ОҚу- әдістемелік қҰжаттар семей – 2008 Мазмұны

" Аңдардың қоректену физиологиясы" пәні бойынша

050803 – "Аңшылық және аң шаруашылығы" мамандығын
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР

СЕМЕЙ – 2008

1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Практикалық сабақтар

4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары

4. Глоссарий
Адаптация-бейімделу, үйрену, дағдылану.организмніңі сыртқы, не ішкі ортаның өзгеруіне бейімделуі.

Аддисон ауруы-бйрек безінің қыртыс қабатынан шығатын гормондардың жетіспеуіненпайда болатын ауру. Оны 1885 жылы Аддисон ашқан.

Адреналин- бүйрек безінен шығатын гормон.

Адренокортико тропты гормон-гипофиздің алдыңғы бөлімінен шығады.

Альдестерон-бүйрек безінің қыртыс қабатынан шығатын гормон.

Анаболизм- организмдегі зат алмасудың арта түсуі.анаболизмге барлық ассимиляция(ферменттік синтездер)және тағамды сіңіру жатады.

Анаэробиоз- организмнің ауасыз, оттексіз тіршілік етуі.

Андрогендер- еркектің жыныс гормоны.

Ассимиляция- организмнің тағамды сіңіруі.Ассимиляция зат алмасуда организм шығаратын заттардың нәтижесі.

Аэробты-оттекті ортада болады.

Базедов ауруы-қалқанша безінің гормон шығаруынан болады. Бүл ауру адамдар қалқанша безі шамадан тыс гормон шығаратындықтан тамаққа тоймайтын, көзі аларып, жүрегі жиі соғатын, денесі жүдеу, ысығыш және мінезі ашушаң болады.

Вазопрессин-гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон.Бұл қан тамырларын тарылтып, қан қысымын арттырады және бүйректегі қайта сорылуды күшейтіп, несептің пайда болуын күшейтеді.

Гематология-қан туралы ілім.

Гиповитаминоз-организмге келген витаминнің мөлшері.

Гипофункция-организм, органдар қызметінің нашарлауы.

Гормондар-ішкі секреция бездерінен шығып, тікелей қанға және лимфаға қосылатын зат.

Иммунитет – генетикалық бөгде белгілері бар заттардан және тірі денелерден организмнің қорғану әрекеті.

Иммундық реакция – генетикалық бөгде заттарды құртуға, бейтараптандыруға бағытталған организмнің бейімділік жауабы.

Сұрақтар: Физиология пәні .Мақсаты. Қоректену физиологиясы. Ағзаның функциональдық құрылымы.

Ағза дегеніміз не?

Организм дегеніміз сыртқы ортаның жеріне өз бетімен жауап қайтаратын, өзін-өзі реттейтін, тірі материяның біртұтас жеке бөлшегі. Организм –күрделі ашық жүйе. Ол сыртқы ортамен үздіксіз затпен және энергиямен алмасып отырады. Организмнің өзін-өзі реттеуі нәтижесінде оның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығы сақталып, үнемі өзгерісте болатын сыртқы ортаға бейімделу реакциялпры қалыптасады.

Қоректену ерекшеліктеріне қарай организм автотровты және гетеротрофты болып екі топқа бөлінеді. Автотровты организмге жасыл өсімдіктер мен бактериялардың кейбір түрлері жатады.Олар қөректік -заттардың көзі ретінде негізімен бейорганикалық қосылыстарды пайдаланады.Автотровты организмдер өзінің тіршілік әрекетіне қажет энергияны күн сәулесінен алады.

Гетеротрофты организдер ге жануарлар, саңырауқұлақтар және әр түрлі микроорганизмдер жатады. Олар белоктар, майлар, көмірсулар, дәрумендер сияқты органикалық қосылыстармен қоректенеді.Гетерофты организмдер энергияны органикалық заттардың биологиялық тотығудың арқасында алады.

Кез келген организм өзінің құрлым ерекшеліктерімен сипатталады. Бір жасушалы, көп жасушалы болып бөлінеді. Вирус сияқты қарапайым тірі организмге тек оның молекулаларын құратын белоктар мен нуклеин қышқылдарының бірлесу дәрежесі ғана тән. Бұл жағдайда тек молекулалық дәрежеде қалыптасқан организм жөнінде ғана сөз болады. Ал бұдан гөрі жоғарырақ сатыдағы бір жасушалы организмдер күрделірек құрлысымен сипатталады. Оларда ядро, цитоплазма, вакуольдер, жасуша қабығы пайда болады.Бұл құрлымдардың әрқайсысына тән функциялар туындайды.

Организм дамуының белгілі бір сатысында әр түрлі тканьдер жиынтығынан мүшелер пайда болады. Мүше деп өзіндік құрлысы мен қызмет ерекшеліктеріне қарай топтасқан түрлі тканьдердің анатомиялық бірлестігін айтады. Мүше – организмнің күрделі қызмет атқаруға маманданған жұмыс аппараты.

Организмдерге белгілі тіршілік әрекетін атқаратын мүшелер жиынтығынан құралған анатомиялық және функцияналдық бірлестік мүшелер жүйесі деп аталады. Олардың қатарына организмдегі барлық органдардың қызметін реттеп отыратын нерв және ішкі секредция бездері жүйесі, тыныс алу, қан айналу, ас қорту, бөлу, көбею т.б жүйелері жатады.

Сондықтан жоғарғы организмдер құрлысының күрделігіне қарамй тірі организм өзінің клеткалары, тканьдері, органдары мен жүйелері әрекеттерінің біртұтастығымен сипатталады.

Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға не болған физикалық және химиялық өзгерістерінің күрделі түрлерінің жиынтығы.Ол зат алмасу процецінде өте алмай байкалады.

Зат алмасу процесі организмнің өмір сүруінің негізгі шарттарының бірі. Зат алмасу арқасында тірі материя жаңа сипаты мазмұнға ие болады.Зат алмасу процесінің нәтижесінде организм сыртқы ортадан қабылданған органикалық заттары ыдырап, олардан өзіне қажет материалдар түзеді де, қажетсіз ыдырау өнімдерін бөліп шығарады. Зат алмасу процесінің әсерінен азық құрамдағы күрделі органикалық қосылыстар энергиясы организмге химиялық, жылу, механикалық және электр энергиясына айналады.Организмде жинақталған бос энегия әр түрлі жұмыс атқару, клеткалардың құрлысы мен қызметін, дене температурасының тұрақтылығын сақтау, өсу және даму процестері үшін жұмсалады. Зат алмасу бірімен бірі тығыз байланыста ассимиляция және диссимиляция процестерінен тұрады. Ассимиляция немесе анаболизм деп сыртқы ортадан түскен заттарды сіңіруін қарапайым қосылыстардан күрделі химиялық қосылыстардың түзілуін айтады.Диссимиляция немесе катоболизм деп тірі материяның бұзылуын , клеткалардың құрамындағы заттардың ыдырауын, организмге қажетсіз ыдырау өнімдерінің түзілуін айтады. Бұл екі процесс біріне – бірі қарамақайшы және бірімен бірі тығыз байланысты. Диссимиляция процесі ассимиляция негізін құрайды, ал ассимиляция диссимиляцияны күшейтедіЗат алмасумен организмнің өсу, даму, көбею, қоректену, тыныс алу, бөлу, қимыл әрекет сияқты функциялары және тітіркенгіштік, қозғыштық, рефлекс сияқты реакциялары тығыз байланысты.

Барлық тірі материяға ортақ қаситтерінің ең негізгілерінің бірі – тітіргенгіштік. Тітіргенгіштік дегеніміз тірі материяның сыртқы ортаның әсеріне зат алмасу процесін күшейтумен беретін жауабы. Тітіргенгіштік өсімдік клеткаларына да жануарлар клеткаларына да тән қасиет. Ал жануарлар клеткаларына тағы да бір ерекше қасиет тән ол қозғыштық. Қозғыштық деп тірі жүйенің сыртқы, не ішкі орта тітіркендіргіш – терінің әсерімен өзінің физиологиялық белсенділігін өзгертуін айтады. Қозғыштық тек жануарлар клеткаларына тән қасиет. Қозғыштық толқын тәрізді ерекше процесс қозудың негізінде жатады. Барлық тірі ткань қозады, бірақ қозуға жауап әр тканьде әр түрлі болады. Мысалы, қозудың әсерінен ет талшықтары жиырылады, нерв тканьде импульсі пайда болады, ал бездерде сөл бөлінеді.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:.

