|
18-кесте мәліметтері бойынша БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымының үзіндісінен де жоғарыда айтылған заңдылықгы көруге болады. Мысалы, ең жоғарғы жиіліктегі бол етістігі ең төменгі (1-ші қатарда) орында түрса, онымен салыстырғанда біршама азырақ жиіліктегі жыл зат есімінің қатар саны одан жоғары (50-ші қатар). Сол сияқты өте жоғарғы сөз есімдігінің рангісі (2-ші қатар) одан біршама төменгі жиіліктегі соң шылауынан (49-шы қатар) төмен. Бұл арада да зерттеу нысанындағы мәтіндердің жиілік құрылымындағы белгілі бір сөздің қолданылу жиілігі оның рангісіне кері тәуелділікте болатындығын айқын аңғарамыз. Сөздердің қолданылуы жиілігіндегі бұл құбылысты заңцылықдептүсіндіругеболады.
50 жылдардағы БСО 185961 сөз қолданыстың 50%-ын қамтитын, реестрдегі жиілік сөздіктің ең жоғарғы жағына орналасқан 200 сөзді (92804 с.қ.) лексика-грамматикалық топтарға жіктейтін болсақ, мынадай ерекшеліктерді көреміз:
№ қ/с
|
сөз
|
Абсалютті жиіпік
|
№ қ/с
|
сөз
|
Абсалютті жиіпік
|
1
|
2
|
3
|
1
|
2
|
3
|
і_
|
Ол-м
|
3609
|
26
|
жат-е
|
751
|
2
|
Де-е
|
3374
|
27
|
жаттығү-з
|
749
|
3
|
Бол-е
|
3142
|
28
|
ал-ш
|
747
|
4
|
Ла-ш
|
2301
|
29
|
кандай-м
|
747
|
5
|
Біо-м
|
2024
|
30
|
кат-е
|
742
|
|
Бала-з
|
1769
|
31
|
мен-ш
|
742
|
|
Е-е
|
1510
|
32
|
Және-ш
|
726
|
8
|
Кел-е
|
1462
|
33
|
Жаз-е
|
720
|
9
|
Нөшө-м
|
1371
|
34
|
Бао-е
|
717
|
10
|
Kvh-з
|
1270
|
35
|
Екі-а
|
710
|
11
|
Ал-е
|
1256
|
36
|
Үй-з
|
710
|
12
|
Сөз-з
|
120
|
37
|
Екінші-а
|
684
|
13
|
Tvo-e
|
1124
|
38
|
Ағаш-з
|
654
|
14
|
Бао-д
|
1066
|
39
|
Кой-е
|
647
|
15
|
Не-м
|
1007
|
40
|
Каоа-е
|
615
|
16
|
Бео-е
|
954
|
41
|
Cv-з
|
615
|
17
|
>Kvo-e
|
945
|
42
|
Мына-м
|
601
|
18
|
Біз-м
|
934
|
43
|
Сан-з
|
596
|
19
|
Bvn-M
|
902
|
44
|
Окы-з
|
596
|
20
|
Мен-м
|
870
|
45
|
Үшін-ш
|
569
|
21
|
Кале-е
|
818
|
46
|
Көо-е
|
584
|
22
|
Айт-е
|
802
|
47
|
Сал-е
|
580
|
23
|
Шык-е
|
801
|
48
|
Кеоек-д
|
563
|
24
|
Дө-ш
|
779
|
49
|
Жол-з
|
544
|
25
|
өз-м
|
760
|
50
|
Жыл-з
|
539
|
51
|
Көо-е
|
531
|
79
|
Жок-д
|
366
|
52
|
Адам-з
|
539
|
80
|
Бас-з
|
350
|
53
|
Ет-е
|
512
|
81
|
Колхоз-з
|
348
|
54
|
Отыо-ө
|
501
|
82
|
CvoeT-з
|
346
|
55
|
Осы-м
|
500
|
83
|
Кітап-з
|
344
|
56
|
Шык-е
|
493
|
84
|
Ece-v
|
343
|
57
|
Мектеп-з
|
488
|
85
|
Тағы-ш
|
337
|
58
|
Tvc-e
|
479
|
86
|
Кейін-v
|
335
|
59
|
Біоінші-а
|
457
|
87
|
Ой-з
|
321
|
60
|
Шығао-е
|
452
|
88
|
Жаксы-с
|
322
|
61
|
Аса-е
|
449
|
89
|
сол-м
|
317
|
62
|
тап-е
|
448
|
90
|
гл/оак-з
|
317
|
63
|
сен-м
|
447
|
91
|
ел-з
|
312
|
64
|
жыл-з
|
441
|
92
|
ОҚУШЫ-З
|
311
|
65
|
біл-е
|
436
|
93
|
сағат-з
|
31
|
66
|
баолык-м
|
429
|
94
|
еол-е
|
31
|
67
|
ЖУМЫС-З
|
429
|
95
|
кала-з
|
310
|
68
|
канша-м
|
426
|
96
|
көшю-е
|
308
|
69
|
кал-е
|
426
|
97
|
"зен-з
|
308
|
70
|
кез-v
|
405
|
98
|
есеп-з
|
305
|
71
|
сөйлем-з
