тағамтану ғылыми зерттеу институты ұйымдастырылды, оларда гигиена ғылымдарының барлық бөлімдері бойынша әр түрлі жоспарлы зерттеулер жүргізілді.

1935 жылы Кеңестік Советтік Республикалар Одағында Бас санитарлық инспектор басқаратын Отандық мемлекеттік санитарлық инспекцияны құру туралы қаулы бекітілді. Осындай қызметтер басқа да одақтық республикаларда құрылды.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі уақыт Қазақстанда санитарлық - эпидемиологиялық мекемелердің санын көбейтуді талап етті. 1941 жылы Қазақстанда 43 санитарлық- эпидемиологиялық станса, 137,5 штаттағы дәрігерлік лауазым болса, 4 эпидемияға қарсы отряд, 783 залалсыздандыру камералары, 3907 монша, ал 1945 жылы СЭС- тардың саны 100 - ге дейін өсті, санинспекторлар штаты – 274,5, эпидемияға қарсы отрядтар - 45, залалсыздандыру камералары -1438, 3332 монша салынған.

Сол кезде Қаз ММИ жүргізілген ғылыми зерттеулердің тақырыбы соғыс уақытындағы қатаң талаптарға сай болған, мысалы, бомбадан қорғайтын жертөлелердегі ауаны тазалау мәселесі, солдаттардың бөлімшелеріне көрсетілетін санитарлық қызмет, соғыс кезіндегі жұқпалы аурулардың эпидемиологиясы, адамдарды вакцинациялау.

Аймақтық эпидемиология, микробиология және гигиена институты соғысқа қажетті ғылыми- зерттеу және тәжірибелік жұмыспен толық айналысты. Олар 20 шақты бактериологиялық препараттар ашты: бөртпетифозды вакцина, тифо- паратифозды таблеткалар, дизентерия бактериофагын, холера монофагын, холераға қарсы моновакцинді және т.б.

1944 жылдың маусымында республикада тропикалық аурулар институты ашылып, ол 1945 жылы Аймақтық патология институты болып аты өзгертіліп, аймақтық медициналық мәселелерді өңдейтін Қазақ ССР- ындағы Ғылыми Академияның негізгі ғылыми – зерттеу орталығы болды.

Гигиена ғылымының тарихы?

Гигиена ғылым ретінде дамуына үлес қосқан ғалымдар?

Гигиенаның түрлері?

Гигиенаның зерттеу әдістері?

12. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

13. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
2- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Атмосфералық ауа гигиенасы. Ауаның физикалық қасиеттерінің гигиеналық маңызы.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға атмосфералық ауа гигенасын, ауның физикалық қасиетін, химиялық құрамы мен таныстыру және оқыту

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: білім берудің жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Атмосфера - жерді қоршаған ауа қабаты, ал ол газдардың қоспасынан тұрады. Ауаның негізгі бөлігі (90%-на дейін) 15 км-ге дейінгі биіктікте орналасады, яғни басым бөлігі тропосфера, ал қалған бөлігі 48 км-ге дейінгі биіктікте немесе стратосфера қабатында (9,99%) орналасқан. Атмосфераның ең жоғары қабатында небары 0,01% ауа болады. Жер бетінен 50 км-ден 80 км-ге дейінгі аралықта мезосфера қабаты, 1000 км-ге дейін ионосфера, 3000 км-ге дейін экзосфера, 50000 км-ге дейін магнитосфера қабаты орналасқан. Жер бетіндегі газ қабықшасының қалыңдығы – 50000 км. Атмосфераның физикалық және химиялық қасиеттерінің гигиеналық маңызы зор. Біріншіден, олар адамның функционалдық жағдайларының дәрежесін анықтайды, екіншіден, атмосфералық ауаны ластайтын заттардың айналымына әсер етеді. Демек, осы 2 жағдай адамның денсаулығына әсерін тигізеді.