1.Физиология пәні, мақсаты, маңызы.

2.Физиологияның салалары қандай?

3.Физиологияның басқа ғылымдармен байланысы.

4.Ағза дегеніміз не?

Әдебиеттер: Т.Несіпбаев Жануарлар физиологиясы.Алматы 2005


Тақырып 2 Стресс ұғымы.

Сұрақтар: Стресс ұғымы. Биологиялық ұғымдардың пайда болуы.

Нерв жүйесі жетілген жануарда физиологиялық реакциялардың ерекше түрі – рефлекс болады. Рефлекс деп организмнің сыртқы , ішкі ортаның тітіркендіргіштеріне нерв жүйесінің қатысуымен беретін жауабын айтады. Рефлекс мысал етінде ауыз қуысындағы сезімтал нерв ұштарын тітіргенде сілекейдің бөлінуін, көздің қасақ қабығына жер еткенде кірпіктің қозғалуын, т.б атауға болады.Рефлекс орындалғандағы қозу толқыны жүріп ететінжолды рефлекс доғасы деп атайды. Ол бес бұыннан құралған

рецепторлар немесе сезімтал нерв ұштары

эффектік немесе сезгіш нерв талшықтары

нерв орталығы

эфферектор немесе жұмыс органы.Рефлекс болу үшін осы аталған буындардың тұтастығы шарт.

Рефлекс табиғатына қарй шартты және шартсыз болып екіге болінеді.

Шартсыз рефлекстар туа пайда болады, тұқым қуалайды.Шартты рефлекстар жүре пайда болады, тұқым қуаламайды. Шатсыз рефлекстің тұрақты рецептивті алаңы болады да, рефлекс доғасы орталық нерв жүйесінің төменгі бөліктерінде түйіседі.Ал шартты рефлекстерде тұрақты рецептивті алаң болмайды және ондай рефлексті бағыттайтын нерв орталығы үлкен ми жартшыларында орналасады. Мәселен, шартты рефлекс түрінде сілекей болу процесін жарық сәуле, қоңырау, немесе электр тоғының әсерімен туғызуға болады.

Организм өзінің тіршілік әрекетін сақтау үшін қоршаған ортамен затпен және энергиямен алмасып отырады. Ол сырқы ортадан қажетті энергияны, пластикалық заттарды қабылдап, энегияға бай күрделі химиялық қосындыларды жинайды, өседі, дамиды, және басқа да тіршілік әрекетін атқарады.

Қоршаған ортаның алуан түрлі жағдайлары ауа райы, судың, азықтық құрамы, жыл мезгілі, температура ауытқулары, т.б. себептер организмге үздіксіз жер ете отырып, оның әр түрлі физиологиялық процестерін зат алмасу, тыныс алу, қан айналу, ас қорыту, т.с.с. не күшейтеді, не әлсіретеді.Демек, тіршілік ортасының әсерлеріне организм өзінің физиологиялық, функцияларының өзгерту негізінде бейімделеді. Бейімделу процесінің арқасында организмде ортаның экологиялық жағдайларына ауа райының ауытқуларына, оттегінің, судың, жарықтың талшылығына, азық түрлерінің өзгерістеріне т.б. жағдайларға төзімділік қасиеті қалыптасады.

Сыртқы жерлерге организм біртұтас жүйе ретінде жауап қайтарғанымен, оның әр түрлі органдарының қызмет әрекеттері әр дәрежеде өзгереді де, қолйсыз жағдай төзімділігі артады. Орталық нерв жүйесінің күрделі қызметінің арқасында әр түрлі жануардың жалпы құрлысы мен органдарының қызметімен тіршілік, ортасының жағдайларына бейімделіп, организм мен қоршаған орта арасында үйлесімділік қалыптасады. Бұл тіршілік сақтаудың негізгі шарты.

Организм бір тіршілік аймағынан экологиялқ жағдайлары өзгеше екінші аймаққа ауысса, оның көптеген физиологиялық процестерінде өзгерістер туып, жаңа жағдайға бейімделу процесі жүреді.

Егер жаңа тіршілік ортасының жағдайларына организм бейімделе алмаса, оның негізгі физиологиялық процестері әлсіреп бастайды да, тіршілік әректі тоқтайды. Сондықтан сыртқы ортаның қолйсыз әсерлерін азайту, организмнің физиологиялық процестерінің қалыпты жағдайда дамуына мүмкіндік туғызу малдың саулығын сақтаудың, оның өнімділігін артырудың негізгі шарттарының бірі.

1.Стресс ұғымы.Стресстің пайда болуы.

2.Биологиялық ұғымдардың пайда болуы.

3.Рефлекс дегеніміз не?

4.Биология қандай ғылым салаларына бөлінеді?

Әдебиеттер: Т.Несіпбаев Жануарлар физиологиясы.Алматы 2005
Тақырыбы: 3 Аурулар туралы түсінік.

Сұрақтар: Ауру ұғымы. Олардың пайда болуы.

Нозология(грек тілінен аударғанда.nosos-aypy, logos-ғылым)-ауру туралы ғылым.Ауру дегеніміз – тұтас организмдегі тіршілік процесінің бүлінуі болып табылады.Жеке ағзалармен жүйелер бір-бірімен күрделі тығыз байланыста болған, кез-келген ағзамен ұлпалардың бүлінген кезде дерттің зардабын тартады.Павловтың анықтамасы бойынша - ауру бір –біріне қарама-қарсы, бірақта бір тұтас екі құблыстан тұратын процесс.Біріншіден сыртқы ортаның зиянды әсері.Екіншіден оған қарама-қарсы өтетін организмнің қорғаныс бейімделу реакциясы.Яғни бұл физиологиялық қалыптасу құблысы.Бірінші құблыс организмнің функциясының бұзылуына әкеп соғатын таза потологиялық құблыс болса, екінші организмнің бейімделуін бұзылған ұлпалармен функциялардың қалыпқа келуін қамтамасыз етеді.Бейімделу механизмдерге қатысты күрделі құбылыстар үш топқа бөлінеді.

1.битосқоуылдар(бұл жүйе организмнің гомостазын қамтамасыз етеді).

2.регенерациялық процесс( қалпына келу процесс, организмнің ішкі қорларын іске қосу).

3.Ауру ұғымына потологиялық реакция процесс(құблыс, күй жатады.

Аурудың төрт кезеңі болады

Бірінші жасырын кезең ол потенттік немесе инкубациялық.Бұл кезең ерекшіліктері аурудың ешқандай белгілері білінбейді.Бұл кезең сыртқы ортаның зиянды әсері организмге қолға тиген сәтен бастап, аурудың алғашқы пайда болуына дейін созылады.

Екінші кезең продромольді немесе көмескі кезең.Онда аурудың ең алғашқы белгілерінің пайда болуын сипатталады.

Ерекшілігі ауруға тән жалпы белгілерін пайда болуы.

Мысалы:ыстықтың көтерілуі, сел қостық т.б тәбеттің болмауы.

Үшінші кезең.Ол аурудың айқын белгілердің пайда болу кезеңі немесе клиникалық белгілері бар бір аурудың айқындауының сипаттамасының пайда полуы.

Төртінші кезең.Аурудың соңғы кезеңі яғни шешуші кезең. Организм сауығады немесе өлімге ұшырайды.Сауығу толық немесе жартылай болады.Толық сауыққан организмнің қызметі мен бүлінген құрлымдары өз қалпына қайта келмейдіӨлім дегеніміз-клиникалық және биологиялықбөлімге бөлінеді.

Клиникалық өлім-4-6 мин созылады.Белгілері:жүрекпен тыныс алу тоқталып, жасушалар мен ұлпаларда зат алмасу төмендейді,фосфор органикалық заттар мен гликоген мөлшері азаяды, органикалық фосфордың мөлшері артады.

Клиникалық өлім биологиялық өлімге айналады.Мұнда алдымен орталық жұйке жұйесінде , содан кейін басқа жұйеде қайтымсыз өзгерістер өлім алады.Клиникалық өлімдер қайтымды болады.Белгілер:Ол өліктің суынуы алғашқы тәуліктерде сағатына 1 градусқа екінші тәуліктегі сағатына 0,2 градусқа төмендейді.Бірақ кейде өліктің температурасы жоғарлауы мүмкін. 1 стреске немесе ыстық өту.2 өліктің сіресуі 8-10 сағат кейін басталады.Алдымен сирақтары мойынның, құйрықтың бұлшықеттері сіреседі.3Өліктің таңбалары немесе гипостаз гимолизге ұшырайтын қанның, өліктің төмендеуі,жоғарлауы ұлпалардың жиынтығы.4 Өліктің шіруі – күлгін, жасыл таңбалар пайда болады.Қан гемоглобиннің күкірт сутегі қосылыстарын пайда болу нәтижесінде пайда болады.

