VII. Тақырыбы: Батыс мәдениеті мен өркениетінің қалыптасуы

1. 
   Ортағасырдағы еуропалық мәдениеттің қалыптасып, дамуының әлеуметтік-экономикалық негіздері.
   
2. 
   Ортағасырлық ойдың басты стреотиптері: уақыт пен кеңістікті, адам тұлғасын қабылдау.
   
3. 
   Білім жүйесі және ортағасырлық мәдениеттің категориялары.
   

2. Осы сияқты қоғамдық өмірде жүзеге асырылған шаралар, мәдениеттің алға басуына қолайлы жағдайлар туғызды. Қалыптасқан біршама тұрақтылық қалалардың көркейіп, жалпы Еуропалық экономиканың дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Батыс Еуропаның саяси-мәдени өмірі түбегейі өзгерістерге ұшырады, қоғам варварлық сипатынан айырылып, қалаларды рухани өмір гүлдене бастады. Рим империясына қарағанда еуропалық бірлестік тұтастай алғанда әлде қайда бай, әрі өркениетті болып шықты. Мұндай мәдени алға басушылық христиан дінімен, христиан шіркеуімен тығыз байланысты болды, өйткені мемлекет дінге арқа сүйеді. Өз кезегінде христиан шіркеуі де өз ұйымдарын нығайтып христиан діні жан-жақты жетілдіре берді. Кейінгі орта ғасырлар дәуірінде классикалық кезеңнен басталған еуропалық мәдениеттің қалыптасу процесі одан әрі жалғасты, бірақ оның даму барысында толып жатқан қиындықтар мен кедергілер кездесіп отырды. Тек XIV-XV ғасырлардың аралығында ғана Батыс Еуропа бірнеше апатты аштық жылдарын бастан кешірді. Бубондық сүзек (“Қара өлім”) сияқты эпидемиялардың салдарынан халық жаппай қырғынға ұшырап отырды, ал мұндай қасіретті жағдайлар өз кезегінде мәдениет тің дамуына өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Ұзаққа созылған жүз жылдық соғыста халық әбден титықтап, мәдениеттің дамуы тежелді. Бірақ, дәл осындай сындарлы кезеңде де қалалар өркендеп, ауыл шаруашылығы мен сауда, қол өнер ұдайы даму үстінде болды. Рухани өмірінің жандануына, ғылымның, өнерідің, философияның және т.б. жаңа арнамен дамуына қолайлы жағдайлар туды. Мұндай алға басушылықтың көптеген көріністерді, әсіресе Италияда байқалды. Сондықтан да болар. Италия ұлы мәдени төңкеріс-Ренессанс мәдениетінің орталығы болды.

Орта ғасырлық еуропаның ғылыми мәдениетінде, ал химия ерекше орынға ие болды. Алхимия жәй қарапайым металды алтынға немесе күміске айналдыра алатын субстанцияны (барлық заттардың, құбылыстардың негізі) іздестірумен болды. Мұндағы мақсат-адам өмірін ұзарту болды. Алхимияның мақсаты және олардың қолданған әдістері күмәнді және қиялға жақын болғанымен, алхимия көп жағдайларда қазіргі заман ғылымдарының әсіресе химияның туындауына айрықша әсер етті. Бізге келіп жеткен Еуропалық алхимиктердің авторларының бірі-ағылшын монахы Роджер Бэкон мен неміс философы ұлы Альберт болды. Бұл екі ғұламаның екеуі де жәй қарапайым металдардың алтынға айналатынына кәміл сенген және алтынды “жетіген металл”, ал төменгі металдарды алтынға қарағанда әлде қайда жетілмеген деп есептеген. Демек алхимиктер жәй металды табиғатта болмаған “Философия тасы” арқылы алтынға және күміске айналдыру жолдарын табуға әрекеттенген.

Ортағасырлық Еуропа мәдениетінде, өзіндік ерекшелігі бар көркемдік стиль қалыптаса бастады. Ол-“роман” стилі болатын. “Роман стилі” деген термин (“роман тілдері” деген терминге ұқсас енгізілген, Рим мәдениетінен мирасқорлық деген мағына береді.) Азғантай уақыт шеңберінде өшпес даңққа ие болған бұл өнер стилі XI-XIIIғ. әсіресе сәулет өнері мен мүсін өнері саласында үстемдік етті және ірі соборлар құрылысында, оларды әшекейлеуде үстемдік қолданылды. Роман стиліндегі діни құрылыстар Рим сәулет өнерінің белгілерін мұра етті. Бұл құрылыстар өзінің көрнектілігімен, үлкендігімен, әсерлігімен және рациональдылығымен ерекшеленді, Лев Любимовтың пікірінше, “Роман стилінде ою-өрнек пен бейнелеу негіздері өзара сәйкес келді, табылған синтездің мәні-образдың мәнерлілік пен әшекейлі геометриялықтың, қарапайым мен өте шарттылықтың, ою-өрнектің нәзіктігі мен шомбал, тіпті, кейде дөрекі монументтіліктің үйлесуінде еді”.

(Л. Любимов. Батыс Еуропа өнері. Алматы,1982. 23б).