|
401
|
99
|
машина-з
|
304
|
72
|
істе-е
|
400
|
1С0
|
тапсыома-з
|
298
|
73
|
әо-м
|
390
|
101
|
ғана-ш
|
291
|
74
|
калай-м
|
389
|
102
|
кой-ш
|
290
|
75
|
біт-е
|
384
|
103
|
VLLJ-e
|
284
|
76
|
көз-з
|
383
|
104
|
біоак-ш
|
283
|
77
|
аотык-с
|
374
|
105
|
мал-з
|
283
|
78
|
баста-е
|
371
|
106
|
әке-з
|
282
|
107
|
зат-з
|
278
|
133
|
кос-е
|
222
|
108
|
улкен-с
|
276
|
134
|
жолдас-з
|
221
|
109
|
VLLJ-K
|
267
|
135
|
біонеше-м
|
221
|
110
|
әнгіме-з
|
270
|
136
|
каоа-с
|
220
|
111
|
пионео-з
|
270
|
137
|
сабак-з
|
218
|
112
|
халык-з
|
269
|
138
|
көосет-е
|
217
|
113
|
жак-з
|
269
|
139
|
жібео -е
|
213
|
114
|
мысал-з
|
269
|
140
|
сат-е
|
211
|
115
|
дыбыс-з
|
265
|
141
|
каоай-ш
|
211
|
116
|
кім-м
|
254
|
142
|
баолык-м
|
209
|
117
|
дала-з
|
245
|
143
|
KVC-3
|
209
|
118
|
аяк-з
|
243
|
144
|
бәоі-м
|
207
|
119
|
жатью-е
|
239
|
145
|
көоін-е
|
207
|
120
|
кой-з
|
239
|
146
|
енді-v
|
206
|
121
|
өс-е
|
237
|
147
|
аоа-к
|
?05
|
122
|
cvoaK-з
|
237
|
148
|
дәптео-з
|
203
|
123
|
сон-ш
|
233
|
149
|
жет-е
|
201
|
124
|
класс-з
|
229
|
151
|
бөлін-е
|
199
|
125
|
өт-е
|
229
|
151
|
аст-к
|
198
|
126
|
Тау-з
|
227
|
152
|
тарт-е
|
197
|
127
|
Қар-з
|
227
|
153
|
тиын-з
|
195
|
128
|
Ат-з
|
226
|
154
|
көл-з
|
194
|
129
|
Жазыл-з
|
224
|
155
|
алд-з
|
194
|
130
|
үш-а
|
224
|
156
|
жауап-з
|
194
|
131
|
сонда-v
|
224
|
157
|
әокайсысы-
|
194
|
132
|
ак-е
|
223
|
158
|
емес-е
|
192
|
159
|
сиыо-з
|
192
|
184
|
cvoa-e
|
168
|
160
|
өлен-з
|
191
|
185
|
ай-з
|
165
|
161
|
УЗЫНДЫК-З
|
191
|
186
|
сыз-е
|
164
|
162
|
алма-з
|
189
|
187
|
KVDacTbiD-e
|
163
|
163
|
шөп-з
|
189
|
188
|
кем-д
|
163
|
164
|
әоіп-з
|
189
|
189
|
ма-ш
|
163
|
165
|
салын-е
|
188
|
190
|
тең-с
|
163
|
166
|
баска-с
|
187
|
191
|
егео-ш
|
162
|
167
|
лжака-с
|
187
|
192
|
же-е
|
162
|
168
|
жао-е
|
187
|
193
|
ойла-е
|
161
|
169
|
метоо-з
|
186
|
194
|
■п/палы-ш
|
165
|
170
|
килогоамм-з
|
185
|
195
|
VCT-K
|
161
|
171
|
уакыт-з
|
183
|
196
|
өте-v
|
160
|
172
|
дейін-ш
|
183
|
197
|
әоі-ш
|
160
|
173
|
совет-з
|
182
|
198
|
жаз-е
|
159
|
174
|
\/шінші-а
|
181
|
199
|
жас-с
|
195
|
175
|
кайда-м
|
177
|
200
|
завод-з
|
159
|
176
|
кіо-е
|
177
|
201
|
өміо-з
|
159
|
177
|
ж\/мысшы-з
|
177
|
202
|
туйе-з
|
159
|
178
|
еңбек-з
|
176
|
203
|
ұста-з
|
159
|
179
|
аоман-з
|
176
|
|
|
|
180
|
оет-ш
|
176
|
|
|
|
181
|
тал-з
|
174
|
|
|
|
182
|
отын-з
|
171
|
|
|
|
183
|
бас-з
|
169
|
|
|
|
19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше: 92804 сәз қолданысқа тең, барлық сөздіктің тең жарымын құрайтын сөз таптарының ішінде етістіктер 35,36%, зат есімдер 27,29%, есімдіктер 16,07%, шылаулар 9,17% сан есімдер 4,66%, модель сөздер 2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлық бір мәселе - жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады.
