-ТАРАУ. ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы фольклортану

Қазақ әдебиеттану ғылымының жеке ғылым саласы болып алғаш танылып, туу кезеңін бастағанға де- йінгі сонау ертедегі түркі заманы- нан басталған тарихи алғы шарт- тар ХІХ ғасыр ерекше орын ала- ды. Қазақ хандығының Ресей қол астына кіруінен басталған тарихи оқиғаға толы бұл кезең өте күрделі еді. Отаршылдық саясат ұстанған Ресей қазақ даласын толық жаулап алып, Орта Азия елдеріне беттеу үшін әскери-ғылыми экспедиция- лар шығарды. Олар қазақ халқының жерін, географиясын, тарихын, эт- нографиясын, әдет-ғұрып, салт-са- насын, әдебиетін, тілін – бәрін де зерттеуге тиісті болды. Басында бас- қыншылық саясаты күшті болған бұл экспедициялар кейіннен таза ғылыми сипат алды да, ол ХХ ғасыр басын- да қазақтың әдеби мұрасының жи- налып-жариялануына, ғылыми тұр- ғыда зерттеле бастауына жетекші
роль атқарды. Олардың зерттеу ныса- насында тарихи-этнографиялық си- пат басым болды, әсіресе көңіл аудар- ғандары фольклорлық мұраның ен байлығы еді.
Қазақ халқының фольклорлық мұ- расын ғылыми-зерттеушілік мәнде жинау мен жариялауда, бағалаушы- лық сипатта пікір білдіруде орыстың фольклорист, этнограф, ориенталист ғылымдары аса зор еңбек сіңірді. Олар туралы бүгінде оңаша отау тігіп, жеке ғылым саласы болып қалып- тасып отырған қазақ фольклористика ғылымында зерттеліп, лайықты ба- ғасы берілді. Сондықтан, ХХ ғасыр басында әдеби мұраны зерттеуге жол басшы бола алған ең елеулі деген еңбектерді атап өтсек те жеткілікті.
Фольклорлық мұраның біраз үл- гілері мен алғашқы деректерді орыс саяхатшысы, географ Н. П. Рычков- тың 1770 жылы шыққан «Күнделік жазбалары», П. С. Палластың «Пу-

тешествия по разным провинциям Российского государства» (ч. І., Спб., 1773) және А. И. Левшиннің «Описа- ние киргиз-казачьих или киргиз-кай- сацкихордистепей» (ч. 1-3. Спб.,1832) атты еңбектерінен кездестіреміз. Бұл ғалымдар қазақ халқының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салтын көбірек зерттегендіктен де тұрмыс- салтқа байланысты халық өлеңдеріне айырықша көңіл аударған. А. И. Лев- шин қазақ өлеңдерін жанрлық жа- ғынан батырлық жырлар (эпос пен тарихи жырлар), тұрмыс-салт жыр- лары, лирикалық өлеңдер деп үш топқа бөледі. Қазақ халқының бүкіл өмірінің поэзияда табылатынына, ақ- па ақындық-импровизаторлық қабі- леті мен өнерсүйгіштік қасиеті- не байланысты алғашқы ой-пікір- лерді де осы кітаптардан кездес- тіреміз. Аталған еңбектердің шы- ғыстану ғылымындағы басты ғы- лыми жаңалығы мен маңызы патша үкіметінің отарлау саясатынан туын- даған «қазақтар мәдениеті жоқ, тағы халық» деген менсінбеушілікке соқ- қы беріп, қазақ халқының тарихын, географиясын, этнографиясын ғы- лыми тұрғыда зерттеуге деген жаңа бағыттағы көзқарас пен ой-пікір ту- ғызуында еді. Міне, сондықтан да ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласын зерттеушілер фольклорлық мұраны жинау, жария- лау, орыс тіліне аудару, басып шыға- ру жұмыстарына ерекше көңіл бөлді.
Егер Л. Ф. Костенконың «Туркестан- ский край» (т. 1-3, Спб.,1880), А. Н. Ха- рузиннің «Киргизы Букеевской ор- ды» (вып. 1-2, М.,1888), Н. И. Весе-
ловскийдің «Киргизские рассказы о русских завоеваниях в Туркестанском крае» (СПб.,1894), А. Вамберидің
«Очерки Средней Азии» М., 1868), И. И. Крафттың «Сборник узаконений о киргизах степных областей» Орен- бург, 1889), И. А. Кастаньенің «Древ- ности киргизской степи и Оренбург- ского края» Оренбург, 1910). Н. И. Гро- дековтің «Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области» Ташкент, т.1, 1889) атты кітаптарында ауыз әдебиеті үлгілері халық тарихы мен этнографиясына байланысты қарастырылған болса, таза фольк- лортану мәселесіне арналған ең- бектерде фольклорлық мұраның көптеген көлемді ңұсқалары жария- ланды. Атап айтсақ, В. В. Радловтың
«Образцы народной литературы се- верных тюркских племен» (ч. V, СПб., 1875), «Образцы народной литературы тюркских племен» (ІІІ т. СПб., 1870), И. Березиннің «Турец- кая хрестоматия» (3 т. СПб.,1890), Я. Лютшьтің «Киргизская хрестома- тия» (Ташкент,1883), А. Васильевтің
«Образцы киргизской народной сло- весности» (Оренбург, 1897, 1905), Н. Н. Пантусовтың «Образцы кир- гизкой народной литературы» (Қа- зан, 1909), Ә. Диваевтың «Сборник материалов для статистики Сыр-