Ауру кезінде организмнің сыртқы ортамен өзара байланысы бұзылып, соның салдарынан өте күрделі жағдайлардың туындуы әр бір ауруға белгілі бір даму циклі.Бүліну күші және өту ұзақтығы тән.Аурудың ұзақтығы организмнің қасиетіне нервтік рефлекторлық күіне оның реттеу жағдайына ауру тудыратын органдық сипатына және оның организмне ықпал ету ұзақтығына байланысты.Ұзақтығына және білу күшіне қарай аурудың 4 түрлі дамуы байқалады.Бірінші өте жіті түрде 4 күнге созылады.Екінші жіті түрі 5-14 күн.Үшінші жітілеу түрі 15-40 күн.Төртінші созылмалы ойлап, жылда өтеді.

Этиология-аурудың пайда болу мен жағдайын зерттейді.Екі бөлімнен турады.

Бірінші жалпы аурудың пайда болу себептері мен жалпы заңдылықтарын зерттейді.Екінші жеке нақты ауру дың пайда болу себептерін зерттейді.

Экзогенде және эндогенді деп бөлінеді.

Экзогенді себептер: механихалық, физикалық, химиялық, психологиялық

Эндогенді себептер: тұқым қуалаушылық фактор, зат алмасуы процесінің ішкі секреция без қызметінің бұзылуы , нейрогенді факторлар әсері.

Ауру-тек себептердің салдарынан емес, сонымен қатар қолйлы жағдайларға болды.Себептерден жағдайдың аурулардың пайда болуын бірнеше ағыны бар.

Монокаузамизм(«mono»-бір, «kausa»-себеп)

Бұл ағылшынның негізгі аурулардың пайда болу бірғана себеп жеткілікті.

Констгипутциянализм-аурудың пайда болу өзі кінәлі.

Кондиционолизм-негізгі аурудың пайда болу себеппен қолайлы жағдай қажет.Осыған байланысты аурудың себептері үлкен 3 топқа бөлінеді.

1.Ауруды-қозғауыштағы себеп:ішкі және сыртқы

2.Демеуші-қосалқы себеп:азықтандыру, бағыт күту,пайдалану

3.Бейімделу.

Потогенез деп-ол аурудың пайда болу жолдарын даму механизмін аурудың барысының сипатымен ерекшеліктерін зерттейді.

Кез-келген сыртқы ортаның әсерінің оргонизмде іске асуы жұйке жұйесінің қызметімен байланысты сол себепте аурудың даму барысының механикалық 2 жолы белгіленген.

1.Нервтік рефлекторлық жол.

2.Органдар мен ұлпаның тікелей заңдылықтар

Өзін-өзі тексерудің сұрақтары:

1.Ауру туралы ұғым.

2.Аурудың түрлері, пайда болуы.

3.Аурудың кезеңдері.

Сұрақтары: Қоректенуі. Қоректік заттардың құрамы.

Ас қорыту жолының түрлі бөлімінің сіңіру қабілеті әр түрлі.Сіңіру деп

заттардың торшалар қабаты мен торшааралық саңылаулар арқылы қан мен

лимфаға өтуін қамтамасыз ететін физиологиялық процесті айтады. Сіңіру

процесі дененің барлық ұлпаларында орын алады,ас қорыту жолының эпителиі

жақсы бейімделген.Қоректік заттар негізінен иондық, концентрациялық

градиентке қарсы бағытта негізделеді.Қоректік заттардың ыдырау өнімдері

күйіс малының алдыңғы қарнында сіңіріледі.Сіңіру процесі ұлтабар ұшында

онша қарқынды жүрмейді.Қоректік заттар негізінен аш және мықын ішекте

сіңіріледі.оған ішектің кілегейлі қабығының құрылым ерекшеліктері мен

ащы ішекте денеге жеңіл сіңетін ыдырау өнімдері жатады.Қоректену кезінде

аңдарға белгілі мөлшерде витаминдер, көмірсулар, майлар, минералды заттар

берілуі қажет. 2.Ас қорыту жолында көмірсулар негізінен моносахаридтерге айналып, фосфорлану процесі өткен соң қанға сіңеді. Қанға өткен моносахаридтер қақпалық венамен бауырға тасымалданып, онда гликогенге айналады да, қорға жиналады. Гликогенез процесі бұлшық еттерде жүреді. Глюкозаның біраз бөлігі бауырда тотығу процесіне ұшырап, энергияға айналады. Немесе әртүрлі уытты заттарды зарарсыздандыруға қажет қосылыстарды (глюкурон қыш) түзу үшін пайдаланылады. Организм мұқтаждығына сәйкес бауырда көмірсулардың бір түрі екінші түрге айналып отырады. Бауырдың күрделі қызметінің арқасында қанның құрамындағы қанттың мөлшері бір деңгейде қталады (адам қанында глюкоза деңгейі 100-120 мг% шамасы). Қорек құрамындағы су белоктер, көмірсулар, майлар тотыққан кезде бөлініп шығады. Оны алмасу (метаболиттік) суы делінеді. Орта есеппен адам тәулігіне 2,5-3 л су қабылдайды.

1.Тірі жүйе құрылымында үлкен маңызы бар химиялық байланыстарды атаңыз.

2.Қоректену физиологисына сипаттама.

3.Иондық байланыс молекулалардың қандай өзара іс-қимыл жасауына негізделген?

4.Сутегіндік байланыс туралы не білесіз?

5.Белоктар құрылысы бойынша қандай топтарға бөлінеді?

Сұрақтары:Ақуыз туралы ұғым. Ақуыздың құрылымы, қасиеттері

Ақуыздардың биологиялық құндылығы.

Аңдар сыртқы ортадан түрлі қоректік заттарды: ақуыздар, майлар, көмірсулар, минералды тұздар мен суды қабылдайды.

1. 
   құрылыс материалы, сүйек, тері, сіңір, ұлпаның негізгі бөлігі; ақуыз синтезінің нәтижесінде дене өседі, жетіледі.
   
2. 
   ұрпақтан ұрпаққа тән белгілерді сақтайды.
   
3. 
   қорғаныс, тасымалдау қызметтерін атқарады, пайда болуы, қанның ұюына қатысады. Тасымалдау қасиеті қанның құр/ғы гемоглобин О2 –н жасушаға тасымалдайды.
   
4. 
   реттеушілік қызмет. Денедегі ферменттердің, гормондардың құрамында ақуыз болады, олар ішкі ортаның тұрақтылығын сақтап, оны реттеуге қатысады.
   
5. 
   Ақуыз денедегі энергия көзі болып табылады, 1 г ақуыз тотыққанда 4,4 ккал энергия бөлінеді.
   

Атқаратын қызметтеріне байланысты ақуыздар бірнеше топқа бөлінеді.

Олар: торшадағы әр түрлі химиялық реакцияларды жүргізетін биокатализатор

Ферменттер, торша ішіндегі процестерді реттеуге қатысатын белоктар гармондар,

Қорғаушы белоктар антиденелер; уытты белоктар токсиндер;қоректік беолктар;

Тасымалдаушы белоктар; бұлшықеттің жиырылуын қамтамасыз ететін белоктар.

Ақуыздың құрылмы күрделі, құрамы әр түрлі.Ақуыздар қорғаушы қызмет

Атқарады.

Өзін-өзі тексерудің сұрақтары:

1.Ақуыздың құрылымы мен қасиеттері

3.Ақуыздардың биологиялық құндылығы дегеніміз не?

