Павлодар облысында жылқы гастерофилезінің таралуы (ұсыныс)

Павлодар

2010

КБК 48.73.(5Каз)

П12
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті химялық технологиялар және жаратылыстану факультетінің

оқу-әдістемелік кеңесімен басуға ұсынылды

Пікірсарапшылар:

Ұлықпан Қаманұлы – биология ғылымдарының докторы, профессор;

Мағаш Аятханұлы – биология ғылымдарының докторы, профессор.

Құрастырушылар: Ж. М. Есімбек, Р. Ж. Нүрғожин

П12 Павлодар облысында жылқы гастерофилезінің таралуы (ұсыныс)

/ құраст. : Ж. М. Есімбек, Р.Ж . Нүрғожин.– Павлодар : Кереку,

2010. – 29 б.

Бұл ұсыныста қарын бөгелектерінің жалпы сипаттамасы, олардың санын реттуге бағытталған шаралар жүйесі, зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне негізделген мал шаруашылықтарында жүргізетін күрес шаралары мен құралдар сипаттамалары келтірілген.

Бұл ұсыныс мал шаруашылығы мен ветеринария, сонымен қатар ЖОО ауылшаруашылық мамандықтарының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 619:616.33:636.1(574.25)(083.13)

КБК 48.73. (5 каз)

© Есімбек Ж. М., Нүрғожин Р. Ж ., 2010

© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2010

Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты

Кіріспе
Адам өмірінде мал шаруашылығының маңызы өте зор. Біріншіден халқымызды ең жоғарғы сапалы тағамдармен қамтамасыз етсе, екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.

Отанымызды азық – түлікпен қамтамасыз ету үшін мал шаруашылығының маңызы өте зор.

Мал шаруашылығының тиімді саласы – жылқы шаруашылығы. Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай жылқының мән-маңызы да өзгерді. Бірақ адамның жылқыға деген сүйіспеншілігі өзгерген жоқ. Қайта жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле түсті. Жылқының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе – көлік, сүті – қасиетті диеталық сусын, еті – дәмді тағам. Осы қасиеттеріне былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өндеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. Жылқыны спорт пен әскерге пайдалану да оның маңыздылығын күшейтіп, мәнінің артуына зор ықпалын тигізді.

Қазақстанда жылқы шаруашылығы - мал шаруашылығының ішіндегі дәстүрлі және көп сырлы салалардың бірі. Бұл саладан өндірілетін бағалытағамдармен қатар, жылқы терісі жеңіл өнеркәсіптік былғары бұйымдарына, вакцина және қан сарысуына (сыворотка) жасауға кеңінен пайдаланылады.

Өткен жыл қорытындылары көрсеткендей, облысымыздың ауыл шаруашылық саласында тындырымды істер жүзеге асырылды. Ол - ең алдымен мемлекеттік бағдарламаның оң бағытта іске асырылатынын белгісі. Әсіресе, мал басының өсу тенденциясы байқалды. Облыс тұрғындарының санына байланысты жан басына шаққанда 1,51 бас мал. Былтырғы жылы бұл көрсеткіш 1,23 басқа теңескен. Соңғы деректер жылқы 58 595 басқа жеткен. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына дейінгі жағдай бойынша бұл іс Ақсу, Екібастұз қалаларының ауылды аймақтарында ойдағыдай, Баянауыл, Май аудандарында көңілден шығарлықтай. Алдыңғы екеуінде жан басына шаққанда 2,06; 2,00 бастан, Баянауыл ауданында 1,98 бас, Май ауданында 1,93 бас, Павлодар ауданында 1,81 басқа тең.

Бірақ, жылқы шаруашылығының ілгері дамуына бөгет болатын көптеген факторлардың бірі – жылқылардың түрлі инвазиялық аурулары. Табынды жылқы шаруашылығының жоғары деңгейде ветеринар-санитарлық және зоотехниялық қызмет көрсетудің жетіспеушілігінен жылқылар арасында әр түрлі этиологиялы аурулардың таралуы, оның ішінде гасетрофилездің де етек алуы байқалуда.

Жылқы арасында гастерофилез барлық табиғи аймақтарда кең таралған және жылқы щаруашылығына келтіретін зияны орасан зор.