Дарьинской области» (т. І-ХV., Таш- кент. 1891-1915). Т. Н. Потаниннің
«Казак-киргизские и алтайские пре- дания, легенды, сказки» («Живая старина» 1917. ІІ-ІІІ шығуы) атты еңбектерінің алатын орны ерекше. Бірақ басты мақсат жинау, жариялау, орыс тіліне аудару болғандықтан, тек таныстыру, бағалау сипатындағы пікірлер ғана айтылып, халықтың фольклорлық мұрасы ғылыми тұр- ғыда жүйелі зерттелмей қалды.
Орыстың фольклорист-ориента- лист ғалымдарының әдеби мұраны игеру саласына сай еңбектерін ұлт- тық әдебиеттану ғылымының қалып- тасу тарихына байланысты сөз еткен- де, басын ашып алатын бір мәселе бар. Олардың зерттеу нысанасы қа- зақ фольклоры болғанымен, ұлттық фольклористиканың өкілі болып есептелінбейді. В. Радлов немесе Г. Потанин қазақ фольклористері емес. Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу- ші – орыс фольклористері. Олардың еңбектері Ресейдің отары болып отырған қазақ халқының ұлттық ғы- лыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық ой-пікірінің туу, даму жолында бас- ты қадамдар болып табылмайды, керісінше, біршама дамып қалған орыс фольклористикасына барып қосылған үлес болып саналады. Сол себептен де олар қазақ фольклорына бүкілресейлік ғылым тұрғысынан қа- рады. Олардың зерттеулері ұлттық ғылыми ой-пікірдің нақты мәнде кө-
рініс бере бастауына себепші бол- ды, жетекшілік бағыт берді. Міне, сондықтан да біз өз ұлтымыздан шыққан сыншы-әдебиетші, зерттеу- ші ғалымдарымыздың ұлттық әде- биеттану ғылымын тудыру жолын- дағы еңбектерін ғана арнайы қарас- тырамыз да, орыс фольклорист-зерт- теушілеріне жұмыс жүйесіндегі сөз етілер проблемаларға байланысты жерде ғана тоқталып отырамыз. Ке- лешекте қазақ фольклоры мен әде- биет тарихы орыс ғалымдарының зерттеуінде деген проблемалық мә- селе қойылар болса, тәуелсіздік ал- ғанға дейінгі «жауырды жаба тоқып», білсек те білмеген болып келген мис- сионерлік, ұлы державалық үстем- шілдік, еуропацентристік секілді көзқарастардың ғылыми жұмыстар- дағы бұрмалаушылықтарының сы- рын тарихи шындық тұрғысынан айта аламыз. Сонда ғана ұлы Шоқан бастап айтқан бұл көзқарастардың түпкі мақсатын анықтап, соңғы кез- ге дейін «А. Левшиннің еңбегі ғы- лыми құндылығына қарамастан, ав- тордың қазақ халқына байланысты кемсітерлік эпитеттерді қолдануы салдарынан оқырманға бір қолайсыз әсер етеді», – деп жалтақтай айтып, сырғытып кете беруден арыламыз [6, 50]. «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай» (Г. Потанин) де- ген секілді пікірлерді мақтана айтып, мәнін түсіндіре алғанда, енді «биенің сүтінен жасалған арақ ішіп, үш күн

бойы есін жинай алмай келе жат- қан» (А. Янушкевич), орыс фолькло- рист-ориенталист ғалымының «қа- зақ өлеңінің мәні жоқ, көбі кө- ріксіз, олардың ән айтқаны қойдың маңырағаны секілді» (А. Левшин) деген секілді пікірлер айтуының не- гізгі себеп-салдарын ашатын уақыт жетті. Бұл – қазақ әдебиеттану ғы- лымында назардан тыс қалып жүрген мәселелердің бірі.
Қазақтың әдеби мұрасы тура- лы орыс саяхатшыларының алғаш- қы жолжазбалары мен сипаттама- лары болмаса, мардымды жұмыстар жүргізілген жоқ, олардағы пікір- лер таныстырмалық, түсіндірмелік мәнде болды. Алайда қазақ жерін түгелдей жаулап алуды мақсат тұт- қан отаршылдық саясат күшпен жүргізіле бастады да, қазақ елін зерттеуге мол мүмкіншілік ашыл- ды. Осы отаршылдық саясат әкел- ген елеулі жаңалықтардың әсерінен қазақ халқының қоғамдық-әлеумет- тік ой-санасының өсуі, орыс ға- лымдарының зерттеу саласындағы ыждағатты еңбегі, оқу-білімге, мә- дениет пен ғылымға деген ұмты- лыс ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ға- сыр басында ұлт зиялыларының алғашқы әдебиеттанушы өкілдерін қалыптастырды. Олар орыс ғалым- дарының жетекшілік бағыт-бағда- ры көмегімен әдеби мұраны иге- ру проблемасына араласа баста- ды. Бірақ бұл кезеңде Ресейдегі
әдебиеттану ғылымының алға озып кете қойғаны шамалы да еді. Әдеби- теориялық ой-пікір поэзия саласын- да біршама өркендегенімен, ғылы- ми-зерттеушілік ой-пікірде фило- логиялық мектеп пен тарихи-мәдени мектеп енді ғана аяғынан қаз тұра бастаған болатын. Оның өкілдері орыс әдебиеті тарихын зерттеу мә- селесін көтеріп, әдеби мұраны игеру мәселелерін енді қолға ала бастаған еді. «В России собирание народных памятников началось, по мнению Пыпина, в ХVІІІ веке и было «бес- сознательным». Конечно, «бессозна- тельность» собирания и описания ма- териалов народного творчества пре- увеличена... Однако научные прин- ципы исследования этих материалов только начинали вырабатываться», – деген А. С. Куриловтің пікір оған нақты дәлел [7, 11]. Міне, батыс еу- ропалықтар Ресейдің отар өлкесі са- наған қазақ даласында орыс фоль- клорист-ориенталист ғалымдарының фольклорлық мұраға баса көңіл аударулары да сондықтан. Ұлттық фольклортану ғылымы үшін ғылыми мәні зор, зерттеушілік сипаты айқын ой-пікірлер де, таныстыру мақсатын- да көріп-естігенін жалпылама баян- дап шығу да, нәсілдік кемітушілікке сүйенген миссионерлік көзқарас- тағы шындыққа сай келмейтін тұр- пайы топшылаулардың да кездесіп отырғандығы соның әсерінен деп ұғу керек.