Батыс Еуропаның ортағасырлық өнер тарихында Франция мемлекеті қай кезеңде болса да жетекшілік рөл атқарғандығы мәдениет тарихынан белгілі. Сондықтан да болар Франция романдық кезеңде сәулетшілік өнердің жетістіктері мен ізденістерінің негізгі орталықтарының біріне айналды. Осы бір қасиетті елдің сәулетті өнері саласындағы тамаша да, айбынды ескерткіштерінің бірі-романдық стильдің аса көрнекті үлгісі-Париждегі Нотр-дам (Құдай-ана соборы) болды. Шіркеу фасадының ерекше сымбаттылығы, оның геометриялық заңдылықтарға сай салынуы, мұнаралар ансамбілінің тұтастығы кез-келген адамды бірден баурап алары сөзсіз, Вазельдегі қасиетті Магдалинаның шіркеу күмбездеріне таңғажайып жарасым айбынды да, арқалардың ғаламат салтанаты да таң қалдырмай қоймайды. Тарихи уақиғаларға толы романдық кезеңде жоғары атап көрсетілген Француз халқының ұлы поэтикалық шығармасы-“Роланд туралы жырда” (XII ғ.) өмірге келді. Ұлттық тілде жазылған бұл тамаша туынды да, орта ғасырларда етек алған рыцарьлық ерлік, король мен христиан шіркеуіне адалдық дәріптелді. Халықтың эпостық негізінде туған бұл жыр француз халқының арасында кеңінен тарады, өйткені осы бір шабытты эпика толғауда өмір ақиқаты, қанағатшылдық сезімі, ішкі бай мазмұнды бере алатын ғажайып қасиеттері сияқты өзіндік ұлттық көркем даналықтың негізгі белгілері кеңінен көрініс тапты, әрі рыцарьлардың көңіл-күйін жан-жақты көрсететін фанатизмге христиандық рухқа толы болды. XII-XIII ғ Францияның оңтүстігінде трубадурлар поэзиясы қанат жайды. Олардың сатираларында шіреку мен феодалдық езгіге қарасы сарын мен қарапайым адамдарға бүйрегі бұрушылық көрініс тапқан. Дәлірек айтсақ, еркін ойлылық нышандарын өз бойына жинақтаған трубадурлар творчествасы осы бір кезеңде қалыптасқан сан қырлы дүниетанымды біліреді.

Қалалардың гүлденуі мен қоғамдық қарым-қатынастардың жетілуі нәтижесінде өнер саласында жаңа бағыт-готикалық стиль пайда болды. XII-XVI ғ. Еуропа елдерінде үстемдік еткен бұл жаңа стиль діни сарындағы сәулет, мүсін өнерімен, сәндік қолданбалы өнермен тығыз байланыста қалыптасты. Сәулет өнері саласында 1140 ж шамасында Францияда пайда болған готикалық (Гот тайпаларының Францияның атымен аталған) кейіннен Батыс Еуропа елдерінде кеңінен тарап, XV ғ. дейін, ал Еуропаның кейбір жерлерінде XVI ғ. дейін үстемдік етті. Романдық стилде салынған ғимараттар өзінің аумағымен, салмақтылығымен ерекшеленетін болса, готикалық стильмен салынған шіркеулер өзінің алып асқақтығымен, әрі әсемдігімен таң қалдырады. Бас айналдырарлықтай биік етіп салынған бұл тамаша ғимараттарының әдемі күмбездері, аса үлкен терезелері бірден көзге түсіп, көрге адамға нұрлы дүниедей әсер қалдыратын. Сондықтан да болар, олар “Сансыз күмбездер”, “аса үлкен терезелер”, “бітісе қайнасқан”, “бірін-бірі қуалаған күмбездер” деген теңеулерге ие болды.

Үш ғасыр бойы францияда салтанат құрқан готикалық өнер үш кезеңді басынан кешірді. Бірінші кезең-алғашқы готика-XII ғ. соңғы үшінші бөлігі мен бастапқы ширегін, ал екінші кезең-кемелденген готика немесе жоғары дамыған готика XIII ғ 20 ж. соңына дейін созылса, үшінші “нұрлы готика” немесе “жалындаған готика” деп аталған соңғы кезеңі XIV-XV ғ. аралығын қамтиды.


VIII. Тақырыбы: Батыс мәдениеті мен өркениетінің қалыптасуы және

дамуының басты кезеңдері.

(18-дәріс)

Жоспары:

1. 
   Қайта өрлеу мәдениетіндегі гуманизм және адам идеалы.
   
2. 
   Антика және Қайта өрлеу мәдениеттерінің өзара сабақтастығы.
   
3. 
   Діни реформация.
   

1. Қайта жаңғыру мәдениеті (Ренессанс) деп аталатын алғашқы буржуазиялық мәдениет-ХIV ғ. аяғында XVғ. басында Еуропада, оның ішінде Италияда қалыптасты. Бұл мәдени төңкеріс Венециядан басталып, бүкіл Италияны қамтыды. Қайта жаңғыру дәуірін Еуропаның көптеген мемлекеттері атап айтқанда: Франция, Испания, Нидерланды, Польша, Чехия, Венгрия, Англия, Балқан елдері және т.б. бастарынан кешірді.

