Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

1. Қоғам және тілдің біртұтастығы

2. Техникалық прогрестің тілге әсері
№5 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ЖӘНЕ ОЙЛАУ.ТІЛ МЕН САНА

Дәріс жоспары:

1. Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы

2. Тілдік мағына

1. Тілдің ой – санамен қарым – қатысы. Тіл мен ой – сананың бір – бірімен қарым – қатынасы жөніндегі мәселе – біздің дәуірден көп бұрын басталған көне тақырып. Қазір бұл мәселені филосовтар да, тіл ғалымдары да, логиктер де, психологтар да зерттейді.Бұл саладағы пікірлерді былайша топтуға болады.

1) Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері жоқ дейтін көзқарас.Бұл – менталистік бағыт деп аталады (неміс ғалымдары Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман, 18-19 ғ.).

2) Тіл мен ойлау арасында ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, екеуі екі бөлек дүние дейтін көзқарас (неміс ғылымы Ф.Э.Бенеке,19 ғ.). Бұл екі көзқарастың екеуі де тіл мен ойлаудың қарым – қатынасы жөніндегі мәселені жоққа шығарады, оны проблема етіп көтеруді қажетсіз деп санайды.

3) Тілдің рөлін асыра бағалап, тіл мен ойлауды өте жақын деген көзқарас (неміс ғалымы В.Гумбольдт, француз ғалымы Л.Леви – Брюль, 18, 19 ғ.).Бұл бихевиористік бағыт деп аталады.

4) Тіл мен ой – сана өзара тығыз байланысты, бірінсіз бірі өмір сүре алмайды.Бірақ бұлардағы бірлік абсолюттік, тепе – теңдік бірлік емес, әрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар дейтін көзқарас.Тіл мен ой – сананың арақатысы жөніндегі бірден – бір дұрыс шешім де осы соңғы бағыт деп есептеуге болады.

Тіл мен ой – сана арасындағы қарым – қатынас екі жақты: екеуінің де бір – біріне берері де, бір – бірінен алары да аз емес.Тіл - ой – сананың қалыптастыратын, оны материалдандырып жарыққа шығаратын, басқаларға білдіретін, ой – сана табыстарын сақтап, оны кейінгі ұрпақтарға жеткізетін құрал.

2. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері – лексикалық мағына мен грамматикалық мағына.Лексикалық мағына деп, әр сөздің білдіретін өзіне тән атауыштық мағынасын айтады, ал, грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасы үстіне қосымша, үстеме болып қосылатын көмекші мағыналар жатады.Көмекші (грамматикалық) мағыналар, негізінде, түрлі грамматикалық категориялар жасауға негіз болады.

1. Тіл білімі мен психология ілімінің зерттеу нысандары

2. Ойдың тілдік көрінісінің әр тұрлі болатындығы
№6 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық сипаты

Дәріс жоспары:

1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі

2. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика

3. Тілдік таңбалардың түрлері

4. Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.

5 Синтагмалық қатынас

6. Парадигмалық қатынас

7. Иерархиялық қатынас

8. Тіл – жүйелер жүйесі

1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі болғанымен, оны қолдану әрдайым мүмкін де, тиімді де бола бермейді.Кейде дыбыс тілі арқылы хабарлауға, білдіруге болмайтын жайттар өмірде жиі кездеседі.Мұндай жағдайларда бір нәрсе жайында басқаларға хабар беру үшін, сол хабардың шартты көрсеткіші ретінде әр түрлі материалдық белгілерді қолданған.Ондай шартты белгілер орыс тілінде знак, қазақ тілінде таңба деп аталады.Таңба деп басқаларға білдірмекші болған белгілі бір хабардың орнына қолданылатын сезім мүшелерінің біріне тән заттық, құбылыстық, дыбыстық, сәулелік, әрекеттік, тағы солар сияқты белгілерді айтады.Белгілі бір нәрсені білдіру, хабарлау қызметін атқарып тұрған материалдық көрсеткіш, яғни таңба, таңбалаушы деп аталады да, ол білдіріп тұрған мағына таңбаланушы деп аталады. Мысалы: бағдаршамның қызыл жарығы – таңбалаушы да, ол білдіріп тұрған «жүруге болмайды» деген мағына – таңбаланушы.Сондай – ақ, шеберханалар маңдайшасындағы телевизор, радио қабылдағыштардың суреттері таңбалаушы да, олар білдіріп тұрған «осы заттар осы жерде жөнеледі» деген мағына таңбаланушы т.б. Таңба ретінде кез келген затты, кез келген шартты белгіні қолдануға болады.Ондай шартты белгілер – материалдық жағынан да, білдіретін хабарының мазмұны, оны беру тәсілі мен таңбаның құрылымдық сипаты жағынан да алуан түрлі, ол – ғылым нысаны болуға әбден жарайтын, мейліеше күрделі құбылыс.Осы себептен 20 ғасырдың 30- жылдарынан бастап, таңбаларды зерттейтін семиотика деп аталатын дербес ғылым қалыптасты.Семиотика – грек сөзі, мағынасы – белгілі дегенді білдіреді.