50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық
варианттары сөздердің
№ қ/с
|
Дублет Сөздер
|
Жиілігі
|
Пайызы %
|
Фонетикалық варианттары
|
Жиілігі% Ғі
|
Пайызы (%)
|
1
|
бөлек
|
15
|
0,008
|
бөлік
|
199
|
0,107
|
2
|
жайраңцау
|
4
|
0,021
|
жайнаңдау
|
1
|
0,0005
|
3
|
жәудіреу
|
2
|
0,001
|
жадырау
|
2
|
0,001
|
4
|
қауып
|
8
|
0,0043
|
қауіп
|
2
|
0,001
|
5
|
найзағай
|
13
|
0,006
|
найзағай
|
8
|
0,0043
|
|
жоңышқа
|
4
|
0,0021
|
жоңьіршқа
|
2
|
0,001
|
7
|
саяхат
|
3
|
0,0016
|
саяхат
|
7
|
0,0037
|
8
|
сөйтіп
|
46
|
0,024
|
суйтіп
|
48
|
0,0258
|
9
|
қадір
|
5
|
0,0026
|
қадір
|
3
|
0,0016
|
10
|
поселка
|
4
|
0,002
|
поселка
|
3
|
0,0016
|
11
|
атынас
|
5
|
0,0026
|
қатынас
|
2
|
0,001
|
12
|
бәтеңке
|
8
|
0,0043
|
ботинка
|
4
|
0,0021
|
13
|
бәйге
|
|
0,0032
|
бәйгі
|
3
|
0,0016
|
14
|
айғай
|
15
|
0,008
|
айқай
|
15
|
0,008
|
15
|
ештеңе
|
7
|
0,0037
|
ештеме
|
4
|
0,0021
|
16
|
ертегі
|
25
|
0,0013
|
ертеқ
|
4
|
0,0021
|
17
|
баған
|
89
|
0,047
|
бағана
|
36
|
0,0193
|
18
|
небәрі
|
3
|
0,001
|
небары
|
2
|
0,0016
|
19
|
дөңгелек
|
178
|
0,0034
|
доңғалақ
|
4
|
0,0021
|
20
|
сазай
|
2
|
0,0010
|
саза
|
2
|
0,001
|
21
|
үлгер
|
10
|
0,0053
|
үл гір
|
13
|
0,006
|
22
|
топталып
|
2
|
0,001
|
тогтганып
|
7
|
0,0037
|
Дублет сөздердің бірін таңдауда олардың жиілік сипаттамасы "критерий болу керек" деген ойдан аулақпыз. Біздің пікіріміз -мұндай сөздердің бірін таңцауда олардың жиілік сипатгамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың ұсынысын қолдау екенін айтқыуыз келеді.
Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептелетін әдеби тілде сұлулық пен ой тереңдігі ,суреттеудің дәлме-дәлдігі,шешендік өнер, бейнелі әрі айшықты сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет".
Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде ұсыну
мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық
талдау жүргіздік. Сөздерді сұрыптау және олардың оқытудың
өлшемдік бірлігі өзара байланысты болғандықіган, дублет
сөздердің белгілі бір вариантын сұрыптап таңдай алу
баотауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің
фонетикалық, лексикалық және грамматикалық
ерекшеліктерін талдау және жинақтаудың нәтижесінде іске асырылды.
Жоғарыда айтылған дуплет сөздерді пайдалану - оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, - топталып, үлгерді-үлігді, бөлек-бөлік, егін-егіс, сөзшіл-сөзшең, қала-шанар, картинка-
сурет, қожанасыр-хожанәсір, тамақ-ас, жауын-шашын -боран-шашын секілді сөздердің қолданылуы 50ж. Оқулықтары мен балалар әдебиетінің ақуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублет сөздердің бірін қолдануды реттеу- арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажететеді.
50ж. БСО мәтіндерінде
|
Жиілігі Ғі
|
Пайызы %
|
Лексикалық варианттары
|
Жиілігігі
|
Пайызы %
|
сурет
|
346
|
0,186
|
Картинка
|
4
|
0,0021
|
картина
|
1
|
0,0080
|
қала
|
310
|
0,166
|
шаьар
|
2
|
0,0005
|
жауын-шашын
|
1
|
0,001
|
боран-шашын
|
5
|
0,0010
|
зиян
|
26
|
0,013
|
залал
|
3
|
0,0016
|
қолғап
|
12
|
0,006
|
биялай
|
3
|
0,0010
|
күнбағыс
|
4
|
0,002
|
кунбағар
|
12
|
0,0021
|
дүкен
|
22
|
0,011
|
магазин
|
4
|
0,0240
|
ие
|
48
|
0,025
|
еге
|
45
|
0,0010
|
көмек
|
23
|
0,015
|
жәрдем
|
3
|
0,0037
|
шен
|
1
|
0,000
|
звание
|
2
|
0,0005
|
Достарыңызбен бөлісу: |