Орыс ғалымдары алғашқыда қа- зақ фольклорын жинап-жариялауда жергілікті жердегі сауатты, тіл біле- тін адамдар мен тілмаштық қызмет атқарған татар-башқұрттардың көме- гіне сүйенді. Бұл іске ерте кезден бері сөз өнерін қадірлеп, олардың хатқа түсуін, кітап болып шығуына ынта- лы халықтың зиялы қауымы белсене ат салысты. «Осыған байланысты назар аударарлық жағдай, – деп жа- зады Ш. Ыбыраев, – қазақ арасы- нан да ауыз әдебиеті мұрасының ғылым алдындағы маңызын түсініп, оны шұғыл жинауға кіріскен білімді адамдардың, орыс зерттеушілеріне толымды-толымсыз мәлімет беруші- лердің (информаторлардың) саны көбейе түсуі. Әсіресе Шыңғыс Уәли- ханов, Ахмет Жантөрин, Әбдуәлі Дербісалыұлы, Бейбіт Дауылбай- ұлының еңбектерін атап өту орын- ды. Олар ескі жазбаларды жинау- мен қатар, ел арасындағы жыр- шы-жырауларға сұрау салып, өлең- жырлардың ішіндегі ең шұрай- лыларын дұрыс таңдай білген, әрі орыс зерттеушілерінің назарын ең алдымен соларға аударған» [8, 36]. Ш. Ыбыраевтың осы пікірін негізге алатын болсақ, бұлар халық ауыз әдебиетін жинап қағазға түсірушілер ғана емес, орыс тіліне аударушылар да болады. Орыс фольклорисінің ау- дарып отырған адамның көмегімен жазып алуы мен сол ұлт өкілінің аударуы – екеуі екі басқа дүние.
Біріншісінде аударып отырған тіл білетін адамның поэтикалық көр- кемдікті ұғынуына байланысты таза творчестволық жұмыс арқы- лы дүниеге келеді. Осы кезде зерт- теушілер назарына көбірек түскен және аударылған «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырының бес түрлі аудармасының көркемдік деңгейінің әр түрлі болуы бұған айқын дәлел. Бұл – ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің әдеби мұраны игеру мә- селесіне орай көрініс таба баста- ғанының айғағы еді.
XІX ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы әдеби мұраны жинап- жариялауға, зерттеуге қатысқан қазақ оқығандары көп болды деп жалпыла- ма айта бергеннен гөрі, Е. А. Алек- торовтың, А. Н. Харузиннің, В. М. Си- дельниковтің өте мол мағлұмат бе- ретін библиографиялық көрсеткіш- теріне және басқа да еңбектерге сүйене отырып, әдеби мұраны иге- рудегі зерттеу әдістерінің көрініс табуына орай оларды үш топқа бөліп қарастыру керек. Олардың бірінші тобына жататындар – фольклорлық мұраны жинаумен шұ- ғылданған орыс фольклористеріне мәлімет берушілер, яғни жоғарыда айтылғандай – информаторлар. Бұ- лардың көпшілігінің аты-жөндері бізге мәлім емес. Себебі, орыс ға- лымдары өзі аударып жариялаған материалды берушілер туралы мар- дымды мәлімет қалдырмаған. Мы-

салы, Г. Потанин мен Ә. Диваев өз- дері жинаған материалдарды кім- нен алғандығын көрсетіп отырса, В. Радловта ондай дағды жоқ. Бұл топтағылардың қатарына Г. Потанин мен Н. Ф. Костылецкийге аса мол материал жинап берген – Шыңғыс Уәлихановты, Н. Ф. Костылецкийге фольклорлық қолжазбалар жібер- ген шәкірттерінің ішінен Х. Өскен- баев, М. Бүркітбайұлы, С. Ақайұлы, Т. Ханғожиндерді, Ә. Диваевқа кө- мектесіп көптеген қолжазбалар бер- ген Е. Ақынбеков, К. Амалдықов, М. Шақтыбаев және т.б. көптеген адамдарды атауға болады. Бұлардың әдеби мұраны жинап-жариялауға қосқан орасан зор еңбегі қазақ фоль- клортану ғылымында сөз арасында ғана айтылып, фольклорлық үлгі- лерді алғаш жинаушы, орыс тілінде аударушы ретіндегі тұлғалары зерт- телмей қалып отыр.
XX ғасыр басында әдеби мұраны игеру жұмыстарымен шұғылдану- шы қазақ зиялыларының екінші то- бы – фольклорлық үлгілерді жинап- жариялауға көмектесе отырып, өз атынан да жариялаушылар. Бұлар ту- ралы мәліметтер біршама бар. Олар- дың аты-жөні орыс ғалымдарының еңбегінде ғана емес, өздері жинаған материалдарды жариялаған орыс және алғашқы қазақ баспасөзі бе- тінде, әртүрлі жазбалар мен жи- нақтарда сақталған. Олар «Дала уалаятының газеті», «Киргизская
газета», «Акмолинские ведомости»,
«Санкт-Петербургские ведомости», Ресей Географиялық қоғамының әр түрлі бөлімшелерінің жазбаларында өздері жинаған көптеген әдеби мұра үлгілерін жариялады. Бұл топтағы- лар – М. Ибрагимов, Т. Сейфуллин, А. Әбдірахманов, Б. Әдіков, М. Ж. Кө- пеев, Ж. Айманов бастаған жиыр- мадан астам адам. Сонымен қатар
«Орта жүз» (О. Әлжанов), «Найман»,
«Ұмытылған» (Ш. Құдайбердиев),
«Гүлбат», «Барон Кадо», «Степняк»,
«Қыр баласы», «Туземец» (үшеуі де Ә. Бөкейханов), «Бабай бүркіт» (О. Әлжанов) және «Павлодар елінің қазағы М. У.» деген секілді бүркен- шік атпен жариялағандар да бар. Бұл топтағылардың саны әлдеқайда көп. В. М. Сидельниковтің 1969 жылғы библиографиялық көрсеткішін бір ғана «Дала уалаяты газетінің» биб- лиографиялық көрсеткішімен (1996) салыстыра қарағанда Жәке Тұрақов, Ысқақ Шүленбаев, Мейрам Жанай- даров, М. Ботпаев, т.б. да фольклор жинап-жариялаушылардың есімдері осы күнге дейін белгісіз болып кел- генін байқадық. Оған В. Сидельников көрсеткішіне енбей қалған алғаш- қы қазақ журналистері, публицист- тері Ш. Ибрагимов, Д. Сұлтанғазин, А. Құрманбаев, Р. Дүйсенбаев және
«ұлтшыл-алашордашыларға» қарсы көзқарастан аттары аталмаған Ә. Бө- кейханов, А. Байтұрсынов бастаған және тағы басқа да арыстарымыз-