Семиотика – хабаршы таңбалар туралы жалпы теориялық ілім, ол таңбалардың табиғатын, жүйесін, түрлерін, қолдану процесіндегі құбылыстарын, таңбалардың бір – бірімен және өздері білдіретін мағынамен қарым – қатынасын зерттейді.

Семиотика – 20 ғасырдың 20-30-жылдарында ғана қалыптасқан жас ғылым болғанымен, әр түрлі материалдық белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдануды адамдар ежелгі заманнан бастап – ақ білген.Сондай – ақ, атқаратын қызметі жағынан алғанда сөйлеу тілінде де жалпы таңбаларға тән сипаттардың барлығын, сондықтан оны жа жалпы таңбалар тобында қарудың керектігін еделгі заман ойшыларының өздері де айтқан.Аристотель ауызекі айтылған сөздер – ойдағы түсініктің символы, ал жазу – сөздің символы деген.Кейінгі заманда өмір сүрген Гоббс, Локк, Лейбниц т.б. философтар тіл – таңбалар жүйесі деп есептеген.Тілде таңбалық сипаттың барлығын 19 ғасырдағы көрнекті тіл ғалымдары – Ф.Бопп мен В.Гумбольдт та айтқан.Дегенмен, бұл мәселенің тіл білімінің негізгі проблемаларының бірі ретінде қойылып, тіл білімінде оны зерттейтін тілдік семиотика дейтін саланың болу қажеттігіне көз жеткізген ғалым – Ф. Де Соссюр.Сөйтіп, бүкіл таңба атаулыны зерттейтін жалпы семиотика мен тіл түйіскен жерден аралық ғылым ретінде тілдік семиотика деп аталатын ғылым қалыптасты.

1) Барлық басқа таңбалар сияқты тілдік таңба да сезім мүшелерінің бірі арқылы білінетін материалды сипатта болды;

2) бір нәрсе жайын хабарлайды, коммуникативтік қызмет атқарады;

3) белгілі бір мағынаға, мазмұнға бағытталады, онымен шартты қатынаста болады;

4) өзі білдіретін мағынамен қатынасы емін – еркін болады, олардың арасында табиғи байланыс болмайды;

5) өз жүйесіндегі басқа таңбалардан бір немесе бірнеше айырым белгілері арқылы жекеленіп танылады.

Қандай да болмасын белгілі бір материалдық көрсеткішті таңба деп санау үшін, ол өзінің материалдық табиғатына тән емес, қосымша қызмет ретінде жүктелген бір нәрселерді білдіруі, хабарлауы қажет.

Адамдар кез келген затты таңба ретінде пайдалана алады.Мысалы: терезе алдында бір шоқ гүл қою арқылы «үйде бөтен адам бар» дегенді хабарлай алады, бірақ ол үшін хабар беруші мен хабар алушы арасында келісім болуы қажет.Олай болмаған да, таңба қосымша қызметін атқара алмайды.Қазіргі уақытта көпшілікке танымал болып қалған бірсыпыра таңбалар бар.Олардың қатарына көше және жол бойларындағы жүріс – тұрыстарды реттеу мақсатныда қолданылатын бағдаршамдар, жол бойына қойылатын әр түрлі белгілер, зауыт – фабрикалардағы гудоктар, оқу орындарында қолданылатын қоңыраулар, әлеуметтік топтардың өзіндік киім ерекшеліктері, белгі – значоктары, мемлекеттік рәміздер мен ордендер, кейбір ғылымдарда қолданылатын арнаулы графикалық таңбалар, т.б. Мұндай таңбалар өмірдің әр саласында қолданылады және олардың материалдық сипаттары да алуан түрлі.