Ауаның химиялық құрамы: азоттан (78,09%), оттегінен (20,94%), аргоннан (0,93%), көмір қышқыл газынан (0,03%) тұрады. Осы негізгі 4 құрамдас атмосфераның табиғи газдық құрамының 99,99% - ын құрайды. Қалған 0,01% бөлігі неон, гелий, метан, криптон, ксенон, озон және т.б. инертті газдардан тұрады. Адам тыныштық жағдайында минутына 5-10 л, қозғалыс кезінде 30 л, жұмыс істеу кезінде 100 л-ге дейін ауа жұтады. Ауаның физикалық және химиялық құрамының өзгеруі адамның денсаулығына теріс әсерін тигізуі мүмкін. Ауаның құрамының тұрақтылығы және оның таза болуы онда жүретін табиғи өзін - өзі тазалау процесіне байланысты өзгеріп тұрады. Өзін -өзі тазалау процестеріне мыналар әсер етеді: жел, ластанған ауаны

елдімекеннен алыс жаққа алып кетеді, жаңбыр – ауаның құрамындағы зиянды заттарды жуып кетеді, оттегі мен озонның химиялың әсері, микроорганизмдер, ауа құрамындағы органикалық және басқа да қоспаларды тотықтырады, өсімдіктер мен балдырлар көмірқышқыл газын өздерінің бойына сіңіріп алып, ауаны оттегімен толықтырады. Бірақ қазіргі кезде ауада жүретін табиғи өзін - өзі тазалу процесінің күші, ауаны таза ұстау үшін жеткіліксіз, сондықтан атмосфералық ауаны қорғау бойынша шаралар орындалуы қажет.

Ауаны орташа тәуліктік тұтыну 15 - 30 м³-тай болады. Оттегі, азот және инертті газдар ауаның тұрақты құрамды бөліктері болып табылады және олардың ауадағы қатынасы іс жүзінде барлық уақытта бірдей.

Парциалды қысымның төмендеуі адамдар мен жануарларда оттегі жетіспеушілігін тудырады ( қанның оттегімен қанығуы төмендейді). Оттегінің жетіспеушілігі, оттегінің парциалдық қысымының төмендеуінен пайда болады, мысалы, ондай өзгеріс адам самолетте ұшқан кезде байқалады, оны «биіктік ауруы» деп те атайды. Бұл мәселені оттекті приборлар, скафандрлар және самолет кабиналарына ауаны компрессорлардан өткізіп беру арқылы шешуге болады.

Мұндай өзгеріс адам тауға көтерілгенде де байқалуы мүмкін. 3000 метр биіктікке көтерілгеннің өзінде –ақ адамда « тау ауыруы» пайда болуы мүмкін. Бұл кезде ағзада, ұлпаларда тотығу процесі бұзылады, адам өзін нашар сезінеді, тыныс алуы жиілейді. Тау ауруының алдын алу үшін адам өзін - өзі шынықтырып, акклиматизацияға үйрету керек. Үнемі тауға шығып, шынығып жүрген адамдар және үнемі тауда тұратын адамдар оттегінің жетіспеушілігін сезінбейді.

Оттегінің аз концентрациясы жабық бөлмелерде көп адам болған кезде байқалады. Мысалы, су асты кемелерінде апат болған жағдайда, шахталарда, қолданылмайтын құдықтарда оттегін басқа газдар ығыстырып шығаруы мүмкін.

Медиктерді оттегінің жоғары концентрациясының адам ағзасына әсерінің ерекшелігі қызықтырады. Медицинада тыныс алатын ауаны оттегімен байыту (40-60% -ға дейін ), оттегі жетіспеушілігін емдеген кезде қолданылады. Барокамерада қысым 3 атм. болады, мұндай кезде гипоксия жағдайындағы ұлпалардың оттегімен қамтамасыз етілуі жақсарады, олардың жұмысы тұрақталады. Медицинада емдеудің бұл түрін «гипербариялық оксигенация» деп атайды. Бұл әдіс хирургияда және жедел терапияда, мысалы, адам көміртегінің монооксидімен уланғанда қолданылады.

Азот - ауаның негізгі құрамдас бөлігі. Ол азотты заттардың айналымына қатысып, маңызды биологиялық рөл атқарады. Ол оттегін араластырғыш ретінде қолданылатындықтан, маңызы зор, өйткені таза оттегі адамға токсикалық әсер етеді.