А.В. Решетниковтің (1988) мәліметтері бойынша Якутияда бұл аурудың салдарынан бір басқа келетін экономикалық зиян 30,0 - 44,2 рубльді құрайды [1]. Жылқы гастерофилезі Беларусияда, Ресейде, Орта Азия Республикаларында (Өзбекстан, Қырғызстан), Қазақстанның шығыс және солтүстік аймақтарында жан-жақты зерттелген. Бұл зерттеулер нәтижесінде гастерофилездің экстенсивтілігі 95-100%, ал интенсивтілігі бір басқа 153 тен 435 дернәсілге (кейде 1000 астам) жететіндігі анықталған [1,2,3,4,5].

Қазақстанда ертеректе жылқы гастерофилезі оңтүстік-шығыс аймақтарында зерттеп тауып [6], одан соңғы жылдары жылқының бұл ауруына көңіл бөлінбеді. Тек соңғы жылдары Республиканың солтүстік аймақтары мен шығысында гастерофилезге көңіл бөліне бастады [7,8]. Бірақ Павлодар облысында, бұл мәселенің өзектілігіне қарамастан, соңғы уақытқа дейін қарын бөгелектерімен олар туғызатын жылқы ауруына көңіл бөлінбей келеді.

1 Қарын бөгелектерінің және жылқы гастерофилезінің жалпы сипаттамасы
1.1 Бөгелектердің морфологиялық ерекшеліктері

Жылқылардың қарын бөгелегі Gastrophilidae тұқымдасының Gastrophilus туысына, Diptera, Brachycera қысқа мұртты қос қанатты насекомдар отрядына жатады­. Деректер бойынша бөгелектер мамыр – маусымда, ал Европаның солтүстігінде – тамызда пайда болады да, дернәсілдерінің ІІ сатысы қарында - қаңтар – ақпанда, ал ІІІ сатыдағысы – ақпаннан сәуірге дейін, қуыршақтануы - наурыз - сәуірде байқалады. Қуыршақ сатысы 26 - 33 тәулікке созылған [6].

Бөгелек басын, төс және қарнын түк қаптаған, денесінің кейбір жерлерінде қою және ұзын, ал кейбір жерлерінде сирек және қысқа. Денесінде, сонымен қатар кеудесінде қылдары болмайды.

Басының бүйір жақтарында екі ірі, жалаңаш (түксіз), күрделі көздері орналасқан (1 сурет). Жай көздері, Gastrophilus Leach тұқымдасының барлық түрлерінде жақсы дамыған, көздері ерекше склеритте үшбұрыш тәрізді орналасады, олар көздік үшбұрыш деп аталады және де қара түсімен ерекшеленеді. Көздік үшбұрыш екі көздің ортасында, желке мен маңдайдың шекарасында орналасқан. Маңдайы бастың жоғарғы жартысында орналасқан, көздің ішкі шеті арасында, және маңдай жолақ түзеді, әдетте түсімен және де екі жақ бөлімдері – шарасымен ерекшеленеді. Маңдай жалпақтығы бөгелектің әр тұқамдасында әр түрлі, бірақта көбінесе бастың жалпы ені бойынша 1/6 бөлігін құрайды (Gastrophilus рecorum F. аталығында басының ені ең кішкентай), сонымен қатар аналық бөгелектерде маңдай бөлігі аталықтарға қарағанда жалпақ. Маңдай жолағы төменгі жағынан доға тәрізді тігіспен шектелген, ірі, ішке қарай созылған маңдай көпіршігі (птилинум), ол тек қана масаның қуыршақтан шығу кезінде қызмет атқарады. Бүйір жақтағы доға тәрізді тігіс астынан және ішкі жағынан жақ сүйектерін шектейді, ал сыртқы жағынан көздің ішкі қырымен шектелсе, үстінгі жағынан көздің шарасына бекінеді.

Егерде бөгелектің бас бөлігін көзге елестеткіңіз келсе, кәдімгі шыбынды есіңізге түсіріңіз. Ақырғыларында доға тәрізді тігістің үстінгі жағы мен мұртшаларының негізі арасында қуысты аңғаруға болады. Бас бөлігіндегі беттің ортасы қуыс пен езу арасы жақтау (клипеус) деп аталады. Клипеустің үстіңгі жағында үшбунақты мұртшалар орналасқан. Клипеус бүйірлерінен көтеріңкі кішкене біліктермен шек қойылған. Әдетте, ақырғылардың үстіңгі бөлігі шұңқыр жақ бөліктерімен қосылады. Ортаңғы қуыстың астыңғы бөлігі бет қырына бағытталған, ол мұртшаның негізін бөліп және клипеустің үстіңгі жағын оң және сол жаққа бөледі. Бет қыры кейде шұғыл төмендеп, клипеустің үстіңгі бөлігінде орналасады. Бас бөлігінің қыр жағы көзінің астыңғы жағынан бастап езуге дейін беті болып есептеледі. Басының әрбір жағында - бет аралығында, жақ сүйектерінде, қыр бөлігінде медиана орналасқан, ол кейде түсімен ерекшеленеді.