“Қайта жаңғыру” термині осы дәуірдің белгілі суретшісі, сәулетшісі және өнер тарихының асқан білгірі Джордане Базари (1512-1574) өзінің “Жизнеописание найболле знаменитых живописцев, ваятелей и зодчих” (XVI ғ.) деген еңбегінде алғаш рет қолданған. Демек, бұл терминнің мағынасы-көне заман мәдениетін жаңғырту болып табылады. Ал одан кейін дәлірек айтқанда XVIIIғ бастап Италиялық жаңғыру дәуірі адамның қайта жаңғыру және гуманизм дәуірі деп сипатталады. XIV-XV ғ. Италия мәдениетін былай сипаттаудың тамыры да осы дәуірде жатқандығын атап өткен дұрыс сияқты, өйткені тұңғыш рет “адам” табиғаты, “адамгершілік” деген ұғымдарды енгізген осы дәуірдің алыптары Леонардо Бруни мен Ключчо Салютати болатын. Тереңірек үңіліп қарайтын болсақ “гуманизм” латынның “адамгершілік” деген сөзінен шыққан (гомо-“адам” деген ұғымды білдіреді). Бұл терминді “жаңа адамдар”-(гуманистер) енгізген. Олардың ойынша, гуманизм бүкіл адамзат баласы тудырған мол мәдени мұраларды құныға оқып, зерттеп-білуге ұмтылу болып табылады. Олай болса, Қайта жаңғыру заманының басты жаңалығы-ғасырлар қойнауына көз жүгіртіп, өткен замандардағы көне мәдени мұраларды қайта жаңғырту болып табылады. Белгілі ғалым гуманист, Ленардо Бруни (1370-1444ж) “гуманизмді” адамның өмірі мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне қатысты дүниелерді танып-білумен және адамды рухани жағынан жетілдіріп, оны әсемдікке, ізгілікке баулитын жағдайларды ғылыми тұрғыдан зерттеп білу деп түсінді. Оған: поэзия, грамматика, риторика, тарих, философия, музыка және т.б. жатқызды. Сөйтіп, көне мәдениет құндылықтарын игеруде басты ролді гуманитарлық ғылымдар атқарады деп есептелді. Бұл кезеңде қоғамды мәдени тұрғыдан мол Еуропа интелегенциясының қалыптасу процесі басталды. Қоғамда алатын орнына, қызмет дәрежесіне, байлығына, тіпті тұрмыс-тіршілігінің әр түрлілігіне қарамастан оларды ортақ мақсат біріктірген болатын. Мысалы, Лоренцо Медичи-ел басшысы болса, Полициано-университет профессоры, Пико делла Мирандоло-граф, ал Лоренцо Вониконтри-офицер болды. Демек, гуманизм-мәдениеттің басты принциптерінің бірі, оның сапалық өлшемі, оның ақиқаттығының айнасы болды. Осы орайда, қайта жаңғыру мәдениетінің өзіндік сипатына тоқтала кеткенді жөн көрдік. Олар: гуманизм, анроцентризм, орта ғасырлық христиандық дәстүрлерді нәрлендіру, көне мәдени мұраларды қайта жаңғырту (философия мен өнердің көне туындыларын тірілту) және дүниеге жаңа көзқарас болып табылады.

Қайта жаңғыру мәдениетінің басты назары адам тұлғасына аударылады. Адам бойындағы ізгі қасиеттерді жан-жақты көрсету арқылы оны биік дәрежеге көтеру және оның ар-намысын, абыройын қорғау-басты орынға қойылды. Міне, сондықтан да болар шынайы гуманизм адамның бостандық алуға, бақытты болуға, өз қабілетін дамытуға құқығы бар екендігін жариялады,адамды сүю және адамгершілік принциптерін жақтады. Ерекше атап өтетін бір жайт, қайта жаңғыру заманының гуманизмі адамды дін бұғауынан босатуға бағытталды, яғни дін мен шіркеу ықпалын әлсіретуге барынша күш салды. Ендеше, бұл дәуірдің гуманистік идеялары-рухани төңкерістің негізі болды, ал өз кезегінде бұл төңкерістер буржуазиялық революциялар толқынымен және жаңа Еуропаның мәдениеттің қалыптасу процесімен тығыз байланысты болды.