Семиотикалық әдебиеттерде таңбаларды негізгі таңба, көмекші немесе жасанды таңба деп екіге бөлушілік бар.Негіз таңба деп тілдік таңбаларды айтады.Оның негізгі болатын себебі ол алғашқы, басқа көмекші таңбалардың барлығы да соның негізінде туған, сол арқылы ұғынылады.Осы себептен де ғалымдар тілдік таңбаны «барлығын да айтуға келетін» (А.Мартине), «барлық басқа семиотикалық таңбаларды аударуға болатын» (Л.Ельмслев), «барлық типтегі таңбалардың оркестірі» (Т.Милевский) деп санайды.

Көмекші таңбаларды материалдық сипаттарына қарай төмендегідей түрлерге бөлушілік бар.

Дене қимылдары арқылы түсінісу, хабарласу әрекеттерінің ежелгі замандардан бері келе жатқанын, оның адам қоғамының өте балаң кездерінің өзінде де мол кездесу мүмкіндігін ғылым бекер демейді.Бұл мәселені зерттеуші мамандар оны хайуанаттар дүниесінде қазір де кездесетін әр түрлі дене әрекеттерімен төркіндес емес пе екен; қазірде қолданылып жүрген әр түрлі ымдау, нұсқауларымыз адамдардың хайуандар тобынан бөліне қоймаған кезенің өзінде де болмады ма екен деген болжаулар айтады.Қазіргі хайуандар дүниесіндегі осыған ұқсас әр түрлі жәйттерге қарағанда дене қимылдары арқылы түсіндірудің төркіні тым арғы заманда дейтін пікірдің жаны бар.Бірақ оны дербес қатынассыз өмір сүрген дербес тіл еді деуге, қоғам дамуында ым тілі дәуірі болған деуге ешқандай дәлел жоқ.Қайта өмір тәжәрибесі дене қимылдарының дыбыспен, үнмен қосарлана, соған көмекші ретінде қолданылатынын көрсетеді.

Ымдаудың қызметі жағынан семиотикалық таңбалардан елеулі өзгешеліктері бар.Ым тілі, ең алдымен, жасанды емес, ол – ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс.Шарттылық ым тілінде тым елеусіз, сондықтан ол – негізінде интернационалдық құрал, оны бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсінісе алады.Барлық халықта жұдырық көрсетуді қорқыту деп, қол бұлғауды шақыру деп түсінеді.

Семиотика ғылымы таңбаларды табиғи таңба, жасанды таңба деп те бөледі.Табиғи таңбаны кейде белгі таңба, симптом деп те айтады.Бұған заттардың өз бойына тән, одан бөліп алуға болмайтын табиғи белгілері, симптомы жатады.Олар бір затты я құбылысты екінші бір заттардан, құбылыстардан, айыруға белгі болады.Соған қарап мұны кейде көрсеткіш, танытқыш таңба деп те айтады.Көрсеткіш таңбалар өздері белгісі болатын затпен, құбылыспен тығыз байланыста, айырылмайтын бірлікте болады.Бұлар - өмір тәжірибесі арқылы танылған, заттардың, құбылыстардың табиғатына тән симптомы.Мысалы: қар қыстың, түтін оттың, дене қызуының көтеріліуі науқастың, термометрдегі сынаптың төмендеуі салқындықтың белгілері т.б.Семиотикалық таңбалар білдіретін хабардың, мағынаның, таңбалық қызмет атқарып тұрған затпен, құбылыспен ешқандай табиғи байланысы болмайды, ол екеуі тек шартты қатынаста ғана болады және оны біреулер я шағын бір қауым белгілеп береді.Тек олардың нені білдіретіні алдын ала келісілген болса болғаны.Мысалы: бағдаршамның «жүруге болмайды» деген мағынаны білдіретін қызыл жарық орнына басқа бір жарықты алуға да болады, онда тұрған түк те жоқ, тек оны пайдаланатындар алдын ала білсе болғаны.Бұл – семиотикалық таңбалар мен олар білдіретін мағына арасында айырылмайтын бірліктің жоқтығын, олардың автономиялығын байқатады.Ал табиғи белгілерде мұндай емін – еркіндік болмайды.Бірақ адам баласы табиғи белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдана алады.От жағу, түтін салу арқылы басқаларға хабар берілуі мүмкін, тек оның нені хабарлап тұрғанын хабар алушының күні бұрын білу шарт.Олай болмаған жағдайда олар таңбалық қызмет атқара алмайды.