Сұрақтар:

Құрылымы, қасиеті, маңызы

Организмдегі көмірсулар алмасуы

Майлардың қажетті мөлшері

1.Көмірсулар немесе қанттар – организмдегі органикалық қосылыстардың негізгі тобының бірі. Көмірсулар молекуласы көміртегінен, сутегінен, оттегінен құралады. Барлық көмірсулар қарапайым (моносахарид) және күрделі (полисахарид) болып бөлінеді. Моносахаридтер тек қуат көзі ғана емес, көптеген органикалық заттарды синтездеуде, улы заттарды зарарсыздандыруда маңызды роль атқарады. Екі және одан да көп моносахаридетрдің қосылуы (глюкоза, галактоза, манноза, арабиноза немесе ксилоза) нәтижесінде ди және полисахаридтер түзіледі. Полисахаридтерге крахмал, гликоген, целлюлоза, хитин, каллоза, инулин, т.б. жатады. Құрамында мономерлер саны өскен сайын полисахаридтердің ерігіштігі, тәтті дәмі жойылады. Көмірсулар организмде негізінен қуат көзі ретінде пайдаланылады және энергия қорына айналады (гликоген). Көмірсулар бұлшық еттегі биохимиялық процестер мен энергия алмасуында маңызды қызмет атқарады. Себебі қан құрамындағы глюкоза мөлшері азайса (гипогликемия) дене t° төмендеп, организм әлсірейді, орталық жүйке жүйесі мен бұлшықет қызметі бұзылып, жүрек жұмысы нашарлайды. Қандағы қант мөлшері күрт төмендесе, гипогликемиялық талықсу (шок) туындап, тіршілік тоқтап та қалады.

Бұлшық етте анаэробты ыдырау кезінде глюкозадан сүт қышқылының 2 молекуласы түзіледі. Бұл реакция барысында пайда болған энергияның бір бөлігі жылуға айналып, қалған бөлігі АТФ түзуге жұмсалады.

Организмде көмірсулар алмасуын орталық нерв жүйесі вегетативтік нервтер мен эндокриндік жүйе арқылы реттейді.

Кез келген торша құрамындағы химиялық қосылыстар арасында мөлшері жағынан алдыңғы орынды су алады. Мысалы: сүйекте 20%, май ұлпасында 30%, бұлшық етте 75%, мидың сұр затында, өкпе, бауыр, бүйректе 80-85%, даму үстіндегі ұрық торшаларында 90% құрайды. Су торшаның тіршілік етуі үшін қажет заттың бірі. Ол цитоплазманың негізін құрайды. Денеде химиялық таза су болмайды. Ол не минералды, не коллоидтармен байланыста болады. Су барлық химиялық реакциялар жүретін әмбебап орта болып табылады. С.қ.барлық ыдырай (гидролиз) және тотығу, тотықсыздану реакциялары судың қатысуымен жүреді. Судың жылу сіңіргіштік қасиеті зор. Денеде жиналған жылу судың t°-н онша көтере қоймайды. Судың жылу сиымдылығының зор болуы ұлпаларды қатты қызып кетуден сақтайды. Организмде судың 3 түрі болады: 1)еркін байланыстпаған су, ол торша мен торша аралық қуыстағы органикалық және бейорганикалық заттарды ерітеді. 2) байланысқан су, 3)гидраттық су, ол органикалық заттар құрамына еніп, солар тотыққанда бөлінеді. Ас қорыту жолынан су қанға сіңеді, сондықтан сұйықта көп қабылдаған жағдайда қан қысымы көтеріледі. Қ.ж..мұндай ауытқу болмайды, өйткені судың артық мөлшері қаннан организмдегі су мен минералды заттар қоймасы болып табылатын тері шеліне өтіп кетеді де, тым артық мөлшері тер мен зәр құрамында сыртқа шығарылады. Су тапшы болған жағдайда су қоймаларындағы судың есебінен оның қандағы қалыпты деңгейі сақталады. Организмге су ауыз су тұрінде, қорек құрамында келеді. Қорек құрамындағы су белоктер, көмірсулар, майлар тотыққан кезде бөлініп шығады. Оны алмасу (метаболиттік) суы делінеді. Орта есеппен адам тәулігіне 2,5-3 л су қабылдайды.

2.Су мен электроиттердің торша мен торша аралық кеңістікте және организм мен қоршаған орта арасында таралуын қамтамасыз ететін процестер жиынтығын су мен тұз алмасуы деп атайды. Су мен тұздың алмасуы өте тығыз байланысты жүреді. Су мен тұз алмасуын реттейтін орталық орталық мидың гипоталамустық бөлігінде орналасқан. Орталықта денедегі электролиттер концентрациясының өзгерісін сезінетін ерекше осморецепциялық торшалар болады. Осы торшалардың қозуы салдарынан нервті-рефлекстік немесе гуморальдық жолмен бөлу мүшелерінің әрекеті өзгеріп, ауытқыған қысым қалпына келеді. Орталыққа денедегі су мөлшерінің ауытқуларын 4 рецепторлар хабарлап отырады. Олар ауыз қуысының кілегейлі қабығындағы рецепторлар (кебірсіну салдарынан тітіркеніп, шөлдеу түйсігін тудырады), ұлпалар осморецепторлары (ұлпадағы осмостық қысым деңгейінің өзгерісін хабарлайды; қарынның кілегейлі қабатындағы барорецепторлар(қарын қабырғасының ісінуі немесе семуі салдарынан тітіркеніп, шөлдеу түйсігін тудырады; иамырлар қабырғасындағы толым (волюм) рецепторлар (тамыр арнасындағы қан мөлшерінің өзгерісін сезеді.

.Липидтер барлық торшаларда кездесетін органикалық қосылыстардың үлкен тобы. Олар суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде (эфир, хлороформ, бензол, бензин, т.б.) жақсы ериді. Химиялық тұрғыда Әртүрлі ауа райы-географиялық жағдайлардағы адамның тіршілік әрекетін қамтамасыз етудегі физиологияның рөлі.
Өзін-өзі тексерудің сұрақтары:

1.Заттар түзілуіне және тасымалдауына қатынасатын жасушалардың тұрақты қосындыларын атаңыз.

2.Қандай тұрақты қосындылар май мен көмірсілардың түзілуіне қатынасады?

3.Бекітілген және жеке орналасқан рибосомалар жасушада көп болса, ол оның қандай қызмет атқаратынын көрсетеді?

Әдебиеттер:Общий курс физиологии человека и животных. М., 1991, стр. 325-343.

Тақырып 7. Минералды заттар. .

1. 
   Минералды заттардың жалпы сипаттамасы, алмасуы
   
2. 
   Жеке минералды элементтердің маңызы мен алмасуы
   

Минералды заттардың реттелуі дегеніміз – сыртқы ортадан ас қорыту жолдары арқылы организмге еніп, сіңіп, органдар мен тканьдерде жиналып, алмасуы, содан кейін қайта сыртқа шығарылуы. Минералды заттардың белгілі бөлігі қарында, негізгі массасы ащы ішекті шырышты қабығында сіңіріледі. Сіңірілген минералды заттар клеткаралық кеңістік арқылы қан жүйесіне өтеді. Содан бүкіл организмге тарайды. Макро және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мысалы, K, Mg, F, Sr, Pb және т.б. сүйекте, темір-жілік майында, көкбауырда, мырыш пен марганец –ұйқы безінде, К-клетка ішінде шоғырланады. Минералды алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен және нәжіспен шығарылады.

2.Кальций –сүйек тканінің құрамында 99%-ке дейін фосфор және көмір қышқылының тұздары түрінде болады. Ол сүйектің негізгі құраушы, Са қанның үюына қатысады. Организмге азық құрамымен түседі. Са сіңірілуіне көптеген факторлар әсер етеді. Соның ішінде Д витамині, Са негізінен ішек пен қарында сіңіріледі. Ішекте сіңірілген Са бауырға түседі. Жас төлдер тіршілігіндегі алғашқы күндері азық құрамындағы Са жақсы сіңіреді де, марқайған сайын төмендейді. Са жетіспеушілігінен рахит ауруына шалдығады.

Магний – зат алмасу процсеінде Са мен Р-мен тығыз байланысты элемент. АТФ мен миозин, т-РНК, и-РНК араларындакөпірше қызмет атқарады. Ол митохондрияның бірегейлі құрылымының сақталуын қамтамасыз етіп, онда тотықтыра фосфорлауды жүзеге асырып, АТФ-ның түзілуін ұлғайтады. Бұлшықет АИФ-азасын, фосфотазаны, энолазаны, карбоксилазаны активтендіреді. Магний дене температурасын рететуге қатысады, иммуноглобулиннің биологиялық түзілуін активтендіреді. Магний қарында жіне 12 елі ішекте сіңіріледі. Организмнен несеппен, термен шығарылады. Магний жетіспеушілігі немесе оның алмасуының бұзылуы салдарынан гипомагнемия байқалады.