ды қоссақ, бұл топтағылардың саны көбейе түсетіні сөзсіз. Олардың ма- қалалары мен еңбектерін көрсетпеу ғана емес, оны орыс ғалымдарына апарып таңу секілді фактілердің орын алғаны байқалады. Сол кездегі ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кірдің тамаша жетістігі дәрежесінде көрінетін Ә. Бөкейхановтың «Тузе- мец» деген жасырын атпен жазған
«Қобыланды батыр жырындағы әйел- дер» атты мақаласын В. Сидельников Ә. Диваевтікі деп көрсетеді.
Әдеби мұраның жиналуы мен жариялануында жүргізген жұмыс- тарының тарихи маңызы аса зор бұл екі топтағы қазақ зиялыларының зерттеушілік көзқарасы әлемдік әде- биеттанудағы филологиялық мек- тептің талап-тілегіне сай келеді. Әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихында XІX ғасырдың басында Германияда пайда болған бұл мек- теп 1840 жылдардан бастап Ресейде орын тепкен болатын. Біздің ойы- мызша, қазақ фольклорын зерттеген орыс фольклористері осы мектептің әдеби мұраны жинау, жариялау, кітап етіп бастырып шығару, жазып алған нұсқаның варианттарын салысты- ру және өңдеу, басқа тілге аудару, түсініктеме жазу секілді әдістері- нің шеңберінде ғана жұмыс жаса- ды. Олардың ықпалы әдеби мұраны игеру саласында жұмыс жүргізген осы екі топтағы қазақ зиялылары- на тиіп, филологиялық мектептің
ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кірде көрініс табуына себеп болды. Әлемдік әдебиеттану ғылымындағы филологиялық мектептің өкілдері секілді бұл екі топтағы қазақтың ал- ғашқы фольклористері де әдебиет- тің қоғамдық құбылыс ретінде даму заңдылығы мәселесін назардан тыс қалдырды. Бұлар нақты көрініс табуға ұмтылған ұлттық әдеби-теориялық, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге зерт- теу жұмысын жүргізуге өте мол ма- териал дайындап берді. Филология- лық мектептің қазақ топырағынан шыққан өкілдерінің XX ғасыр басын- да ұлттық әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу жолындағы сіңірген еңбегінің маңыздылығы да осында.
Міне, осы екі топтағы қазақ зиялы- лары қазақ фольклорының мақсатты түрде жиналып-жариялануы, ғылы- ми тұрғыда зерттелуі проблемасын көтерді. Соның нәтижесінде эпостық жырлардан «Ер Тарғын», «Қисса Қарабек батыр», «Хикаят Көрұғлы сұлтан», «Қамбар батыр», лиро- эпостық жырлардан «Қозы Көрпеш- Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман- Шолпан», қиссалардан «Шәкір- Шәкірат», «Бозжігіт», «Сал-сал»,
«Зарқұм», «Сейітбаттал» т.б. және
«Біржан-Сара» айтысы, ертегілер, мақал-мәтелдер жеке кітап болып шығып, оқырман қолына тиді. Осы ХІХ ғасырда жарық көрген 260 кі- тап, XX ғасыр басында 1917 жылға дейін шыққан 300-ге тарта кітап

әдеби мұраны игеру саласындағы жұмыстардың үлкен олжасы болды. Бұл әдеби мұраны жинау-жариялау- дың осы кезде ерекше қарқынмен жүргізілгенін танытады.
Әдеби мұраны жинап-жариялау- дағы осы алғашқы ізденістер мен табыстар қазақ зиялыларының енді бір тобының әуелі түсіндірмелік, та- ныстырмалық сипатта пікір айтуын туғызды да, кейін ол ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірге ұласты. Сон- дықтан ХХ ғасыр басында көрінген қазақ фольклористерінің үшінші то- бына халық ауыз әдебиетінің үлгіле- рін жариялаумен шұғылдануымен қатар, оны ғылыми тұрғыда зерттеу жолында еңбек еткен зерттеушілер- ді жатқызамыз. Бұлар филологиялық мектептің зерттеу әдіс-тәсілдерінен қарағанда тарихи-мәдени мектепке тән бағыттағы зерттеу талабына сай еңбек етті. Батыста француз ғалымы И. Тэн (1828-1893) негізін салған бұл мектептің зерттеу әдісі Ресейде ака- демик А. Н. Пыпин (1833-1904) та- рапынан қолдау тауып, әдеби мұраны зерттеуде тарихилық принципін бас- ты негізге алған болатын.
Әдеби мұраның тарихилығы қа- ғидасы ХІХ ғасырдың екінші жарты- сында М. Бабажанов, Б. Дауылбаев, Т. Сейдалин, С. Жантөрин, Ы. Алтын- сарин, А. Құнанбаев еңбектерінен бастау алса, енді ол ХХ ғасыр ба- сында Ә. Бөкейханов, О. Әлжанов. Р. Дүйсенбаев, А. Құрманбаев, Д. Сұл-
танғазин, Ш. Құдайбердиев, М. Ж. Кө- пеев тағы басқалардың фольклорта- ну саласындағы тарихи-этнография- лық мақалалары мен еңбектерінде көрініс тапты. Бұлардың бәріне бірдей тоқталып жату мүмкін емес және олар қазақ фольклористикасының тари- хын тексерген еңбектерде қарасты- рылды. Әйтсе де оларда ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірдің методология- лық мәселелерінің қандай дәрежеде көрініс тапқаны мақсатты түрде қа- растырылмағандықтан, ғылыми си- патына тоқтала кету артық болмайды. Бұл әдебиетші фольклористердің еңбектерінде әдеби мұраның та- рихилығы принципі екі түрлі ба- ғытта көрінді. Біріншісі – тарихи- этнографиялық сипаты басым ең- бектер. Бұл ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің бір сипатын, яғни зерт- теуге деген ұмтылыстың ғылыми арнаға ұласар жолындағы ізденістің көрінісін танытады. Олардың мақа- лалары фольклордың тұрмыс-салт жырлары және мақал-мәтел, жұм- бақ секілді жанрларына арналуы, этнографиялық сипаттың басым бо- луына әсер еткен. Сол сияқты эпи- калық жырлар мен қиссаларды кітап етіп бастырып шығару барысында тарихи-этнографиялық сипат басым болғанын аңғару қиын емес. Мы- салы, Т. Сейдалин мен С. Жантө- рин құрастырып шығарған «Қазақ өлеңдері» атты фольклорлық жинақ сол кездегі елеулі оқиға болды. Құ-