Семиотикалық таңбаларды өз ішінен сигналдық, символдық, тілдік, субституттық таңба деп бөлушілікте кездеседі.

Сигнал таңбалар – көру, есту арқылы қабылданатын таңбалар.Мұның қатарына қоңырау, дабыл, теміржолда, су жолында, дала жолдарында, көше бойында қолданылатын алуан түрлі белгілер жатады.Сигнал таңбалардың мағыналары шартты болғандықтан, жағдайға қарай өзгеріп отырады.Мысалы: қоңырау бірде сабақтан шығуды білдірсе, енді бірде сабаққа кіруді білдіреді т.б.

Символ таңба көмекші таңбалардың басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым күрделі, ол дерексіз, бейнелі ұғымдарды білдіреді. Бұған әр елдің мемлекеттік гербі, туы, мөрлері, жалаулары, әскери атақ – дәреже белгілері, значоктар, ордендер т.б. жатады.

Таңбаның бұл екі түрінде де олар білдіретін мағына таңба құрамына енбейді, таңбалық қызмет атқарушы материалдық көрсеткіштерден тысқары болады, сондықтан бұларды бір жақты таңбалар деп атайды.

Жоғарыда аталған тілдік және соның бір көрінісі болып есептелетін субституттық (материалдық) таңбалар – тілдік семиотиканың негізгі нысаны болып табылатын негізгі таңбалар.

3. Тілдік таңбалардың түрлері. Жалпы семиотикалық ереже бойынша таңба бір жақты тек материалды ғана болады, мағына таңба құрамына енбейді.Таңбалық қызметтен айырған күнде де олар бастапқы табиғи қалпында қала береді.Бұл қағидаға жеке тұрғанда ешқандай мағынаны білдіре алмайтын, бір жақты элемент болып есептелетін фонемалар болмаса, тілдегі басқа тұлғалардың ешқайсысы да сай келмейді, өйткені тілдегі сөз болсын, сөйлем болсын – бәрі де екі жақты тұлғалар.Оның үстіне, бұлардың мағыналары өздерінің материалдық жағынан бөліне алмайды, бұл екеуі айырылмастық бірлікте тұрады, егер бір – бірінен айырылса, өмір сүруден қалады.

Шындығында, тілдік жүйе көмекші, шартты таңбалар жүйесіндей емес, мейлінше күрделі, көп сатылы, көп қабатты, көп элементті жүйе.Тілдегі алуан түрлі тұлғалар тек құрылымдары жағынан емес, мағыналары мен қызметі жағынан да түрлі – түрлі.Олардың ішінде екі жақты да, жартылай екі жақты да, бір жақты да тұлғалар бар.

Екі жақтыға сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жатады.Жартылай екі жақтыға көмекші морфемалар жатады.Бір жақтыға фонемалар жатады.

Тілдің негізгі тұлғалары қатарына дыбыс, морфема, сөз, сөйлем жатады.Дыбыс – тілдің ең кіші материалды бөлшегі.Ол, біріншіден, тілдің өзінен бірер басқыш жоғары тұратын тұлғаларын жасауға материал болса, екінші жағынан, бір тұлғаны екінші тұлғадан айыратын танытқыш белгі қызметін атқарады.Дыбыс жеке тұрғанда ештемені де білдіре алмайды, мағынасыз болады, сондықтан ол екі жақты мәні бар таңба жасауға қатысқаны болмаса, өзі таңбалық қызмет атқара алмайды.Өйткені таңба болу үшін бір нәрсені хабарлауы, білдіруі керек.Дыбыстардың осы айтылған ерекшеліктеріне қарап, оны ғалымдар бірде диакритикалық белгі десе, енді бірде фигура деп атайды.Фонемалардан бір басқыш жоғары тұратын тұлға – морфема.Морфеманы, әдетте, өзіне тән мағынасы бар екі жақты тұлға деп санайды.Бірақ морфеманың мағынасы атауыштық, хабаршы мағына емес, грамматикалық мағына және ол мағынасы номинативтік мәні бар негізгі морфемамен бірге тұрғанда ғана білінеді.Екіншіден, сөздердің морфемаларға жіктелуі тіл атаулының барлығына бірдей тән құбылыс та емес, сөздердің құрамын морфемаларға бөлуге болмайтын тілдер де болады.Морфема – атауыштық мәні бар лексемалар мен фонемалар арасындағы аралық категория.Ол – тілдің структуралық тұлғасы, бірақ хабаршы таңба бола алмайды.