Натрий, калий, хлор.

Натрий ас қорыту жолына ас тұзы құрамында түседі. Натрий алмасуы өте қарқынды жүреді. Натрий мен калий организмнен бүйрек арқылы шығарылады. Олар организмдегі биохимиялық процестерге, су, минерал, азот және май алмасуына қатысады, сілтілік-қышқылдық теңдікті ұстауға көмектеседі. Бұл элементтер антогонистер болып табылады. Егер азық құрамында біреуінің көлемі өссе, екіншісінің алмасуына кедергі туады. Калий, натрий, сальций иондарының ара қатынасы жүрек жұмысының қалыпты сақталуына әсер етеді. Калий ас құорыту жолының өн бойы сіңірілсе, ал натрий ащы ішекте, қарында және тоқ ішекте сіңіріледі. Калийдің алмасуы кортикостероидімен, ал антрийдің алмасуы альдостеронмен реттелді.

Мыс. Ол да темір сияқты қанның дұрыс түзілуіне қажет элемент. Бьұл элемент темірдің гем құрамына енуін тездетіп, эритроциттердің жетілуіне әсер етеді. Мыс қарында және ащы ішекте қорытылады.

Мырыш. Инсулин гормоны мен көптеген ферменттердің белсенділігін арттыру мақсатында, мырыш өсіп жетілу, көбею процесіне ықпал етеді. Пролактин гормоны арқылы сүттілікке, фолликулин арқылы жыныстық қабілеттілігіне әсер етеді. Минералдық алмасу жүйке жүйесімен, ішкі секреция бездерімен және азық құрамымен реттеледі. Мысалы, паратгормон Са мен р-дың және магнийдің алмасуын реттейді. Альдестерон натрийдің клеткадан қан плазмасына және керісінеша калийдің қан плазмасынан келткаға өтуін реттейді. Вазопресиннің әсерінен органдарда, тканьдерде, клеткаларда минералдық заттардың кідіру пайда болады. Минералдық алмасудың алғаш және соңғы бұзылулары болады. Алғашқы бұзылу азықта, суда және жекелеген минералды элементтердің жетіспеушілігінен немесе шектен тыс болуынан пайда болады. Бұған иодтың күнделікті рационда жетіспеуінен туатын эндемиялық зоб ауруы мысал болады. Соңғы бұзылу басқа заттардың алмасуының бұзылуы салдарынан болады. Мысалы, Д тобындағы витаминдердің жетіспеушілігінен Са мен Р-дың организмдегі жұғымдылығы төмендейді және т.б.

1.Минералды заттардың жалпы сипаттамасы.

2.Минералды заттардың түрлері, таралуы..

3.Аңдардың ағзасына әсері..

Әдебиеттер: Т.Несіпбаев Жануарлар физиологиясы 27-44 беттер.

Тақырып: 8 Витаминдер

Сұрақтары:

1.Витаминдерге жалпы сипаттама

2.Майда еритін дәрмендәрілер

3.Суда еритін дәрмендәрілер.

Витаминдер адам мен жануарлар тіршілігі үшін өте қажетті майда молекулалы органикалық қосылыстар. Олар құрылымдық материал да емес, қуат көзі де болып табылмайды,бірақ ферменттік жүйелердің құрамасы, зат алмасу процесінің катализаторы болып табылады.Витаминдер организмге өте аз мөлшерде қажет. Қорек құрамында олардың болмауы немесе олардың тапшылығы зат алмасу процесін бұзып, организмді түрлі ауруларға(мешел, ақшам соқыр, жүйке қабынуы, қырқұлақ т.б.)шалдықтырады.

Витаминдер ерігіштік қасиетіне қарай майда еритін(А,Д,Ғ,Е, К.) және суда еритін витаминдер (В тобы, К, инозит, фоли қышқылы, пантотен қышқылы, РР, С,Р.) болып жіктеледі. Әр витаминдерге белгілі бір биологиялық қызмет тән.

. Майда еритін витаминдер.А витамині (ретинол)-каротин туындысы, организмде эпителий торшаларының түзілуін реттейді. Ол жетіспесе организмнің өсіп жетілуі бұзылады, ауруға төзімділігі төмендейді,көру қабілеті әлсіреп,ақшам соқыр деген дертке шалдығады.А дәрмендәрісі жануарлар майы, балық, жұмыртқа ,сәбіз сүт, бауырда кездеседі.Д дәрмендәрісі организмде кальцийдің алмасуын реттейді, азоттың, фосфордың сіңірілуін жақсартады.Е дәрмендәрісі қанықпаған липидтерді асқын тотыққа айналуын сақтайтынантиоксиданттар

болып табылады.К дәрумені химиялық тұрғыдан нафтохинон туындысы болып табылады.Қанның ұю процесінде маңызды роль атқарады.Ғ дәрумені полиқанықпаған май қышқылдары болып табылады.Ол жетіспесе организмнің өсіп жетілуі нашарлайды.Суда ерімейтін дәрмендәрілер табиғатта кең таралған.

В дәрумені жетіспесе нерв жүйесінің қызметі бұзылып,организм сал болып қалады.Рибофлавин тыныс ферменттерін синтездеу үшін қажет.Н дәрмендәрісі

Орталық нерв жүйесін қызметін,белоктардың, көмірсулардың, майлардың алмасуын реттеуге қатысады.Тірі организм өлі табиғаттан өзінің күрделі химиялық құрамының салытырмалы тұрақтылығын сақтау мүмкіншілігмен ерекшеленеді. Организмнің әрбір клеткасынығ молекулалыққұрамы үздіксіз жаңарып отырады. Олардың біразы толық бұзылады да, жаңа молекуламен алмасады, ал кейбірі жартылай өзгеріске ұшырайды. Тірі организмдегі осындай химиялық және физикалық өзгерістер жиынтығын зат алмасу деп атайды.

Жеке торшалар мен бүкіл организмдегі з.а.организмге сыртқы ортадан қорек құрамында келген қор заттардың өзг-мен клетка цитоплазмасының құрамына енуімен байланысты, яғни зат алмасу дегеніміз тіршілік процесінің химиялық қозғалысы. Ал энергия алмасуы деп организмде энергия түрлерінің бір-біріне ауысуын, түрленуін және қуатты заттардың жинақталып пайдалануын айтады. Тірі организмге тән қасиеттің бірі-құрылымдық өзгерістер мен энергия алмасуының тұтастығы. Клетка құрамындағы химиялық заттар бір жағынан құрамының тұрақтылығымен, екінші жағынан ферменттердің әсерімен ыдырап, түрленіп, энергия көзіне айналып отырады. Демек зат пен энергия алмасуы бір-бірімен тығыз байланыста жүреді. Олар бір процестің 2 құрамасы болып табылады.

1.Витаминдер жалпы сипаттамасы.

2.Суда еритін витаминдер түрлері, таралуы..

3.Майда еритін витаминдер..

Әдебиеттер: Т.Несіпбаев Жануарлар физиологиясы 27-44 беттер

Тақырып: 9 Күзен және көк түлкінің қоректену физиологиясы

Сұрақтар: Күзеннің қоректенуі, жалпы сипаттамасы, көбеюі.

Көк түлкінің қоректену физиологиясы

Күзен — кәсіптік жолмен бағалы терісі үшін - ауланатын аң. Ол күзендердің ішіндегі ірісі. Дене тұрқы 29—52, құйрығы 7—18 сантиметрдей, ал салмағы 2 килограмға дейін болады. Арқасы ақшыл сары, қылшығының ұшы қара болып келеді. Бауыры ақшыл, ал құйрығы ала болады.

Бұл аң республикамыздың барлық облыстарында да бар, бірақ саны бірдей емес. Ол негізінде Орал, Ақтөбе, Жезқазған, Қостанай, Ақмола, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан облыстарының шөлейт және далалық аймақтарында жиі кездеседі.

Дала күзенінің немесе сасық күзеннің негізгі қорегі кебінесе саршұнақтар, зормандар және басқа ұсақ кеміргіштер болатындығы, олардың шөлейт жерлерде өте көп кездесетіні анықталып отыр. Сондықтан ондай жерлерде күзеннің қоры да мол болады.