2. Қайта жаңғыру мәдениетінде басты назардың адамға, оның табиғатына аударылу сырын қалай түсіндіруге болады Қоғамдағы мұнай түбегейлі өзгерістің-әлеуметтік-экономикалық факторларға, оның ішінде тауар-ақша қарым-қатынастарының дамуына тікелей байланысты болды. Адамның тәуелсіздігін сезіне бастауына, енді ғана туындап келе жатқан еркіндікке қол жеткізуіне, ең бірінші кезекте қала мәдениеті себепкер болды. Италия қалаларында тамаша ірі өнеркәсіп орындарының болғаны тарихтан белгілі. Солардың ішінде Қайта жаңғыру мәдениетінің ошағы болған-Флоренцияның мерейі үстем болды. Табиғи байлықтардың тапшылығы және тағы да басқа жағдайларға байланысты Италия басқа мемлекеттермен сауда-саттық жасауға ерекше мән берді. Италия қалалары Батыс елдерімен де, мұсылман елдерімен де, сауда-саттық жасады. Мұның өзі ел экономикасының одан әрі дамып, қала мәдениетінің гүлденуіне әкеліп соқты, ал қала мәдениетінің ықпалымен “жаңа адамдар” қалыптасты. Бірақ жаңа адамдардың қалыптасуы әлі де болса ортағасырлық заман ықпалына байланысты болды, қаншама уақыт өтсе де христиандық дәстүрлердің қаймағы шайқалмаған болатын, сондықтан да болар адамдар орта ғасырлық шығармаудан шыға алмай аласұрды. Міне, осындай тарихи кезеңде көне мәдени мұраларды “тірілтуге” деген жаппай құлшыныс “жаңа адамдардың” қайталанбайтын, ерекше мәдениеттің қайнар бұлағын ашуына мүмкіндік берді.

Бұл мәдени төңкерістің барысында “Қайта жаңғыру” даналарының басты назарында Платон сияқты көне заман ойшылдарының ілімдерінің болуын қалай түсіндіруге болады. А.Ф. Лосев осы орайда тамаша ғылымы тұжырым жасап, бұл жағдайды неоплатонизммен байланыстырды. Оның пікірінше, қайта жаңғыру дәуірінің өкілдері мәдениетті орта ғасырлық догматтан тазартты, оны қайта қарау арқылы қайта жаңғыртып, жаңа мазмұн берді. Ол мәдениет тарихындағы неоплатонизмнің үш түрін атап көрсетті. Олардың біріншісі-көне замандық-космологиялық, екіншісі орта ғасырлық-теологиялық, үшіншісі-жаңғырған-антроцентристік неоплатизм. (Г.В.Драч. Культурология. Ростов-на-Дону. 1995, с 217). Көне заманның неоплатонизмі Платон ілімін қайта қарай отырып, рухтың табиғатын, заттар қозғалысын, космостық айналыстың ақиқаттығын космологиялық тұрғыдан түсіндіруге әрекет жасаса, орта ғасырлық неоплатонизм табиғат пен дүниеден жоғары өмір сүретін, жоқтан болмыс тудыратын абсолюттік жан теориясына негізделді. Жоғары да атап көрсетілген “антропологиялық жаңғырған неоплатонизм”, бір жағынан, көне заман неоплатонизмінің көмегімен материалдық дүние жоғары көтеріп, орнықтыруға тырысса, екінші жағынан оның ортағасырлық неоплатонизммен ортақ қасиеттері, белгілері бар. Демек, сұлулық пен әсемдікке толы дүниені аңдап түсіну-“жаңғыртушылық” дүниетанымдық мақсаттардың бірі болып саналады. Құдай жандандырған дүние әр уақытта да адам назарында болған, оны қатты қызықтырған. Еуропа елдерінің мәдени-тарихи дамуындағы басты кезең-Реформация дәуірі болып саналады. Ревформация-ХVI ғ алғашқы ширегінде неміс елінің топырағында дүниеге келген діни-идеалогиялық және әлеуметтік саяси қозғалыс. Ол католиктік бағыт түрінде қалыптасқан христиан дінінің кейбір қағидаларын қайта қарап, Жаңғыртуға бағытталған. Бұл қадам Римдік-католиктік шіркеудің шектен тыс шығушылығынан, оның қарама-қайшылықтарға толы идеялогиясына көңілі толмаушылықтан туған еді.өзінің мәні жағынан алып ғасырлық тәртіптеріне қарсы болатын. Христиан дінін қайта қарауды, адамның дүниетанымы мен сана-сезімін өзгертуді мақсат еткен бұл діни қозғалыс жаңа капиталистік қарым-қатынастарға жол ашып берді. Реформацияның ең басты мәселелерінің бірі-христиан дінінің жаңа үшінші бағыты-протестантизмнің католиктерден алшақтай бастауы. Сонымен қатар, папа бастаған Римдік католик шіркеуінің билігіне шек қойылды, одан қалды кез-келген шіркеу билігі мен байлығына тосқауыл жасалды. Реформация қозғалысының мазмұны мен мәні-оның обьективтік қорытындылары сияқты осы қозғалысқа қатысушылармен қатар, бұл қозғалысқа дем беруші-идеологтарға да түсініксіздеу болып қалған сияқты.

Сонымен реформация жеңісі қоғамдық өрлеу туғызып, ұлттық мәдениетті ғана емес, дүние жүзілік мәдениеттің қалыптасуына зор әсерін тигізді. Реформация ешқандай әлеуметтік саяси идеалды жарияламаса да қоғамды жікке бөлуді талап етпесе де, адамның сана - сезімін өзгертті және адамзат алдына жаңа рухани белестер ашты. Адам еркін ойлауға мүмкіндік алды, ғасырлар бойы үстемдік еткен шіркеу ықпалынан босанды, Әрекетіне бағдар берер бағыт белгіленді. Ол бағдар – ізгілік , адамгершілік қасиеттерге , адамның ақыл- ойына , ар – ожданына байланысты болады. Батыс Еуропа елдерінде туындап келе жатқан капитализмнің , одан қалды индустриялдық , буржуазиялық өркениеттің рухани және идеологиялық бастауы – протестантизм идеяларында жатыр. Протестантизм жаңа қоғамдық құрылыстың қарқынды дамуына , оның прогресс жолындағы қадамына айқара жол ашты.