4. Жүйе, құрылым деген терминдерді бұл күнде қолданбайтын ғылым кемде-кем. Қазіргі заман ғылымдарының қай-қайсысы да, өз нысандарының жүйелік, құрылымдық сипаттары айқындауды негізгі мақсат деп санайды. Көптеген көрнекті ғалымдар жүйелік, күрылымдық зерттеу 20 ғасырдың ортасы тұсындағы ғылымдар дамуының ең басты бағыты дегенді айтады.

Жалпы білім түрғысынан алғанда, жүйе деп белгілі тәртіпте, бір-бірімен тығыз байланыста, қарым-қатынаста тұратын элементтерден қүрылған біртұтас нысанды атайды. Жүйе құрамына енетін бөлшектер, тұлғалар жүйе элементтері де аталады. Жүйе элементтерінің бірлігі — әр түрлі бөлшек-тердің өзара жымдасып, берік бірлікте, шартты қатынаста тұратын үйымдасқан төртіпті бірлігі.

Өз нысанын жүйелік, құрылымдық түрғыдан зерттеу' істерімен ғалымдар ертеден бастап-ақ айналысқан, < ғылымдарды былай қойғанда, тек тіл туралы ғылымның өзін: алсақта, сонау көне заманнан бастап-ақ зерттеушілердің тілдің фонетика, морфология, синтаксис т.б. с_уалацарға жіктеп, әр саланы ез алдына қарастырғаны белгілі. Зерттеудің мүндг тәжірибелерінсіз тілді біртұтас жүйе, құрылым деп тану мүмкін болмас еді. Алайда, ол кезде нысан ұсақ элементтерге бөлшектеніп, әрбір элементтердің өзіндік қасиеттері жеке-жеке талданды да, элементтер бірлігіне, олардын. ара-қатынастарына жете мән берілмеді. Жүйе, құрылым деген терминдердің өздері де әр түрлі мағынада түсінілді.

Соның арқасында тіл — элементтері бір-біріне тәуелді, шартты қатынаста тұратын біртұтас нысан деп саналмай, әр түрлі элементтердің кездейсоқ қосындысы, жинағы тәріздес болып көрінді. Бұлар сияқты олқылықтарды жоюға бағытгалған алғашқы қадамдар 19 ғасырда басталғанымен, 20 ғасырға дейін баяу дамып келді. Тек 20 ғасырдың орта түсынан бастап нысанды жүйелік, құрылымдық бағытта зерттеу мейлінше кең етек алып , зерттеудің көпшілік таныған үстем бағытына айналды.

Дыбыс тілінің әр түрлі элементтердің кездейсоқ жиын-тығы емес, бөлшектері бір-біріне тәуелді, өзара тығыз байла-ныста, шартты қатынаста тұратын біртұтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш атап айтқан ғалым — В.Гумбольдт. Ол - тіл-тілдің қай-қайсысында болса да, екі түрлі түлға, сала болады: оның бірі — тілдің сыртқы формасына жататын материалдық сала да, екіншісі — тілдің ішкі формасына жататын — идеялық жағы. Бұл екеуінің бірінсіз бірінде күн жоқ. Осы екі форма бірігіп тілдің құрылымын қүрайды деген болатын. В.Гумбольдт жасаған бұл түжырымдарды тіл білімінің басты міндеті деп санау — И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Ф.де Соссюр еңбектерінен басталады. Жүйе, құрылым деген атаулардың тіл білімінде кең қолданылып, түракты ғылыми терминге айналуы да осы кез.

Бірақ Ф.де Соссюр тіл өз алдына тұйықталып жатқан жүйелерден тұрады, өзара шарттас қатынаста тұратын элементтерден қүралады, сол себепті тіл жүйесінің тек синхрондық күйі зерттелуі керек, ал, тіл жүйесін диахрондык түрғыда зерттеу тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген. Дегенмен, Ф.де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген ұғым тілдің синхрондық күйімен бірге диахрондық күйіне де қатысты екенін анықтады.