Gastrophilus Leach туысының барлық түрлерінде мұрттары қысқа, олардың ұзындығы бет биіктігінен кемірек, олар мұртша қуысында терең орналасқан. Мұртшаның бірінші бунағы өте кішкентай, екінші бунақ көптеген түрлерде айтарлықтай қысқа дөңгеленіп келген үшінші бунаққа қарағанда; тек қана G. рecorum-да екінші бунағы ұзын және үшінші бунақтың ұзындығынан артық. Үшінші бунақ ариста негізінде ұзын, жалаңаш, үстіңгі жағы қалың. Ауыз мүшелері жоқ немесе екі рудиментарлы шар тәрізді қармалауыштары бар. Басында қылдары жоқ, бірақ шаштары бар; бөгелек аталықтарында бет бөлігінде шаштары қалың және ұзын.

Алдыңғы кеудесі және артқы кеудесі нашар дамыған және үстінен қарағанда көрінбейді. Алдынғы кеудесінде алдынғы аяқтары орналасқан, артқы кеудесінде артқы аяқтары мен ызылдауықтары, екі қос қанатына рудиментті болып табылады. Ал, ортаңғы кеудесі өте жақсы дамыған. Онда қос қанат, ортаңғы қос аяқтарын, артқы бөлігінде екі кеуде қабыршақтары орналасқан; ақырғылары үлкен емес. Үстінен қарағанда тек қана ортаңғы кеудесінің арқасы (ортаңғы арқа) көрінеді, мұнда екі иық төмпешігін айыруға болады, әдетте олар ашық түсті, екі қанат артқы төмпешік, артқы бөлігінің ортаңғы арқасында дөңгелектенген қорған және қорған асты орналасқан, бірақта нашар дамыған. Ол осы түрдің көбінде кездеседі.

Бірақта, G. veterinus-та және G. nigricornis-та қорған асты жақсы дамыған, оның ұзындығы еніне қарағанда тек 3 есе кем. Ортаңғы арқасы көлденен тігіспен екі бірдей бөлікке бөлінеді, ортасында кең үзілген. Көлденең сызықтағы үзінділер тек осы түрге ғана жатады. Ортаңғы кеуде бүйірінде бірнеше жақсы дамыған склериттен тұрады, мұнда қатты қылдары жоқ, бұл қылдар диагностика үшін маңызы зор. Ортаңғы арқа және ортаңғы кеуде бүйірі қалың түкпен қапталған, бүйір жағында түгі әлдеқайда ұзынырақ. Кеуденің бүйір жағында алдыңғы кеуде мен ортаңғы кеуде арасында алдыңғы демтесігі, ал ортаңғы кеуде және артқы кеуде арасында артқы демтесіктері орналасқан.

Қанаттарының құрылысында сүтқоректілерде паразиттелуден туындаған регрессивті белгілер байқалады. Басқа түрлерде арқауында айырмашылықтар болатын болса, Gastrophilus Leach түрінде ешқандай айырмашылық жоқ. Қанатының алдыңғы жағында костальді (с) талшық бар, ол тек қана қанатының шыңына жетпейді (2 сурет). Костальді талшыққа параллельді өте жұқа субкостальді (sc) талшық, костальдіге қосылып немесе еркін бітеді. Субкостальді талшықтан кейін радиальді талшық орналасқан, оның өзі бойлай орналасқан 3 талшыққа бөлінеді, олардың белгілері r1, r2+3 және r4+5; бұл 3 талшықтар соңында костальдіге қосылады, олардың ақырғысы, яғни r4+5 әрқашанда қанаттың шыңына келіп бітеді. Келесі 3 талшықтар – медиальді (m), кубитальді (cu) және анальді (an) – олар бір-бірінен бойлай талшықпен және радиальдіден бөлек орналасады.

Қанаттарында 4 немесе 5 көлденең орналасқан талшықтар бар:

1) иық (h), қанатының негізіне қарай орналасқан және де радиальді талшықпен костальдіні қосады; иық талшығынан субкостальді талшық басталады;

2) радио-медиальді (rm), қанатының ортасында орналасқан және де r4+5 пен m қосады;

3) негізгі медио-кубитальді (mcu), қанатының негізгі жартысында орналасқан және m мен cu қосады;

4) астыңғы көлденең (tp), кейде болмайды, rm-ға жақын немесе қанатының шыңына жақын орналасқан; ол cu мен an қанатының негізіне жалғайды.