Дала күзені жылына бір рет балалайды. Ол март айының басында ұйығады, содан сәүір айында балалайды. Бір туғанда 8—12, ал кейде 19-ға дейін табады. Балаларының туған кездегі салмағы 5—6 грамдай болады. Олар бір айдан кейін ғана көзін ашады. Туғаннан кейін 4—5 күннен соң-ақ аңның етімен қоректенеді және бір жарым ай шамасындай сүт емеді. Екі айға толған кезде үлкендерімен бірге іннен шығып, қорек іздейді. Содан көп ұзамай-ақ жас күзендер өз бетімен тіршілік ете бастайды. Олардың жыныстық қабілеті 10—11 айда жетіледі. Сасық күзен көктемде және күзде түлейді. Бұл күзен 12—13 жылдай тіршілік етеді.

Дала күзенінің негізгі қорегі саршұнақтар, зормандар және тышқан тәрізді ұсақ кеміргіштер екендігі жоғарыда айтылды. Бұл күзен бір күннің ішінде бір сары тышқанды немесе жиырмадан астам ұсақ кеміргіштерді жейді.

Бұл аң елімізде ауланатын негізгі аңдардың біріне жатады және ол ертеден ауланып келеді. Отызыншы жылдары жыл сайын орта есеппен 500—900 мың, қырқыншы және елуінші жылдары—100—150 мың дала күзенінің терісі дайындалған. Бірақ кейінгі жылдары бұл аңды аулау күрт төмендеп кетті. Соңғы жылдары бойынша жыл сайын орта есеппен 3—4 мың ғана осы екі күзеннің терісі дайындалады. Бұл күзендердің 60 пайзы Ресейде және 40 пайызы Қазақстанның территориясынан ауланып жүр.Соңғы жылдары бағалы терісіне бола күзендерді қолда ұстап өсіру іске асырылуда. Фермаларда өсірілетін күзендердің асыраудын бір қиын мәселесі – ол дұрыс рацион құрап қоректендіру. Қоректендіру өте қиын физиологиялық процесс болғандықтан оны тиісті деңгейде зерттеу аң шаруашылығының басты мәселелерінің бірі. Бағалы терілі аңдардың басым түрлері жыртқыштарға жататын болғандықтан, оларды қоректендірудің ерекшеліктері бар. Жыртқыш жануарларды қоректендіру – олардан сапалы өнім алудын жолы. Дұрыс қоректенуге аңдардың өсуі, дене көлемдері, терісінің сапасы мен салмағы, көбею қабілеттілігі байланысты. Көк түлкі — түлкілердің ішіндегі ең ірісі. Дене пішінің ұзындығы 52—77, кұйрығы — 39—51 сантиметрдей, салмағы 6—7 килограмдай. Әсіресе қырдың қызыл түлкісі өлкеміздің оңтүстігін мекендейтін түлкілерге қарағанда дене тұрқы жағынан әжептәуір ірірек келеді. Және олармен салыстырғанда терісі де мықты әрі сапалы.

Республикамыздағы ірі су қоймаларына жақындау жерлерді мекендейтін түлкілер мұнда кездесетін кәсіптік маңызы бар құстармен, қояндармен, әсіресе ондатрлармен жыл бойына қоректеніп, едәуір залалын тигізеді Мәселен, Балқаш көлінің жағасында мекендейтін түлкілердің азықтарының құрамында қыста ондатрлар 61,5 пайызға, көктемде 70,1 пайызға, жазда 53,3 пайызға және күзде 38,2 пайызға дейін кездескені анықталған, Сондықтан да ондатр шаруашылығына бұл жыртқыштар зиянын тигізбеу үшін, жүйелі түрде маусым кезінде оны аулап отыру керек. майларды аса көп қоспаған жөн. Майларды түлкілерге күшік кезінде көп берген дұрыс деп есептеледі, кейінірек оның үлесін қоректе азайту керек, өйткені ол тері сапасына кері әсерін тигізеді.

Көмірсулар түлкіге өте көп мөлшерде қажет. Олардың жеңіл қорытылатын түрде берген дұрыс, ол үшін көбінесе дәнді дақылдардан жасалған өнімдерді пайдаланады. Рацион құрамында көмірсулардың үлесі 18 пайыздан кем болмауға тиіс, одан төмендеген кезде ас қорыту процесі бұзылады, майлардың қорытылуы төмендеп кетіп тері сапасымен түлкілердің дене көлемі кішірейіп кетеді.Майлар тасымалдануында және тотығуына қатысады. Майлар организмнің бірқалыпты температураны ұстауға мүмкіндік береді, терінің жұмсақ созылмалы болуына әсерін тигізеді, дене мен ішкі органдарды ол жұмсақ жабын құрап, механикалық әсерден сақтайтын қабат құрайды.

Майлардың күзен организіміне жетіспеушілігі немесе рационында болмаған жағдайда өсу процесі баяулайды, көбею кезені жүрмейді, жүні түссізденеді, және тағы да басқа тері мен жүн жамылғысының аномалиялары байқалады. Мұндай өзгерістерге жол бермеуге болады, ол үшін қорек құрамына құрғақ салмағы 0,5 пайыздай болатын май қышқылдарын қосады. Буаз немесе күшіктерін емізіп жүрген ұрғашы күзендерге және өсіп келе жатқан жас аңдарға қорек құрамында кем дегенде 1,5 пайыз май қажет. Ақуызбен көмірсулар көлеміне байланысты күзен рационының құрамында майлардың мөлшері 100 ккал-да 2,5 тен 5,7г алмасу энергиясы болуы тиіс. Көбею кезеңінде күзендерге қоректік заттарында майларды азайтады, өйткені олар ұрғашылардың тым семіріп кетуіне әкеліп соғады.

Сұрақтар: Қызыл түлкінің биологиялық ерекшеліктері.

Қоректенуі, көбеюі

Мысық тәріздес иттердің қоректену физиологиясы

Қызыл түлкі түлкілердің ішіндегі ең ірісі.Дене пішінің ұзындығы 52—77, кұйрығы — 39—51 сантиметрдей, салмағы 6—7 килограмдай. Әсіресе қырдың қызыл түлкісі өлкеміздің оңтүстігін мекендейтін түлкілерге қарағанда дене тұрқы жағынан әжептәуір ірірек келеді. Және олармен салыстырғанда терісі де мықты әрі сапалы.Түлкі Европада, Азияда, Солтүстік Африкада және оңтүстік Америкада кездеседі. Бұл Қазақстанның барлық облыстарында дл біркелкі таралған аң. Түлкі әсіресе Ақтау, Қызылорда, Шымкент, Жамбыл және Алматы облыстарында көп. Мәселен, Қызылорда және Тараз облыстарының территориясында, ақбөкендер қыстайтын жерлерде 10 шаршы километрге 15—20 түлкіден келеді. Сондай-ак солтүстік облыстарда да қырдың қызыл түлкісінің саны жылдан-жылға артып келе жатқандығы байқалады. Қостанай, Ақмола, Көкшетау және Павлодар облыстарының территориясында, Тобыл, Торғай, Жыланшық, Есіл, Нұра, Ертіс сияқты өзендердің бассейндерінде және Теңіз, Ақкөл, Жаманақкөл секілді ірі көлдердің төңірегінде түлкі көп кездеседі. Сонымен бірге өлкеміздің шөл аймағында жиі кездесетіні анықталып отыр. Қазақстан территориясында түлкі негізінде шөл және орманды дала аймақтарында көбірек кездеседі. Сонымен бірге түлкінің саны оның қорегі, ауа райы, індет сияқты әсер ететін жағдайларға байланысты үш-төрт жылда өзгеріп тұратындығы анықталып отыр.Түлкі негізінде жануарлармен, ал кейде өсімдіктермен қоректенеді. Солтүстік Қазақстанның әр түрлі табиғи аймақтарында бұл аңның көктемгі және жазғы азықтарының құрамында жануарлардың (насекомдар мен өлекселерден басқа) 48 түрі кездеседі, оның ішінде сүт қоректілердің 25 түрі, құстардың 21 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі және балықтың 1 түрі бар. Сүт қоректілердің арасында 18 түрі кеміргіштерден тұрады. Оларға тоқалтістер, қаптесерлер, атжалмандар сияқты тышқан тәрізді ұсақ кеміргіштер және саршұнақтар, аламандар, ондатрлар жатады. Солтүстік Қазақстанның орманды далалығында түлкі қорегінін тоқалтістер, соқыртышқандар секілді ұсақ кеміргіштер 58,8 пайызын, шоқ-шоқ қарағай ормандарында 76,6 пайызын, далалығында 90,9 пайызын және шөлейт аймағында 68,4 пайызын алады.