растырушылар үлкенді-кішілі он жеті фольклорлық үлгіні кіргізе отырып, бұл жинаққа фольклорлық жанр- лардың әр түрін қамтуға ұмтылған және тақырыптық, мазмұндық, көр- кемдік ерекшелігін ашу мақсатында этнографиялық тұрғыда қарастырған. Бұрын да белгілі бұл жайларды термелеп айтып отырған себебіміз – ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кірдің ХХ ғасыр басында фольклор- лық асыл қазынамызды игеру ба- рысында толық оянып, орыс әдебиет- тану ғылымындағы мәдени-тарихи мектеп бағытына сай жұмыс жасай бастағанын дәлелдеу. «В истории культурно-исторической школы был период неосознанных, стихийных тенденций, когда преобладала лите- ратуроведческая практика. Эта прак- тика наметилась еще в трудах писате- лей и ученых ХVІІІ века и характери- зовалась двумя моментами. Прежде всего – это был интерес к древнему периоду отечественной поэзии. Вто- рой момент – интерес к народному творчеству. Это был период соби- рания и издания материалов народ- ного творчества: песен, былин, по- словиц, поговорок», – деп жаза келе ғалым А. М. Крупчанов бұл кездегі фольклорлық мұраны игеру белгілі бір ғылыми жүйедегі зерттеу әдісі бойынша емес, оның тәрбиелік және әдеби мәнін танытуға ұмтылатын жалпыламалық сипатта болатынын ашып көрсетеді [9, 12]. Бұл біз үшінші
топ деп бөлектеп көрсетіп отырған қазақ фольклористерінің алғашқы кездегі еңбектерінде фольклорта- ну тура осындай дәрежеде көрініс тапты. Алайда осы зиялылардың фольклорлық мұраны игеру сала- сындағы еңбектерінің арқасында қазақ даласында филологиялық бі- лімдер системасы кеңінен таралуы анық байқалды да, әдеби мұраға ғылыми тұрғыда қарау тенденци- ясы қалыптаса бастады. Ғылыми түсініктер мен ұғымдарды меңгере бастаған эстетикалық таным-білік зерттеушілік мәнге ие болуға ұм- тылды, сыншылдық ой-көзқарас белгілі бір шығарма немесе мәселе төңірегінде нақты пікір білдіре бас- тады.
Ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің ХХ ғасыр басында фоль- клортану саласындағы тарихи да ғылыми мәні зор ізденістерін орыс фольклорист-ориенталистерінің ең- бектерін қоса қарастырсақ, бірта- лай жетістікке қол жеткенін байқар едік. Алайда, ол фольклорист ғалым С. Қасқабасовтың ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы зерттеу ең- бектерге шолу жасай келіп: «Бұл кезеңде қазақ фольклористикасы ғы- лымның жеке саласы ретінде толық қалыптасып болды», – деген тұжы- рым жасауына негіз бола алмайды [8, 146]. Рас, орыс ғалымдары мен жергілікті ұлт зиялыларының орасан зор еңбегінің арқасында фольклор-

лық мұраның көптеген үлгілері жи- налды, жарияланды, ғылыми тұрғы- да зерттеу жұмысы қолға алына бас- тады. Бірақ, оларда ең құрығанда қазақ фольклорының толыққанды классификациясы да жасалған жоқ. Сондықтан С. Қасқабасовтың бұл пі- кірі шындыққа сай келмейді. Әдеби- тарихи, әдеби-теориялық бағыттағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікір өз са- лалары бойынша ізденістерге енді қадам басып жатқан уақытта, фоль- клорды толық зерттеп біттік деу- ге болмайды. Фольклортануды әде- биеттану ғылымының пәндері қата- рына жатқызбағанымызбен, оны да зерттейтін сол ұлттың әдеби-тарихи және әдеби-теориялық бағыттағы ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірі екенін ұмытпаған абзал. Біздің ойымызша, қазақ фольклористикасы ғылымы- ның туып, қалыптасу кезеңі ХХ ға- сырдың алғашқы жартысының ен- шісінде. Ал бұл кезеңде сол болашақ зерттеулерге ұласатын ғылыми із- деністердің алғашқы соқпағы салын- ды, фольклорлық мұраның мол қоры жасалды.
Фольклорлық мұраны жинап-жа- риялауда табысты қадамдар жаса- луына алғашқы қазақ баспасөзінің қосқан үлесі аз емес. Орыс тілінде шы- ғып тұрған басқа да баспасөз орында- рымен қоса, «Дала уалаятының га- зеті» әдеби мұраны молынан жа- риялады. Бұлар әдеби ғана емес, қоғамдық және саяси-әлеуметтік
ой-пікірдің орталығы болды де- сек, артық айтқандық емес. «Жалпы
«Дала уалаятының газеті» 15 жыл ішінде, шамамен 704 рет шыққан, оның 331 номерінде фольклорлық материалдар жарияланған» болса, XІX ғасыр соңы мен ХХ ғасыр ба- сында бұл үрдіс ерекше қарқын алды. Бұл дегеніміз ауыз әдебиетінің қыруар байлығының хатқа түсіп, зерттеушілік бағытта жұмыс жүр- гізіліп жатқанын көрсетеді. Сонымен қатар, газет бетінде әдеби мұраны жинап-жариялаудағы негізгі мақсат туралы мәселенің бетін ашуға де- ген пікірталастың тууы да ұнамды құбылыс болды. «Қыр баласының» (Ә. Бөкейханұлы) фольклорлық шы- ғармаларды жариялаумен шектел- мей, әдебиет тарихына да көңіл ау- даруды ұсынып, ақын-жыраулар шығармаларын бастыруды қолға алу керектігі туралы ұсынысы әр түрлі көзқарастағы пікір айтылуына себеп болды.
Ә. Бөкейханов ұсынысына бай- ланысты оны жақтап Х. Сеңгірбаев және «Ш. Ч.» деген автордың, оларға қарсы А. Шонаев, Е. Наурызбаев- тардың пікір білдіруі, әдеби мұраны игеру мәселесі бүкіл халықтық си- пат ала бастағанын байқатады. Со- нымен қатар, газеттер әдеби білімді насихаттауға, таратуға еңбек сіңірді. Осы кезде жарық көрген кітаптар мен оқулықтарға жазылған қысқаша хабарлама, рецензия, әр түрлі сипат-