1. 
   XX ғасыр мәдениетінің негізгі құндылықтары мен қайшылықтары.
   
2. 
   Қазіргі заманның ғаламдық проблемалары мен мәдениеттің даму болашағы.
   
3. 
   Бұқаралық мәдениет, оның бастаулары, формалары және үрдістері.
   

1. Адамзат тарихында XX ғасыр мәдениетінің алтын орны ерекше. Өйткені, бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстырға толы сындарлы заман болды. Ғылыми мен техниканың қарышты қадамы, жарық болашаққа деген сенім өркениетті дамыған елдерде біртұтас жалпы адамзаттық мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында пленемызды парасаттылық пен ізгіліктің кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық мәдениеттің дамуына және оның ұлттық түрлерінің нәрлерленуіне, олардың өзара қарым-қатынастарының жаңа арнаға түсуіне ерекше әсер етті. Міне, осы жағдайларды ескере отырып, XX ғасыр мәдениетінің мазмұнын ашып көрсетуде екі басты мәселеге баса назар аударғандығы жөн көрдік. Оның біріншісі, (XX ғасыр мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің түрлі мәдени концепцияларда көрініс табу және т.б мәселелері), екіншісі, XX ғасыр мәдениетінің (жалпы адамзат мәдениеті қалыптасуының басты себептері және оның құндылықтары, жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б).

Екіншіден, ХХ ғасырда адамның мәдени құндылықтарды игеру бағытында, жалпы адамзаттық біртұтас негіздердің қалыптасуында айтарлықтай өзгерістер болды, ал оларды өз кезегінде жанұяға деген көзқарастың өзгеруіне, адамның жан-жақты қалыптасуына айтарлықтай әсер ететін алғашқы әлеуметтік ұғымға тікелей байланысты болды. Дәстүрлі неке институты өзгеріп, жаңа жанұя мүлде жаңаша мазмұнға ие болды. Ұлттық мінез өзгешеліктеріне, жанұяның өз ішіндегі қарым-қатынастардың өзгешеліктеріне қарамастан, өз дамуында постиндустриалдық кезеңге аяқ басқан көптеген елдерде түбегейлі өзгерістер дәуірі басталды. Жанұялардың өз қажеттіліктерін қанағаттандырып табысқа қол жеткізушілік, яғни жанұя мүшелерінің өмірлерінде алға басушылық байқалды. Патриархалдық жанұяда балалар еңбекке ерте араласты, күнкөріс қамын ересектермен бөлісті. Ал ХХ ғасырда балалық шақтың созылуы, оларды жанұяның басты құндылығы деп санау, оларға айрықша қамқорлықтың жасалуы жастардың дүниежүзілік мәдениетке деген құштарлығын арттырып, мүлде жаңаша адамгершілік, сезімдік және интелектуалдық құндылықтарды өз бойларына тереңірек сіңіруіне себепкер болды. Бұл кезеңде жастар жалпы адамзаттық мәдениеттің қайнар бұлағына сусындап, рухани азық алды, сөйтіп олардың бойында заман талабына сәйкес жаңа ізгі қасиеттер қалыптасты. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер өмір сүрудің жаңа түрлерін, мәдени стеротиптерді өмірге әкелді.

Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттірдің маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын да және әрбір мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінше қабылдауымен қатар жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты үлестерін қосып отырғандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірге тән ерекше қасиет-ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады. Жоғарыда көрсетілген Шығысқа тән құндылық колектившілдік (ұжымшылдық) индивидуалистік мәдениеттің ең жоғарғы дәрежеде дамыған елі АҚШ-та қабылдауға мәжбүр болды, өйкені қазіргі заманда өнеркәсіпті басқарудың авторитарлық әдісінің тиімсіздігін өмірдің өзі-ақ дәлелдеп берді. Осы орайда мәдениеттің әр-саласындағы өзгерістерді бір елден бір елге жайдан-жай көшіре салуға болмайтындығын ескере кеткен жөн. Оған дәлел ретінде басқа елдерді қойғанда, қазақ халқының кеңес дәуіріндегі мәдениетінің тағдырын айтсақ та жеткілікті сияқты. Мәдениеттің не өмірдің белгілі бір халқының элементтің механикалық көшіре салу ешбір нәтиже (механик) бермейді. Сөзіміз дәлелді болу үшін нақты мысал келтірейік. Жапонияда өнімінің сапалылығы жолдағы күреске жұмысшыларды кеңінен тарту мақсатында арнайы сапа үйірмелері ұйымдастырылды. Ерекше айтып өтетін жайт, бұл қозғалыс Жапон халқының мәдени-психологиялық құндылықтарына негізделген, болатын, Жапондықтар екі моральдық-құндылықтар-ризашылық парызы мен адалдық парызының рухында бала кезінен-ақ тәрбиеленген. Іс-әрекеттің осындай ұлттық-мәдени стериотиптің ықпалымен Жапондық жұмысшы өз күшіне сенеді, бос уақытында аямайды. 70-і жылдары дәл осындай “сапа үйірмелері” АҚШ-та пайда бола бастады. Бірнеше жылдардан соң бұлар 230 Американ компанияларында өз жұмыстарын жүргізе бастады. Бірақ өкінішке орай, олардың 8 ғана жоғары дәрежеге жетіп, қалғандары айтарлықтай табысқа ие бола алмай қалды. Осы бір шағын мысалдың өзі-ақ жоғарыда айтылған ойымызды айқындай түссе керек. Еуропалық мәдениеттегі батыл қадамдармен қайта жаңғыртушылар түбегейлі өзгерістер бір жағынан прогресті тығырыққа тіреді. ХХ ғасырдың ұлы ойшылы. А. Швейцер технократтық мәдениеттен бас тартып, дамудың ең жоғарғы сатысына көшу қажеттігі туралы ойға келді. ХХ ғасырдың дүбірлі оқиғалары, қантөгіс қырғиқабақ соғыстар, экологиялық аппаттар және т.б негізінде ғылым “технократизм мен технократтық ғылым”- мәдениетті идеялардың құрбандығына рухани және сезімдік ақыл-ой қысымына, жалпы мәдениеттің тоқырауына әкелді деген қортындыға келді. Ұлы ойшыл жаңа жалпы адамзаттық мәдениеттің тағдыры үшін “өмірді қастерлеу” принцпін ұсынды. Бұл принцип-мәдениетті дамытудың үлгісінен негізделген мүлде жаңаша даму бағытына көшуге меңзейді. Ал бұл жол ізгілік жолы, адамдарды жарқын болашаққа апарар даналық жолы.

3. “Бұқаралық мәдениет”. Жұрттың әуестігіне айналған саяси және социологиялық консепциялар, модернистік өнер сияқты, интелегенцияға белгілі бір ықпал жасайды. Бірақ бұл теориялардың түсінуге қиындығы және модернистік поэзияның, сурет өнерінің т.б Мейлінше күрделілігі салдарынан, олар қалың бұқараға идеологиялық ықпал жасау үшін онша жарамды емес. Бұқараға идеологиялық және песихологиялық әсер етуді үстем тап “бұқаралық мәдениет” деп аталатын әдістермен жүзеге асырады. “Бұқаралық мәдениет” –халық бұқарасының шын мәніндегі мүдделерін, мұратын, құндылықтарын білдіретін шынайы мәдениет емес, бұқараға “жоғарыдан” таңылған жалған мәдениет. Бұл-капиталистік қоғам туралы иллюзиялардың, бұрмаланған түсініктердің, халық мәдениетімен сорпасы қосылмайтын жалған құндылықтар мен мұраттардың кешені. Табысқа табыну-“бұқаралық мәдениеттің” аса маңызды элементтерінің бірі. Тез байып кеткен пысықтардың , миллиондаған қаламқырлары бар тамаша кино жұлдыздары, олардың жеке өмірлерінің егжей-тегжейлері капиталистік қоғамдағы барлық үмітті оятады. “Бұқаралық мәдениет” адамдары осы қоғамда жеке табыстарға жету жолында күрес жүргізуге бас тартуға бағдар береді. Құрылыстарды үстір етуші қоғамдық қатыстарға, құндылық бағдарларға және Моральға бағынуға үйретеді.

(ІІІ-бөлім)

1. 
   Технологиялық прогресс-дүниені құрылымдық және органикалық тұрғыдан өзгертудің шешуші факторы.
   
2. 
   Қазіргі заман өркениетінің мәдени әлеуметтік формаларының дағдарысы және адамзат дамуының жаңа мәдени рухани-өнегелілік парадигмаларын іздестіру.
   
3. 
   Жалпы адамзаттық құндылықтар қиял ма, әлде шындық па?
   

1. Ғылыми-техникалық революцияның мәні ғылымды қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналдыруында. Ғылым мен техниканы, ғылым мен өндірісті біріктіру ғылыми жаңалықтың ашылу сәтінен оны практикада жүзеге асыруға дейінгі араны адам айтқысыз қысқартады. Фотография идеясын жүзеге асыру үшін 112 жыл, радиоға 35 жыл теледидарға 12 жыл қажет болды. Электронды-есептеу машиналарын және лазерді жасау үшін 4-6 жыл жеткілікті болып шықты, ал күн батареялары мен интегралды схемалар 2 жыл ішінде енгізілді. Ғылымның өндірістің жетекші күшіне айналуы ірі өнеркәсіп орындарының зертханалармен, тәжірибелік, конструкторлық бөлімдермен, эксперименттік цехтар мен жарақтануын тудырду.