Содан бері қарай тілдің жүйелік сипатын сөз етпеген ғалым кемде-кем. Онымен шетел ғалымдары да, орыс ғалымдары да айналысып келеді, бірақ соған қарамастан тілдік жүйе, тілдің құрылымы дегендер — күні бүгінге дейін түбегейлі шешілмей келе жатқан проблемалар. Жүйе мен кұрылымның арақатынасына байланысты айтылып жүргеіг пікірлерді екі үлкен топка бөлуге болады. Оның бірі — бұл екі атаудың арасына шек қоймау, екеуін абсолют синощ ретінде карау, болмаса екеуінің де мағынасын, ұғымын камтитын термин ретінде біреуін ғана пайдалану. Мұндай көзқараска бұл екі атаудың кейбір тіркестердегі мағыналас-тығы, бірінің орнына екіншісін қолдануға келетіндігі себепші болса керек. Екіншісі жөне көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі даусыз деп санайтыны — сөз болып отырған екі терминді бір-бірінен ажырату, оларды синонимдес атау деп санамау.

Тілдік жүйе, тілдік құрылым деген терминдердің өзара тығыз байланысты екені, бірақ олардың тепе-тең еместігі, бір-бірінен өзгешеліктері барлығы, тіл білімі үшін ол өзге-шеліктерді анықтаудың қажеттігі — бұл күнде айқындалған шешім. Жүйе тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны білдіреді, бүкіл тілдік фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне қатынасты ұғым ретівде қолданылады, ал кұрылым тілдік элементтердің тек қарым-қатынасына ғана қатысты, жүйенің айырықша бір бөлшегі ғана деп саналады.

Жүйе, құрылым дейтін атаулардың және бұлардың арасындағы жақындық пен өзгешеліктердің ғылыми проблема ретінде Кеңес тіл білімінде зерттеле бастауы елуінші жылдардан бері карай.

Тілдік жүйе қүрайтын кесек тұлғалар — фонетика, лексика, грамматика. Бұлар ғылымда ярус — қабат, уровень — деңгей немесе жүйе я құрылым элементтері деп аталады. Бұл элементтер бірлігі — белгілі тәртіпке, ретке келтірілген, бірімен бірі жалғасып, бірінен-бірі туындап өрбіп, ұлғайып жататын өзектес, біртұтас-бірлік. Бұлар — тіл*деп аталатын түтасқан күрделі бүтін нысанның жеке тармақтары. Өзара бірлікте тұратын бұл салалардың құрылымы жағынан да, аткдратын қьізметі, мән-мағыналары жағынан да бір-бірінен елеулі өзгешеліктері бар, оның құрамына енетін элементтер белгілі тәртіпте сала-сала, жүйе-жүйе болып, ұсақтары бірлесіп кесек тұлғалар жасал, кесектері өздерінен төменгі элемент-терге бөлшектеніп, бір-бірімен сабақтасып жатады. Жүйе элементтері жүйе мүшесі ретінде жүйе құрамына еніп, өзі сияқты баска тұлғалармен не тікелей немесе жанама түрде байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Тілдік тұлғалар байланысыньщ тілдерде кездесетін төмендегідей бірнеше типтік түрлері болады.

Тілдік тұлғалар байланыстары іщінде синтагмалық кдтынастың мәні ерекше. Тіл өзінің қатынас құралымдық қызметін элементтердің синтагмалық қатынасы, байланысы арқылы атқара алады. Сөйлеу сөйлеу процестері кезеңінде тілдік тұлғалардың бір-біріне тіркесе, жалғаса байланыстары нөтижесінде іске асады. Синтагмалық қатынас элементтер байланыстарының ең алғашқысы. Синтагмалық қатынасқа жататын бір тектес тұлғалар: морфема мен морфема, сөз бен сөз (үй-шік, от-ағасы, қоралы қой). Құрылымы, мағынасы, қызметі жақтарынан әр тектес болып келетін тұлғалар синтагмалық байланысқа келе алмайды. Мысалы: дыбыс пен морфема, сөз бен сөйлем т.б.

Тіл жүйесіндегі синтагмалардың, синтагмалық қатынас-тардың негізінде тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспектілерінің бірі синтагматика қалыптасқан. Синтагматиканың қарас-тыратыны — жүйелі түрде орналасқан тілдік тұлғалардың сөйлеу процесінде (немесе мәнін қүрастыруда) бір-бірімен тікелей байланысқа түсіп тіркесуінен туатын синтагмалық қатынастарды таддап зерттеу. Синтагматика парадигматикаға қарама-қарсы қойылып қарастырылады, өйткені ол тілдің бір мезгілдік деңгейіндегі күйін, яғни тарихына бармай, оның көлденең (горизонталь) бағытта байланысатын күйін зерт-тейді.