тағы мақалалар соның айғағы. Олай болса, XІX ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басы ұлттық әдебиеттану ғылымын туу дәуіріне жеткізген тарихи алғы- шарттарға толы елеулі бір кезең бол- ды деген тұжырымға келеміз.
Бірақ әдеби мұраны зерттеуде болмай қоймайтын мәдени-тарихи мектептің алғашқы кезеңі туралы Л. М. Крупчановтың жоғарыдағы пікірінде айтылғанындай, қазақ фольклорын игеру саласындағы жұ- мыстар тек жалпыламалық сипат- тан аса алмай қалды десек, тарихи шындыққа қиянат жасаған болып шығатыны анық. Жалпыдан жалқыға қарай даму заңдылығына орай басқа ғылым саласы секілді әдебиеттану да әр халықта өзіндік ұлттық ерек- шеліктермен қалыптасады. Сол жи- нау-жариялау, кітапқа басып шы- ғару, мақалалар жазу секілді жалпы мәндегі жұмыстардан ғылыми тұр- ғыда жүйелеу, әдеби талдауға апара- тын жолдар бастау алады. Оны біз халқымыздың ғұламалары санала- тын Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ә. Бөкейханов секілді ұлы тұлғаларының шығармашылық мұрасындағы ғылыми-зерттеу еңбек- терінен көреміз. «ХІХ ғасырдың 60-
80 жылдары ұлттық фольклористи- ка жалпы филологиялық ғылымның өзінше саласы ретінде көріне бас- тады. Дәл осы кезден бастап қазақ фольклоры ғылыми мақсатта жина- лып, академиялық немесе арнаулы
жинақтар енді ғылыми тұрғыда зерт- теле түсті. Жаңа қалыптаса бастаған қазақ фольклортану ғылымының көш басында халқымыздың ұлы пер- зенттері Ш. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтын- сарин, А. Құнанбаев болды», – деп, қазақ фольклортану ғылымының та- рихын зерттеушілер бұл тұлғалардың еңбектерін монографиялық тұрғыда сөз етуі де сондықтан [8, 100]. Бұ- лардың еңбектерінен ХХ ғасыр ба- сында әдеби мұраны игерудегі та- рихилық әдісінің ұлттық ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде анық көрініс тапқан екінші бағыты айқындалады. Себебі, тарихи-этнографиялық ба- ғытқа қарағанда, бұл бағытта тарихи- мәдени мектептің талаптарына сай келетін тарихилық принципі айқын көрініп, әдеби-теориялық, ғылыми- зерттеушілік ой-пікірді еуропалық деңгейде байқата алған тереңдік та- нылады.
Қазақ даласына жетекшілік ба- ғытта ықпал жасай бастаған Еуропа және орыс мәдениеті мен әдебиеті, оқу-білім мен ғылым жаңалықтары ұлттық ғылыми-зерттеушілік, әде- би-теориялық ой-пікірдің жандана түсуіне шешуші роль атқарды. Ағар- тушылық идеясының күшейе тү- суі, эстетикалық талап-талғам мен таным-біліктің өсе түсуі, алғашқы қазақ баспасөзінің пайда болуы, жазба әдебиеттің қалыптасуы әдеби мұраны жинау, жариялау, бастырып шығару жұмыстарына игі әсер етті.

Бұлар келіп әдеби мұраны ғылыми тұрғыдан тану мәселесін күн тәр- тібіне қойды.
Ұлттық әдебиеттану ғылымының алғашқы бастаулары болып табыла- тын тарих алдындағы алғышарттарға толы XІX ғасырдың ІІ жартысында- ғы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ке- меңгерлердің тұлғасынан жалғастық тапқан осындай ғылыми танымдық биіктіктерге қол соза бастағанын айтқан уақытта, алғашқы қазақ бас- пасөзінің сіңірген еңбегінің зор болғанын атап көрсету керек. Шын мәніне келгенде, олар ояна бастаған қоғамдық, саяси-әлеуметтік, педаго- гикалық-ағартушылық, сыншылдық- эстетикалық ой-пікірдің орталығы болды. Оқу-білімге, мәдениет пен өнерге, ғылымға деген ұмтылысты күшейтті, әр түрлі дәрежеде білім алған қазақ оқығандары мен ел ішіндегі парасатты ақыл-ой иелерін ұлт мүддесі үшін қызмет жасауы- на бағыт берді. Жаңа туған жазба әдебиетті, Абайдан басталған сын- шыл реализмді, ағартушылық ба- ғытты насихаттау арқылы әдебиет- тің көркем өнер саласы ретіндегі қоғамдық мәнін өсіре түсті. Ұлттық сыншылдық-эстетикалық ой-пікірге кең өріс ашты. Қоғамдық әлеуметтік мәселелермен қатар, әдебиет және тіл туралы өзекті мәселелер көтере алған сыншылдық ой-пікір мәнді арна табуға ұмтылыс жасау барысын-
да әдебиетті ғылыми тұрғыда тану проблемасын кейде нақты, кейде жанама түрде болса да айтып қалып отырды. Сонымен қатар, ғылыми тұрғыда жүйелі болмаса да мұраны жинап-жариялау жұмыстарына бүкіл халықтық сипат тудырды, көптеген әдеби нұсқаларды жариялады, олар- дың ғылыми зерттеле бастауына мұ- рындық болды.
Міне, осы айтылғандардың бар- лығы басты мәселеге, яғни ХХ ға- сыр басындағы ұлттық ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірдің әдеби-теория- лық, эстетикалық талап-талғам мен таным-білікті көтеру арқылы фило- логиялық білімдер жүйесінің кеңінен таралуына шешуші жағдай туғызды.
«Дала уалаятының газеті» ел ішін- дегі мектептердегі оқыту жайы, қазақ тілінің тазалығы, оның емлесі және ережелерін жасау, орыс алфавитіне көшу, араб тілінде төте оқу секілді мәселелерге арналған мақалаларын- да тіл білімінің өзекті мәселелерін көтере алуы оған айқын дәлел. ХХ ғасыр басында қазақ баспасөзі әдеби-теориялық және сыншылдық ой-пікірдің кең өріс алуына ықпал жасады. «Дала уалаятының газетін» шығарушы тұңғыш журналистер А. Құрманбаевтың, О. Әлжановтың, Р. Дүйсенбаевтың, Д. Сұлтанғазин- нің тіл мен әдебиет туралы пуб- лицистикалық мақалаларында қазақ тілінің тазалығын сақтау проблема- сы өте қатты көтерілді. Ал тіл таза-