Тік және көлденең орналасқан талшықтар қанатта 3 (tp болмағанда) немесе 4 кестемен шектеледі, қанаттың шетіне шықпайтын:

1) алдыңғы негізгі, қанатының негізгі жартысында орналасқан және де r4+5, rm және m талшықтарымен шектеледі;

2) артқы негізгі, қанаттың негізімен және m, mcu, cu-мен шектелген;

3) дискоидальді, m және cu арасында жатыр, шеткі кестенің негізінде және tp болмағанда көрінбейді;

4) анальді кесте, қанаттың негізінде орналасқан және cu, cu 2 және an талшықтарымен шектелген.

Берілген түрдің талшықтарының негізі болып:

1) түзу немесе m артқа қарай кішкене иілген, өз түріне байланысты қанаттың алдыңғы жағында шұғыл иілгіші жоқ – үстіңгі көлденең талшық;

2) әр түрде tp-ның әр қалыпта болуы, әр тұқымдастың бір түрінде басқалармен салыстырғанда талшықтары нәзік болып келеді, ал кейбір түрлерде мүлдем болмайды. Бұл tp талшықтары қарын бөгелектерінде жоғалып кетуі мүмкін.

Сурет 1,2 – G. рecorum F. және G. іntestinalis De Geer. бөгелектерінің имаголары

Қарнында біршама өзіндік ерекшеліктері болады, осымен Gastrtrophilidae тұқымдасы басқа қос қанаттылардан ерекшеленеді. Қарын құрайтын бунақтар негізгі және үстінгі (сыртқы жыныс аппараты) болып екіге бөлінеді. Әрбір жақсы дамыған қарын бунағы арқа склериті (тергит), ол бунақтың үсті мен бүйірінің жабындысы және қарын склеритінен (стернит) тұрады. Тергит және стернит арасында жарғақпен жалғанған, егерде осы жарғақ жақсы дамыған болатын болса, онда тергит пен стерниттің арасы алшақ болады, ал егерде, керісінше жарғақ дамымаған болса, онда аралары тар болып бүйір қырлары тергит пен стернит қосылып кетеді немесе бір-бірінің үстіне жабысады. Әрбір бунақта, үстінгі бунағын алмаса, бір жұп тыныс жолдары бар, олар тергитте немесе жарғақта орналасқан. 1 тергит әрдайым 2 тергитпен қос келеді; 1 стернит қалады. Келесі төрт жақсы дамыған бунақтың жиынтығы қарынның пішіні мен мөлшерін құрайды; одан кейін бірнеше өте қатты өзгерген бунақтар оранласады, олар сыртқы жыныс аппаратын құрайды, аталықтары жақсы зерттелген болатын. Аталықтарының жыныс аппаратының күрделілігі оның филогенін және диагностикада қолданылуына мүмкіндік берді.

Аналықтарының жұмыртқа салғышы ұзын, қатты, түтік тәрізді, кейде қысқа болып келеді. Жұмыртқа салғыш түтігі VI - VII бунақта орналасқан.
1.2 Бөгелектердің жұмыртқа және дернәсілдік кезеңдерінің ерекшеліктері

Жұмыртқалары. Қарын бөгелектерінің жұмыртқалары шығарда түсіп қалатын дөңгеленген қақпақшасымен, арнайы бекітілген жатыры және арнайы микроқұрылыммен ерекшеленеді. Бекіну тәсіліне қарай бекітілетін жатырдың екі түрі болады. Кем мамандандырылған тәсіл жұмыртқаны жалпақ субстратқа салғанда көрінеді – түктен айырылған теріде және шөптесін өсімдіктердің жапырақтарында (G. рecorum). Бұл жағдайда бекітілген жатырдың түрі түтік тәрізді болып келеді. Жұмыртқа салған уақытта түтік желім тәріздес секретпен жағылып, жұмыртқа жалпақ субстратқа тігінен немесе көлденең жабысып орналасады (4 сурет). Басқа түрлері жұмыртқаларын жануардың түгіне бүйір жағынан келген екі жалған аяқтарымен бекінеді, осы жалған аяқтары артқа қарай жалғасады. Ал ауада болған кезде бұл жалған аяқтары ішіне қарай оралып, түкті қармап алады. Бұл жалған аяқтары болған кезде секреттің бөлінуіне маңызы жоқ, бірақта бұл секреттің бөлінуі аналықтарда өте жақсы дамыған. Бұл бездер рудимент болып саналуы мүмкін. Зерттеу кезінде аналықтардың жануарларға шабуыл жасаған кезде, олар суға кіріп шабуылдан құтылады. Яғни, ылғалды ауада жұмыртқалардың жалған аяқтары кеппейді, сонымен қатар түкті қармап ала алмайды. Сондықтан да бөгелек аналықтары осындай жағдайда жұмыртқаларын сала алмайды [9].