Көмір қышқыл газы немесе оны көміртегінің қос тотығы деп те атайды – түссіз газ, иісі жоқ, шырышты қабықты тітіркендірмейді, ауа құрамында көп мөлшерде болса да адам оны сезбейді, сондықтан адам ол газбен уланып қалғанын білмей де қалады. Көмір қышқыл газы ауадан 1-1,5 есе ауыр, сондықтан ол бөлменің төменгі жағында жиналады. Атмосфералық ауа құрамында көп емес 0,03-0,04%, мөлшерде кездеседі, оның мөлшері табиғатта өзгеріп тұрады. Тұрғын бөлмелер үшін көмір қышқыл газының мөлшері - 0,1%. Ауа алмасуы жоқ бөлмелерде, адамдар көп жиналған кезде көмір қышқыл газының концентрациясы 0,7- 0,8% - ға дейін жетеді. Адамның хал-күйінің нашарлауы көмір қышқыл газының концентрациясы 1,0 - 1,5% -ға жеткен кезде байқалады. Егер бөлменің ауасының құрамында көмір қышқыл газының мөлшері 0,1 - 0,15 % болса, ол сол бөлменің ауа алмасуының нашарлығын көрсетеді, яғни бөлмедегі көмір қышқыл газының мөлшері сол жердің ауасының ластануының жанама санитарлық көрсеткіші болып табылады. Егер ауа құрамында көмірқышқыл газының мөлшері 1% -ға жетсе, адам ағзасында қышқылдық – сілтілік тепе - теңдіктің бұзылуы (ацидоз) байқалады, бірақ жұмыс қабілеті өзгермейді, ал көмір қышқыл газының концентрациясы 1,5 –

3 % болған кезде, улану белгілері байқалады: тыныс алудың нашарлауы, бас ауырыуы, жұмыс қабілетінің нашарлауы және т.б. Көмірқышқыл газының бөлмедегі мөлшері 6% -ға жеткен кезде адам өміріне қауіп төнеді, ал 10-12% -ға жеткен кезде адам есін жоғалтады, өледі.

Атмосферада көмір қышқыл газының артуының себебі отынның жануы.

Аргон, неон, гелий, криптон, ксенон - инертті газдар, олардың концентрациясы ауада тұрақты, биологиялық белсенділігі жоқ. Ешқандай реакцияға қатыспайды.

Атмосфералық ауаның тұрақты емес табиғи құрамына аммиак, күкіртсутек, су булары және шаң кіреді. Аммиак атмосфералық ауа құрамына органикалық азотты заттардың ыдырау процесінен түседі. Күкіртсутек құрамында күкірті бар ақуызды заттардың атмосфералық ауада ыдырауынан пайда болады.

Адам ағзасы нормада өмір сүру үшін және жұмысқа деген қабілеттілігін сақтау үшін ағзада жылулық тепе - теңдік сақталу керек, яғни ағзада пайда болған энергия мен сыртқы ортаға берілетін энергия мөлшерінің тепе - тең болуы. Егер жылуды сыртқа шығару нашарласа, ол ағзада жиналып, ағза қызады. Ал жылуды көп мөлшерде жоғалту адамның салқындап қалуына әкеліп соғады. Адам қоршаған ортаның жылулық жағдайына ыңғайланып жүреді, мысалы, күн суық кезде қалың киім киеді, үйі жылы болу үшін от жағады, қар және жаңбырдың астында қалмас үшін үй салады. Ағзаның энергия жоғалтуы қоршаған ортаның жылулық жағдайына байланысты, ол температурамен, ылғалдылықпен, ауа жылдамдығымен, сәулелі энергиямен анықталады.

Су көздерінің беткі қабаттарынан, топырақтан және жасыл өсімдіктерден үнемі су буы бөлініп шығып, ылғалдылықты арттырады.

Температура өссе, максималды ылғалдылық та өседі.

Су булары атмосфералық ауа құрамында әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін. Оның мөлшері жергілікті жердің жағдайына және температураға байланысты болады. Температура жоғарылаған сайын, су буларының мөлшері де жоғарылайды, сондықтан жазғы уақытта, қысқа қарағада ауада су буы көбірек болады. Ауаның ылғалдылығы ауадағы су буының мөлшеріне байланысты. Ауаның ылғалдылығының гигиеналық маңызы бар. Ауа су буымен қаныққан кезде олардың конденсациясы пайда болады. Су буы шаң бөліктеріне немесе басқа қатты бөлшектерге яғни аэрозольдерге тұнып, тұман пайда болады.