лығы дегеніміз сыншылдық, әдеби- теориялық ой-пікірге тікелей байла- нысты. Себебі, қазақтың ұлттық жаз- ба әдебиетінің ең бірінші негізі таза, табиғи ұлттық тілі болуы керектігі айқын сезілген еді. Осыны терең түсінген алғашқы қазақ публицист- тері қазақ тілінің тазалығы мәселе- сінде біршама нық позиция ұстады. Олар әдеби-теориялық талдау жасап жаңашылдық сипатын ашып берме- се де Абай мен Ыбырай шығармала- рын әрдайым үлгі ретінде ұсынып отырды. А. Құрманбаевтың «Қазақ тілі хақында», Д. Сұлтанғазиннің
«Біздің қазақ тілі туралы бес-алты ауыз сөз», «Қазақ тілінде жазу ту- расында» атты мақалаларының не- гізгі айтар ойы Абай мен Ыбырай салған прогресшілдік жаңа жолды, поэзиялық жаңа үлгіні ұстауға ша- қыру болды. Бұл мақалалардағы зерт- теу нысанасына алынған еңбектер- дің фольклорлық үлгілерді жинап- жариялаған кітаптар екенін ескер- сек, тіл білімі ғылымы саласында да ізденістердің болып жатқанын жоққа шығара алмаймыз.
Қазақ баспасөзі бетінде тіл та- залығын сақтау үлкен проблемалық мәселе ретінде жан-жақты талқыға түсуі, орыс классиктерінің шығар- малары мен Абай, Ыбырай өлең- дерінің жариялануы сыншылдық, әдеби-теориялық ой-пікірдің өріс алуына әсер етіп қана қоймай, қазақ поэзиясы туралы ғылыми мәндегі
жаңа әдеби-теориялық көзқарасты туғызды. Қазақ поэзиясындағы «ескі» және «жаңа» өлең туралы салыстыр- малы пікірлердің айтылуы, ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірдің ғылы- ми сипатта көрінуінің алғашқы бел- гісі секілді. «Түркістан уалаятының газеті» қазақ кітаптарындағы араб, татар, парсы сөздерімен шұбарлан- ған өлеңдерді сынап, «қазақ тілінің қандай жарасып, бір-біріне жабысып тұратынын», өлеңінің әуезді келіп, белгілі бір ырғаққа құрылатынын та- ныту үшін Орынбай ақынның өлеңін мысалға ұсынады. «Дала уалаятын- да» А. Құрманбаев Ы. Алтынсарин- нің «Кел, балалар, оқылық», «Жаз», тағы басқа өлеңдерін «қазақ өлеңі мен поэзиясының тамаша үлгісі» деп бағалай отырып, «Сал-сал», «Зарқұм» сияқты қиссаларды сынға алады. Ал Д. Сұлтанғазин орыс әдебиетінен өнеге алуды нұсқаған Абай, Ыбырай жолының жаңашылдығын ашып көр- сету мақсатында Шортанбай ақын- ның «Зар заман» өлеңін мысалға алып, тек тіл тазалығы жағынан ғана емес, мазмұны мен идеясының алға ұмтылған дәуір талабына сай кел- мейтінін сынайды. Автор сол кездегі қазақ поэзиясындағы екі бағыттың бар екенін ашып берді. Шортанбай, Дулаттарда заманына қарсылық са- рыны басым болса, Абай, Ыбырай- лардан келешекке сену, өнер-білімге, ғылымға үндеген ағартушылық идея басталғанын салыстыра тұжырым- дайды.

Классикалық мұраны жинап-жа- риялауда оның көрнекті ақын-жа- зушылары туралы бағалаушылық мәндегі ой-пікір баспасөз бетінде біршама айқын көрініс тапты. Орыс тіліндегі баспасөз айтарлықтай еш- теңе жариялай қойған жоқ. Себебі, орыс фольклорист-ориенталист ға- лымдарының басты сипаты тарихи- этнографиялық бағыт болғандықтан да олар классикалық мұраға онша көңіл аудара бермеді. Оларда Орын- бай мен Шөже айтысы, Жиренше, Асан Қайғы туралы аңыздар, Бай- тоқ ақынның Жәңгір өлгенде айт- қан өлеңі секілді кейбір үлгілер ғана жарияланды. Бұл салада, яғни ұлт- тық әдебиет тарихына байланысты мәселелерді көтеруде, «Дала уалая- тының газеті» біршама еңбек сіңірді. Газет бетінде ақын-жазушылар шығармаларын жариялау ісі қолға алынды. Бірақ, ол көп емес. Негізінен
«Түркістан уалаяты газеті» мен
«Дала уалаяты газетінде» кейінгі ба- сылымдармен салыстырғанда өлең, жыр онша көп те емес. Абайдың
«Болыс болдым, мінекей», «Жаз», Ыбырайдың «Нұржан бидің оқудағы баласына жазған хаты», «Жаз», Мә- деліқожаның өлеңдері басылып шықты. Сонымен қатар, газет тіл- әдебиет мәселелерін сөз еткен мақа- лаларда көрнекті ақын-жыраулар ту- ралы бағалаушылық мәндегі пікір білдіріп отырды. М. Ж. Көпеевтің
«Баянауылдан хабар» («ДУГ», №48,
1889) атты мақаласында және Х. Кө- кеновтің «Баспаханаға хат» (№1, 1890) мақаласында Абай поэзиясы туралы алғаш рет баға берілді. «Қа- зақтың өлеңшісі һәм ақыны» де- ген мақалада Орынбай, Арыстан ақындар туралы деректер келтіріледі. Ақын-жазушылар туралы ғылыми мәні бар пікірлер газеттегі қазақ тілінің тазалығы мәселесін көтерген мақалаларда көбірек ұшырасады.
«Дала уалаяты газетіндегі» Д. Сұл- танғазиннің «Біздің қазақ тілі тура- сында бес-алты ауыз сөз» (№6, 1890), О. Әлжановтың «Қазақтарға пай- далы кітаптар» (№39, 1894), А. Құр- манбаевтың «Қазақ тілі турасынан» (№27, 1889) және тағы басқа да мақалаларда Ы. Алтынсарин өмірі мен сіңірген еңбегі туралы деректер,
«Қазақ хрестоматиясы» кітабының маңызы және қазақ тілінің тазалығы туралы көзқарасына байланысты нақты пікірлер кездеседі. Мысалы,
«Қазақ тілі турасынан» атты ма- қалада: «Қазақша тілдің қадірден жетіктік екенін Алтынсарин бір-ақ ауызша сөзбен айтып қойған жоқ еді. Тағы да өзінің қылған ісімен анық- тап көрсеткен еді. Мәселен, таза қазақ тілімен бүкіл бір кітап жазып шығарған еді. «Қазақша хрестома- тия» жазып шығарған еді, яғни әртүр- лі үлгілі сөздерді жазып шығарған еді. «Сөз басы», «Түлкі мен қарға»,
«Жаз» һәм ғайри өзге өлеңдерінің ішінде бөтен халықтың сөздері