Сурет 4 – Gastrophilus ресоrum F., имагосының жұмыртқа салу кезеңі

Қозғалмалы псевдоцефал оң және сол бөлікке бөлінген, олардың ұшында бір-бірден орналасқан ірі сензорлы мүше бар. Әр бөліктің қарын жағында екінші ауыз тесігінің үстінде G. іntestinalis De Geer, G. іnermis Br., G. рecorum F. дернәсілдерінде пигментті шеттерінде тісі бар пластинка орналасқан.

Ауызжұтқыншақ аппараты: оральді бөлігі екі ауыз ілмегінен тұрады. Гипостомальді бөліктің ұшына қарай бөлшентенген және ұзын, алға бағытталған ортаның үшкір гипостомальді склериттің арасында орналасқан ауыз ілмектері өте қозғалмалы. Алға бағытталуы мүмкін немесе ауызжұтқыншақ аппаратының осьіне перпендикуляр орналасады, ақырғы жағдайда ауыз ілмектерінің ұшы арқа бөлігіне бағытталған. Гипостомальді бөлік екі арқа қанаттары мен біршама қысқа, жұпсыз қарын қанатынан тұратын фарингеальді бөлікпен қосылған (5,6 сурет).


Сурет 5 – Gastrophilus veterinus GL, І және ІІ сатылы дернәсілдері мен Gastrophilus intestinalis ІІІ сатылы дернәсілі


Сурет 6 – Gastrophilus Leach ІІІ сатыдағы дернәсілдерінің ауыз ілмектері: 37 – G. pecorum; 38 – G. haemurrhoidalis I;
39 – G. intestinalis Dt Geer; 40 – G. veterinus CI.; 41 – G. incrmis Br.
Денесінің ілмектері өте күшті дамыған, әр бунақта артқа бағытталған алдыңғы ілмектер аймағынан тұрады, G. іnermis Br. түрлерінен басқаларында.

I кеуде бунағынан VII қарын бунағына дейін. Бунақты ілмектер аймағы қоршап тұр.

I кеуде бунағының қарулануы – фартук деп аталады және дернәсілдер иесінің ілмектерінде қозғалуын қамтамасыз етеді. Ілмектер фартукта шахматты түрде орналасады және қарын бөгелегінде 6 немесе одан да көп қатар құрайды. Артқа қарай және арқа бөлігіне қарай ілмектердің пішіні кішірейеді. Фартуктағы бірінші қатардағы қарын бөлігіндегі ілмектер өте ұзын, тік, ұшына қарай жіңішкеріп, ілмек тәрізді артқа қайырылған. Қалған ілмектер тырнақ тәріздес, олардың пішіні бірте-бірте кішірейеді, сондықтан алтыншы немесе жетінші қатарда ілмектердің пішіні бірінші қатардағы ілмектерге қарағанда өте кішкентай.

Басқа қаруланған бунақ ілмектер аймағы 2, 3 қатардан тұрады. Ілмектер шахматты ретпен орналасып, әр қатар сайын шұғыл кішірейіп отырады. Барлық бунақтар аймағы 4 бөлікке бөлінген: қарын бөлігінде жіңішке екі бүйірінен және арқа бөлігінің ортасында. Кейбір түрлердің дернәсілдерінде II – III кеуде бунақтары мен I қарын бунағының қарулануы ерекше тырнақ тәрізді ілмектердің болуымен ерекшеленеді.

Қарын жағындағы барлық кеуде бунақтары 3 қысқа ілмектерден тұратын Кейлин мүшесінің бір жұбы бар, сондай ақ кішкентай дөңгелек түрінде сензорлы мүшелер бар.

II сатыдағы дернәсіл. Денесі дөңгелек, ұзынша, алдыңғы жағы үшкірленген, он екі бунағы бар. Дернәсілдерінде ұршық тәрізді бүйір дөңестері бар, олар I – II бунақтан басталып V – VII қарын бунақтарымен аяқталады, сонымен қатар дернәсілдің әрбір жағында 5 ұршық тәрізді төмпешік, оның ішінде алдыңғы 4 қатар бір қатар тікендермен қорғалған.