Қазақстанның шөл аймағында да түлкінің негізгі қорегі кеміргіштер. Оларға саршұнақтар, қосаяқтар, құмтышқандар, құм қояндар, атжалмандар, шақылдақтар, тоқалтістер және қаптесерлер жатады. Республикамыздағы ірі су қоймаларына жақындау жерлерді мекендейтін түлкілер мұнда кездесетін кәсіптік маңызы бар құстармен, қояндармен, әсіресе ондатрлармен жыл бойына қоректеніп, едәуір залалын тигізеді Мәселен, Балқаш көлінің жағасында мекендейтін түлкілердің азықтарының құрамында қыста ондатрлар 61,5 пайызға, көктемде 70,1 пайызға, жазда 53,3 пайызға және күзде 38,2 пайызға дейін кездескені анықталған, Сондықтан да ондатр шаруашылығына бұл жыртқыштар зиянын тигізбеу үшін, жүйелі түрде маусым кезінде оны аулап отыру керек.Түлкі — жан-жақты маңызы бар аң. Біріншіден, зиянкес кеміргіштермен қоректену арқылы ол ауыл шаруашылығына едәуір пайдасын тигізеді. Сондай-ақ бұл жыртқыштың орман ішінде жүріп, ағаштарға зақым келтіретін жәндіктерді жеп азайтуы да пайдалы. Түлкі көбіне қыс айларында елді мекендердің төңірегіндегі өлекселермен қоректеніп, тіпті санитарлық қызмет те атқарады. Сонымен қатар бұл жыртқыш кәсіптік маңызы бар қоян, ондатр, жабайы құстармен қоректену арқылы аңшылық шаруашылығына, әсіресе ондатр шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіреді. Түлкі жыртқыш аңдар отрядына жататын болғандықтан қоректенуінің ерекшеліктері бар. Олардың да организімінде барлық жануарлардағы сияқты майлар, ақуыздар және көмірсулар қажет. Қоректік заттардың мөлшері түлкілер рационында күзендерге қарағанда екі есе көбейе түседі, өйткені олардың дене көлемімен салмағы күзендерден 2-2,5 есе көбірек.

Басқа жыртқыштармен салыстырғанда түлкілердің рационында өсімдіктектес қоректің үлесі көбірек болады, өйткені олардың организімінде қысқа да болса соқыр ішегі болады. Ол клетчатканы қорытуға көмектеседі. Ақуыздың мөлшері қыс мезгілінде қорек құрамында 100 ккал-ға 10-11,5 грам болса жеткілікті деп есептеледі. Жаз уақытында 7,5-8,5 грамды құраса жеткілікті.Егерде қоректік заттар ішінде майлардың мөлшері жоғары болса ақуыздың пайызын азайтуға да болады. Бірақ терісінің сапасы жоғары болуы үшін түлкілерге ақуызды тиісті деңгейде берген жөн. Ақуыз құрамындағы аминоқышқылдардың саны көбірек болуына байланысты түлкілерден алынған өнім сапаса жоғары болады. Түлкілер организіміне өсімдіктектес ақуыз көп мөлшерде қажет, сондықтан олардың рационында астық, бұршақ тұқымдасына жататын өсімдіктердің дәндерін қосқан жақсы нәтиже береді. Майлардың көмегімен түлкілер тіршілік әрекеттеріне қажетті энергияның 50 пайызына дейін алады. Майлар қоректе көбірек болса түлкілердің ас қорыту жүйесі басқа да органикалық заттарды жақсы сіңіреді. Бірақ май көп болған жағдайда олар тез тойып кетеді де, ақуыздар мен көмірсуларда болатын басқа минералды заттарды игере алмай қалады. Сондықтан түлкі рационына майларды аса көп қоспаған жөн. Майларды түлкілерге күшік кезінде көп берген дұрыс деп есептеледі, кейінірек оның үлесін қоректе азайту керек, өйткені ол тері сапасына кер әсерін тигізеді. Көмірсулар түлкіге өте көп мөлшерде қажет. Олардың жеңіл қорытылатын түрде берген дұрыс, ол үшін көбінесе дәнді дақылдардан жасалған өнімдерді пайдаланады. Рацион құрамында көмірсулардың үлесі 18 пайыздан кем болмауға тиіс, одан төмендеген кезде ас қорыту процесі бұзылады, майлардың қорытылуы төмендеп кетіп тері сапасымен түлкілердің дене көлемі кішірейіп кетеді.

Өзін өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Қызыл түлкінің биологиялық еркшеліктері.

2.Қоректенуі,көбеюі

3.Мысық тәріздес иттердің қоректенуі.

Әдебиеттер:

Перельдин. Н.Ш., Милованов Л.В. Кормление пушных зверей. Москва, Агропромиздат. 1987 г.

Ерин А.Т. кормовые ресурсы звероводства. Москва, 1978 г.

Балакирев Н.А., Кузнецов Г.А. Звероводство. Москва. Колос, 2006г.

Сұрақтар: Сасық күзеннің қоректену физиологиясы

Биологиялық ерекшеліктері

Камшаттың қоректенуі

Денесі орташа . Сыртқы пішіні мен дене құрылысына қарай түлкіге немесе энот тәрізді итке ұқсайды. Басы кең ,үлкен, үшкір тұмсығы ,құлағы үлкен, терісінен шығып тұрады, өткіринелі, құйрығы мамықты, құйрығының ұзындығы денесінің жартысын, кейде көп бөлігін алып жатады. Саусақтары ұзын, терең бөлінген, ұстауға жарамды. Бас сүйегі ми сауытының алдыға шығуымен және жақсы көрінген сайшалармен ерекшеленеді.

Тіс формуласы: І 3/3c 1/1 р 4/4 м 2/2 =40 . Азу және артқы үстіңгі азу алды тістері жалпақ, төртбұрышты формада , тегіс шайнағыш өткір, биік емес тістерден тұрады. Жыртқыш тістері жетілмеген,. Бұлар барлық тамақты жей беретін , орманмен байланысты, ағаштарға жақсы өрмелейтін жануарлар. Солтүстіктегі түрлері қысқы ұйқыға кетеді. Америкалық энот туысы Солтүстік Америкадан солтүстік анкараға дейін және ОңтүстікАмериканың оңтүстігіне дейін тұқымдастары Парагвай . Бразилияның оңтүстік-батыс , Аргентинаның солтүстік-батысында Уругвайдың оңтүстік-шығысына қарай таралған.

1.Камшаттың биологиялық еркшеліктері.

2.Қоректенуі,көбеюі

3. Жанаттың қоректенуі.

Әдебиеттер:

Перельдин. Н.Ш., Милованов Л.В. Кормление пушных зверей. Москва, Агропромиздат. 1987 г.

Ерин А.Т. кормовые ресурсы звероводства. Москва, 1978 г.

Балакирев Н.А., Кузнецов Г.А. Звероводство. Москва. Колос, 2006г

Сұрақтары:Құндыздың биологиялық ерекшеліктері.Қоректенуі,

Шиншилдардың қоректенуі

Құндыз организмі суда «аңшылық » жасауға бейімделген, денесі созылыңқы, құйрығы ұзын келеді. Ол жерде маң-маң басып, теңселіп ауыр қозғалса, суда балықша сүңгіп, жүзеді. Құндыздың суда жүзгенін көрген адам, оның қимылы мен жылдамдылығына таң қалады. Жалпы халық оны әсем қимылы, ақылдылығы, батылдығы үшін жақсы көреді.Тіпті, көрікті зоологы, жазушы -натуралист Эрнеста Сотонт-Томсон құндызды орта ғасырдағы аты әйгілі, қорқу мен үркуді білетін ер жүрек батыр, Францияның әскери қолбасшысы Пьер-дюТерайлем Баярдка теңеген.Құндыз Европа, Азия, Америка және Солтүстік-Батыс Африкада таралған.Бұрынғы Кеңес Одағында тек тундра мен шөлейт және шөл аудандардан басқа жерлердің бәрінде кездеседі.Бірақ барлық учаскіні бірдей қоныстана бермейді.Біздің республикамызда құндыз бұрын Жайық, Сырдария, Шу, Бұқтырма және Марқакөл маңдарында көп мекендейтін еді.Соңғы уақыттарда ол жерлерде тіпті жойылып кетті. Қазір оны аздап Алтай таулары мен Жоңғар, Іле, Алатауларынан кездестіруге болады, оның қорының мардымсыз екендігін жылына Қазақстанда 10-15 тей ғана аулануы да айқын көрнеді.