араласпаған. Басқа да өлеңдерінің сөздері, қазақша тілдердің, өлең- дердің һәм жырлардың үлгісі... Қа- зақтың халқын һәм тілін жақсы көріп ұмтылған адамдар марқұм Алтынсариннің жолымен жүрсе жа- райды», – деп, сол кездегі «Сал-сал»,
«Зарқұм» сияқты кітаптармен «Қа- зақ хрестоматиясын» салыстыра қа- рауын ғылыми ойдың жемісі деуге болады. Бұл секілді ой-пікір газетте біршама кездеседі.
Абай, Ыбырай және басқа ақын- жыраулар туралы бұл секілді ба- ғалаушылық мәндегі ой-пікірдің айтылуы, ұлт әдебиеті тарихының елеулі тұлғаларын таныту және ба- ғалау жолындағы ізденістері ғылыми тұрғыда талдау жасауға барардағы қадамдардың бірі еді. Оның кейбір нышандары газет бетінде көрінбей де қалмады. Мысалы, «Қазақ тілінде жазу туралы» деген Д. Сұлтанғазин- нің мақаласында: «Қазақтың бұрын- ғы заманда шығарған өлең-жырын осы соңғы замандағы жыр-өлеңмен салыстыра, қазақ тілінің өзгергені көрінеді. Бұрынғы Едіге Тоқтамыс хан жырларын байқап қарағанда һәм соңғы уақыттағы Шортанбай ақын- ның «Зар заманын» қарағанда, Еді- ге жырларының сөзі тым аз, өңкей қысқа-қысқа, бағзы жырларының сөз- дері жырға да келмейді, жырмен осы күнде қазақтар көп өлең шығармайды, бір мұңлы-зарлы нәрселер турасын- да болмаса, осы күнгі ақындар жыр-
ды менсініп көп айта қоймайды. Осы күнгі өлеңдердің көбі ұзақ болып әнге келеді», – деп Едіге жыры мен Шор- танбай өлеңдерін салыстыру әдебиет тарихын тануға деген ғылыми ойдың мәнді ұмтылысынан хабар береді [10, 170]. «Дала уалаятының газетін- дегі» ғылыми бағалаушылық мәндегі бұл секілді ой-пікірдің көңіл ауда- ра кетерлік бір ерекшелігі, сөз етіп отырған жырау, ақын-жазушылар- дың қайсыбірінің көзі тірісінде-ақ таныстырылып, ұлттық мәдениет пен әдебиеттегі орнына лайықты өз ба- ғасын ала бастауы еді. Бұл әдебиет тарихы деген ұғымның орын теуіп, оны ауыз әдебиетінен бөлектей қа- рауға әсерін тигізбей қалмады.
Қорыта келгенде, әдеби-тарихи және әдеби-теориялық ой-пікір, әде- биет тарихы мен теориясының мә- селелерін танымдық тұрғыда ба- тыл көтере алғанын көреміз. Баға- лаушылық мәндегі ой-пікір айтылуы, ұлт әдебиет өкілдерінің шығармала- рының жариялануы мен жарық кө- руі, қазақ поэзиясы жанрлық түрлері мен құрылысы жағынан сөз бола бас- тауының әдебиеттану ғылымының туғанға дейінгі дайындық кезеңі үшін маңызы зор болды. Себебі, олар ұлттық әдеби-тарихи, әдеби-тео- риялық бағыттағы ойлау жүйесінің нақты көрінуін, жаңаша теориялық ұғымдар мен көзқарастың жинақ- тала бастауын, ғылыми-зерттеушілік таным филологиялық білімдер ба-

ғытында өзіндік ерекшелікпен дами бастағанын дәлелдейді. Сондықтан ұлттық әдебиеттанудың туу дәуіріне қадам басқан кезіндегі ғылыми із- деністер мен барлаулардың өсу дә- режесін байқататын мәнді бір бастау- лары бола білді деп бағалау керек.
ХХ ғасыр басындағы ұлттық әде- биеттану ғылымының негізгі арнала- ры туралы ойымызды қорыта айтар болсақ, бұл әдеби-тарихи және әдеби- теориялық ой-пікірдің жетілу кезеңі болды. Ол әдебиет туралы ғылым- ның туу дәуіріне жол бастағанын дәлелдеп берді. Әдеби мұраны тари- хи және теориялық тұрғыда тануға ұмтылған ғылыми таным-біліктің әр- бір қадамы ізденістер сипатындағы үздіксіз өсу жолында болды. Қандай да болсын жекелеген әдеби-тарихи проблеманы, ғылыми теория мен ұғым-түсінікті зерттеуге деген ұм- тылыс сол бағыттағы әдіснамалық талдауға барар жолдағы бастапқы
қадам болатыны белгілі. Сол арқылы әдебиетті тарихи және теориялық тұрғыдан тану бағытындағы білімдер жүйесі қалыптаса бастайды, ғылыми- зерттеушілік ой-пікір алдында өзекті міндеттер қояды. Егер бұған зерт- теу нысанасы етіп алынып отырған негізгі материал ұлттық әдеби мұра екенін қоссақ, ұлттық әдебиетта- ну ғылымының туу дәуірін бірша- ма ғылыми жетістікте бастағанын байқаймыз. Әрине, әдебиет туралы ұлттық ғылым ретінде толық таны- луы әлі алда еді. Бірақ сол жолдағы қажетті жағдайдың толығымен қа- лыптасқаны анық көрінді. ХХ ғасыр басында ұлттық әдебиет тарихы мен теориясын ғылыми тұрғыда тану жолындағы сәтті ізденістер мен бар- лаулар жасай алған әдеби-тарихи, әдеби-теориялық, сыншылдық ой-пі- кірімен ұлттық әдебиеттану ғылымы туу дәуірін осы сипаттағы соны қа- дамдармен бастады.