Техника саласындағы басты-бағыт өндірісті, бақылау мен басқаруды комплексті автоматтандыру, сандық бағдарламалық басқаруы бар станоктарда икемді автоматтандырылған линияларға көшу, компьютерлік жүйелермен басқарылатын адамсыз технология. Өндіріске тек жаңа конструкциялық материалдар ғана емес,сонымен бірге технологияның мүлдем жаңа принциптері енгізілуде (мысалы, лазерлік, плазмалық электронды-сәулелік, ультра дыбыстық әдістердің көмегімен материалдарды өңдеу).

Бүгінде ақпарат индустриясы ғылыми-техникалық прогресті жеделдетудің қуатты катализаторы қызметін атқарады;-ал бұрын-соңды болмаған жылдамдықпен әрекет ететін микропроцессорлар пайдаланылатын электронды есептеу машиналарының жаңа түрлерін, сондай-ақ, орасан көп ақпараттық сиымдылығы бар видеодисктерді жасауда. Компьютерлендіру қоғамдық өмірдің барлық салаларын дерлік қамтиды, бүкіл әлемдік сипат алып, сынып бөлмесіне, отбасы тұрмысына енуде.

Ғылыми-техникалық революцияның қоғамға ықпалы көпжақты сипатта болып, адамзат қызметінің барлық түрлерін қамтиды. Автоматтандыру үдерісінде адамға тек бақылау жасау қызметі ғана қалады. Өндірістегі революциялық өзгерістердің санынан халықтың әлеуметтік құрылымында түбегейлі өзгерістер, болды үшінші мың жылдықтың басына қарай халықтың басым бөлігі материалдық өндіріс саласында емес, қызмет көрсету, білім беру, медицина, басқару саласында еңбек ететін болды. Еңбек өнімділігінің қарқындап өсуі жұмыс күнінің ұзақтығын қысқартуға, демалысты ұзартуға еңбекшілердің нақты табыстарын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Алайда ғылыми-техникалық революция қызметкерлерді материалдық жағынан қамтамасыз етуге жәрдемдесе отырып, оларға жаңа міндеттер жүктейді. Техниканың жаңару қарқыны тұңғыш рет жұмысшылар ұрпақтарының ауысуы мен оза бастады. Техниканың жылдам ауысып отыруы оны басқаратын адамнан үнемі қайта үйреніп отыруды, біліктілігін арттыруды, өндірістің өзгеріп отырған жағдайларына тез бейімделуді талап етеді. Еңбек, мәдениет, тұрмыс және бос уақытты пайдалану саласына ене отырып, ғылыми-техникалық революция адамның рухани дамуын, шығармашылық қабілетін ынталандырып, қоғамдық қуатты тездеткіші ретінде көрінеді.

2. Капитализм жағдайында ғылыми-техникалық революцияның дамуы қарама-қайшылықты үрдіс. Ғылыми-техникалық революция халықтың қалың топтарына қыруар игіліктер мен қолайлылықтар тудырып отырғанын жоққа шығаруға болмайды: олар тұрмыста, саудада және қаржы есептеулерінде, көлік пен байланысты пайдаланған кезде түрлі деңгейде білім алу үдерісінде барған сайын айқын сезілуде. Ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін капитализм өз жүйесіне икемділік, жинақтылық, бәсекелестік қабілет беру үшін пайдалануға ұмтылады.

ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасырдың басында ғылыми жетістіктерді пайдалану өрісінің кеңеюі жаңа өнеркәсіп елдерінде тұратын ондаған мың адамдардың өмірін өзгертіп, олардың жаңа экономикалық жүйеге бірігуіне жол ашып берді. Бұл процесс одан әрі тереңдеп, ХХ ғасырда қалыптасқан дүниежүзілік ғылыми тұтасқан дүние жүзі мемлекеттерінің экономикалық жағынан бірігуіне тікелей әсер етті, сөйтіп өндіріс мәдениетінің озық тәсілдері жер шарынның түкпір-түкпіріне тарай бастады. Шындығында да, бүгінгі ұрпақ осы замандағы халық шаруашылығы байланыстарының одан әрі интернационалдық сипатының өсіп келе жатқандығының куәгері болып отыр. Бұл процестің басты белгісі-дүние жүзінің әр елдерінде әрекет ететін ұйымдастырушылық мәдениетінің белгілі бір түрлері қалыптасқан трансұлттық корпорациялырдың (одақтардың) құрылуы болып табылады. Бұрын табиғатқа деген техногендік көзқарас адамдардың рухани қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты болса, ғылым мен техника жоғары дамыған ХХ ғасырдың бірінші жартысында табиғатқа деген техногендік көзқарас тек техникалық қажеттілікке орын берді, ал ол кейін мәдениеттің дамуындағы ең басты бағыттардың біріне бірден айналды. Техника мен ғылымның дамуы және соның нәтижесінде өмір сүріп отырған планетамыздағы ұлы өзгерістер ХХ ғасыр адамына тән, космос кеңістігіне байланысты жаңа космостық мәдениеттің туындауына әкеліп соқты. Космизм-қазіргі заман мәдениетінің ерекше сипаттағы, сирек кездесетін мәнді құбылысы болып табылады. Шындығына келсек, космизмнің мән-мағынан, оның маңызын енді ғана түсініп жатқан сияқтымыз. Белгілі космист-ғалымдар В.И.Вернадский, А.Л.Чижевский, Теляр де Шарден және т.б еңбектерінде адамзаттың роліне байланысты мүлде жаңа мәселелер көтеріліп, адам және космостың бірлігі, адамзаттың космос кеңістігін игеру барысындағы моральдық-этикалық жауапкершілігі сияқты келелі мәселелер сөз болды. Жаңа космостық мәдениеттің басты идеялары қандай, енді қысқаша осы мәселеге тоқталайық.