Бұл аңдардың өмірі үшін су мен орман қажет.Көбінесе жағдайларда бұта ағаштары бар өзендер байланысты мекендейді.Қыс айларында оны қатпайтын бұлақ, жылға бойларында жиі көруге болады.Құндыздың қалыпты тіршілігі мекндейтін қоныстарына байланысты болады.Су жағасындағы бұта, ағаш кесінділері болса, онда ол жерде қүндыз тұрақтанбайды. Құндыздың басты азығы – балық.Оның рационда ұсақ шабақтар мен жыртқыш балықтар басым. Бірақ саны бізде болымсыз болғандықтан құндыздың балық шаруашылығына келтіретін зияны жоқ. Балықтан басқа ол өзен шаянын, бақаны, су маңында тіршілік ететен кеміргіштер мен ұсақ торғайларды қорек етеді. Ормандағы әр түрлі жеміс жидектерді де тамақ етеді. Таудағы өзендер бойындағы ағаштарды зиянды кеміргіштерден сақтап, орманғада пайдасын келтіретін аң.Жемін аулағанда су жағасына тығылып отырып, судан азығын көргенде оған оқша атылады. Суда балықты жүзіп, бір-екі қимылдаған сон –ақ жемді оның аузынан көресіз.Кейде оның ұстап алған балығын су жағасына шығарып, оны мен ойнайтын кезіде болады.Мысық ұстап алған тышқанмен ойнағанда, одан айрылып қаламба деп қорқса, ал оны құндыздан байқамаймызБұл құблыс жыртқыштар өмірінде сирек кездеседі.

Құндыз – сондай батыл, күшті, өте төзімді хайуанат.Ол ешбір қорықпай-ақ аңшы иттерімен алыса кеткенде, жеңіс көбіне құндыз жағында болады. Оған зұымдық, қан құмарлық тән қасиет емес. Мәселен, басқа суар тұқымдастар азығына тойып алса да, жем болатын жәндіктерді аулай беруге құмар-ақ, ал құндызда ол жоқ.Тамағы тойған соң, ол әрі қарай жемін ұстайды.Құндыз ойынды ұнататын жыртқыш. Тіпті оны клеткада ұстағанның өзінде де, ол оның бұрыш-бұрышына тығылып, секіріп, өзінің құйрығы мен ойнап әлек болды. Табиғатта жиі кездесетін бұл бұғалы аңның тіршілігіндегі бір қызық құблыс – оның өзеннің тік жарынан суға қарй сырғанап ойнауы.Сырғанайтын жолы-тегіс, жылтыр, шөптерден тазартылған болады.Жоғары қарай ,судың тік жағасына шығып алған соң, бетін өзенге қарай бұрып, аяақтарын денесіне қыса, бауырымен төмен қарай зымырай жөнеледі.Осылай бірнешеуі жиналып, жиі «ойын » құрады.

Бұл аңның сондай сақ болуы оның адам қоныстана қоймаған меңіреу орманды, су жағаларын таңдап алуын қажет етеді.Көбінесе жемін аулауға кешкілік және түнде шығады, кейде күндіз де жалт ете қалғанын жиі көруге болады.

Бұл аң көбінесе өзеннің тік жарлы жағасынан ін қазып, сонда паналайды.Іннің аузы су астына қарай ашылады.Тұрақты жатақ үйін олар қыста қатпайтын, ағып жататын, балығы бар сулар бойына салады.Кейде құндыз баспана үшін басқа су хайуанаттардың індерін де пайдаланады.Азығы мол болған қоныстарда ол тұрақты тіршілік етеді. Ол кезде оның «аңшылық» жасайтын жерінің ұзындығы 2-6 километрден аспайды.Қыс айларында қоректенетін учаскілерде жемі азайғанда олар тәулігіне 15-20 шақырымдай кетіп қалады. Оны құндыздар ізіне қыста мамандар түсін анықтаған.

Құндыздардың жыныстық жағынан жетілуі 2,5-3 жасында байқалады.Ұрғашылары 2-4 күшік туады.Жас құндыздар ата-аналарымен келесі көктемге дейін бірге болады.Ересектері оларды жем тауып жеуге, жауларынан қалай қорғану қоректігін үйретеді.Және қыста жас құндыздардың қатып қалған өзендер жағасынан азықтарын тауып алуы қиынға соғар еді.

Құндыздың терісі өте бағалы болғандықтан оны ертеде есепсіз аулап құртып жіберген.Оның терісінің мықтылығы, беріктігі 100 пайызға бағаланады да, дайындау орындарында басқа аңдар терілерінің сапасы, беріктігі онымен салыстырып алынады.Осы ғасырдың басында жер шарында жыл сайын 100 мыңдай құндыз терісі дайындалатын да, оның жартысын Ресей мен С олтүстік Америка беретін.Бірақ, қазіргі елде барлық аудандарда құндыз сирек кездесетін аңға айналды, жылына 7-9 мыңдай ғана құндыз ауланды.Онда Қазақстанның үлесі 20-30 ғана құндыз.Сондықтан да бүкіл территориямызда өте сиреп кеткен бұл жыртқышты қорғауға алып, көбеюіне жағдай туғызуымыз қажет.

1.Құндыздың биологиялық еркшеліктері.

2.Қоректенуі,көбеюі

3. Шиншилдардың қоректенуі.

Әдебиеттер:

Перельдин. Н.Ш., Милованов Л.В. Кормление пушных зверей. Москва, Агропромиздат. 1987 г.

Ерин А.Т. кормовые ресурсы звероводства. Москва, 1978 г.

Балакирев Н.А., Кузнецов Г.А. Звероводство. Москва. Колос, 2006г.

Сұрақтар: Қоректенуі. Қажетті мөлшері

Ас қорыту жолының түрлі бөлімінің сіңіру қабілеті әр түрлі.Сіңіру деп

заттардың торшалар қабаты мен торшааралық саңылаулар арқылы қан мен

лимфаға өтуін қамтамасыз ететін физиологиялық процесті айтады. Сіңіру

процесі дененің барлық ұлпаларында орын алады,ас қорыту жолының эпителиі

жақсы бейімделген.Қоректік заттар негізінен иондық, концентрациялық

градиентке қарсы бағытта негізделеді.Қоректік заттардың ыдырау өнімдері

күйіс малының алдыңғы қарнында сіңіріледі.Сіңіру процесі ұлтабар ұшында

онша қарқынды жүрмейді.Қоректік заттар негізінен аш және мықын ішекте

сіңіріледі.оған ішектің кілегейлі қабығының құрылым ерекшеліктері мен

ащы ішекте денеге жеңіл сіңетін ыдырау өнімдері жатады.Қоректену кезінде

аңдарға белгілі мөлшерде витаминдер, көмірсулар, майлар, минералды заттар

берілуі қажет. 2.Ас қорыту жолында көмірсулар негізінен моносахаридтерге айналып, фосфорлану процесі өткен соң қанға сіңеді. Қанға өткен моносахаридтер қақпалық венамен бауырға тасымалданып, онда гликогенге айналады да, қорға жиналады. Гликогенез процесі бұлшық еттерде жүреді. Глюкозаның біраз бөлігі бауырда тотығу процесіне ұшырап, энергияға айналады. Немесе әртүрлі уытты заттарды зарарсыздандыруға қажет қосылыстарды (глюкурон қыш) түзу үшін пайдаланылады. Организм мұқтаждығына сәйкес бауырда көмірсулардың бір түрі екінші түрге айналып отырады. Бауырдың күрделі қызметінің арқасында қанның құрамындағы қанттың мөлшері бір деңгейде қталады (адам қанында глюкоза деңгейі 100-120 мг% шамасы). Қорек құрамындағы су белоктер, көмірсулар, майлар тотыққан кезде бөлініп шығады. Оны алмасу (метаболиттік) суы делінеді. Орта есеппен адам тәулігіне 2,5-3 л су қабылдайды.

1.Тірі жүйе құрылымында үлкен маңызы бар химиялық байланыстарды атаңыз.

2.Қоректену физиологисына сипаттама.

3.Иондық байланыс молекулалардың қандай өзара іс-қимыл жасауына негізделген?