Біріншіден, бұл адам мен табиғаттың өзара тығыз байланысының, қарым-қатынасының жаңа сапалық деңгейін білдіретін белсенді эволюция идеясы. Ресей топырағында туындаған ғылыми-жаратылыстану көзқарастарына сүйене отырып, космизм ағымын уағыздаушы ғалымдар табиғат пен космостың, адамзаттың дамуы жөнінде ерекше ойға келді, яғни сана-сезім ақыл-ой дүниежүзілік дамудың шешуші күшіне айналған уақытта адам, космос эволюциясы үшін жаупкершілікті өз мойнына алады. Олай болса адамзат баласы космостық этика рухын өз бойына терең сіңіре білу қажет.

Екіншіден, космист-ғылымдар жерді және оның тарихын бүкіл аспан әлемдегі болып жатқан эволюциялық процестердің бір бөлегі ретінде қарастыра отырып, космос кеңістігінде байланысты қамқорлықты жекеленген адамдардың мұқтаж-тілектерімен, сұраныс-қажеттіліктерімен байланыстырады. Олардың пікірінше, “гуманистік оптимизм”, “дүниеге жақын көзқарас” жекеленген ойшылдардың қиялдарына емес, мәдениет пен табиғат дамуының өзіндік заңдылықтарына негізделген. Бұл идеяларды қазіргі замандағы геохимия менбиохимия ғылымдарының дамуына ерекше үлес қосқан орыстың ойшыл-ғалымы Ы. И.Бернадский одан әрі дамытты. Адамзаттың ықпалымен биосферасы заңды түрде мүлде жаңа күйге-ноосфераға (“ноос”-ақыл-ой, сана деген мағынаны білдіренді) енеді. Адам және оның санасын эволюцияның соңғы нәтижесі деп қана жалаң қарастыруға болмайды, бұл болашақ өмірдің билеуші күші болып табылатын “сананың” сан-саласын қамтитын жаңа қозғалыстың бастамасы болып табылады.

“Ноосфералық мәдениеттің”қалыптасу мәнін қалай түсіндіруге болады? Ноосфераның пайда болуы ең алдымен ақыл-оймен, сананың экспансиялық процесімен тығыз байланысты. Адамзат баласы өмірге қажетті биосфераның бәрін толық басып алды. Космос кеңістігінің бір бөлшегі болып саналатын жер беті адам айтқысыз өзгерістерге ұшырады. Жер де, су да, ауа да адам еркіндігіне бағындырылды. Демек ноосфераның бірігіп әрекет етуі болып саналады. В.И. Вернадскийдің пікірінше теңдік, туысқандық, бауырластық, барлық адамдардың ынтымақтастығы адамгершілік- мәдени қажеттілік-талаптарға ғана емес, табиғи факторларға да тәуелді болып табылады. Даму барысында жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасады. Қазіргі заманда адамдарды бір-біріне бұрынғыдан да жақындастырады, ғылыми және техникалық ақыл-ой, ғылым барған сайын интернационалды сипат алады. Қырғи-қабақ соғыстарға, ұлтаралық қақтығыстарға қарамастан адамзат баласының күндердің күнінде бірлікке, ынтымаққа келері сөзсіз.

Ноосфераның пайда болуының басты себептері қалай болғанда геологиялық және космостық алып күш иесіне айналған ғылым екендігі даусыз. Адамзат баласының жарқын өмірі мен болашағы бұл процеске тікелей байланысты, сондықтан да болашаққа үлкен сеніммен қарап, өз тағдырымыздың өз қолымызда екендігін сезіне отырып, бұл тамаша мүмкіндікті қолдан шығарып алмауымыз қажет.

3. XX ғасырда адамзат баласы өркениет тағдырына байланысты әлемдік деңгейдегі ауқымдық мәселермен бетпе-бет кездесті. Оларға жататындар.

1. 
   Адамзат қызметінің нәтижесінде орын алған экологиялық кризисті (қоршаған ортаның ластануы, атмосфераның азонды қабатының бұзылуы, ауада көмірқышқылының шамадан тыс болуына байланысты пайда болатын парниктік әсер) жою.
   
2. 
   Жаппай қырып-жою құралдарын (термоядролық, химиялық, биологиялық) қолданатын соғыстарды болдырмау.
   
3. 
   Аштыққа, қайыршылықа, сауатсыздыққа жол бермеу, Солтүстіктің бай елдері мен Оңтүстіктің кедей елдерінің (елдер) арасындағы алшақтықты жою.
   
4. 
   Шикізаттың жаңа көздерін табу, экономиканың одан әрі дамуын қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық ревалюцияның жағымсыз салдарын жою.