Псевдоцефалында екі сенсорлы мүше жұбы бар, екеуі де құрылысы бойынша әртүрлі болады. Осы мүшелер мен ауыз ілмектерінің арасында екі ұсақ тобы бар.

Ауызжұтқыншақ аппараты: оральді бөлігі орақ тәрізді ірі ауыз ілмектерінің жұбынан және параллельді тігіс пластинка жұбынан тұрады. Бұл пластинканың болуы II – III сатыдағы дернәсілге тән қасиет болып табылады. Гипостомальді бөлік фарингеальді бөлігімен қосылған бір склериттен тұрады.

Дернәсілдердің қарулануы артқа қарай бағытталған ұсақ тікенектер аймағынан тұрады. I кеуде бунағы барлық жағынан 10 қатар құрайтын тікенектерден құралған. Келесі бунағының қарулануы 3 – 5 тікенек қатарын құрайды. Тікендері шахматты ретпен орналасқан, бірақта бұл рет бұзылған болатын, өйткені тікендердің пішіні кеміп, қатарлар бір-біріне жақын орналасқан.

Артқы желбезек пластинкалары қосылған, оның оң және сол бөлігінде екі параллельді тыныс алу тесігі бар, олар тік орналасқан және де сәл доға тәрізді сыртына қарай иілген. VIII құрсақ бунағында терең қуыста артқы желбезектері орналасқан, олар 2 горизонтальді (үстінгі және астынғы) жапқыштардың көмегімен герметикалық жабылады. Сыртқы жапқыштың үстінде бір қатар орналасқан төрт сензорлы нүкте бар.

III сатыдағы дернәсіл. III сатыдағы дернәсілдің құрылысы II сатыдағы дернәсілге ұқсас. Денесі сопақ, ұзынша келген, алды үшкір, арты дөңгелек, он екі бунағы бар. Сонымен қатар, дернәсілдің әрбір жағында 5 ұршық тәрізді төмпешіктері бар, олардың ішіндегі алдыңғы төртеуі бір қатар тікенмен қорғалған.

Ірі псевдоцефалында екі пигменттелген сензорлы мүше жұбы бар, әр жұп ерекше емшек ұшында орналасқан. Бұл емшектер кесілген шошақ тәрізді және сензорлы мүшені ашық түсті сақина қоршайды. Сенсорлы мүшелер мен ауыз ілмектерінің арасында екі ұсақ тікендер тобы бар.

Ауызжұтқыншақ аппараты II сатыдағы дернәсілдікімен бірдей, склериті болмайды. Мұнда тек фарингеальді бөлігі қысқа болып келеді.

Дернәсілдердің қарулануы артқа бағытталған ірі тікенектерден тұрады. I кеуде бунағын ұсақ тікендер қоршаған, олар қарын бөлігінде он қатар құрайды, арқа бөлігіне қарай тікендері азая береді. Келесі бунақтардың қарулануы 1 немесе 2 қатар тікендерден тұрады.

Егерде қорғандары бір қатардан көп болатын болса, онда олар шахматты ретпен орналасады және де келесі қатардағы тікендер пішіні кішкентай болып келеді.

Алдыңғы жел безектері өте ірі, бірақ терінің астына терең енгендіктен көрінбейді. Олар ұзын,массивті тыныс алу түтігінен тұрады, ұшында көптеген тыныс алу тесіктері орналасқан.

Артқы желбезектері бір пластинкаға қосылған , оларда үш тыныс алу тесігі бар. Артқы желбезектер VIII қарын бунақтары ұшында терең кеңістікте орналасқан және II сатыдағы дернәсіл сияқты жоғары және төменгі горизонтальді жапқыштардың көмегімен генметикалық тұйықталады. Сыртқы жапқыштың үстінде 4 сензорлы нүктелер бар, олар бір қатар орналасқан, оның ішінде астыңғы жабындыда әдетте ірі болады, басқаларға қарағанда. Gastrphilus Leach түрлерінің барлық дернәсілдерінде жабындысының ішкі жағанда шашқа ұқсас нәзік тікендер орналасқан.
1.3 Бөгелектердің таксономиялық ерекшеліктері және биологиясы

Қазақстанның әртүрлі табиғи аймақтарында қарын бөгелектерінің таралған 6 түрі белгілі. Олардың 4 түрі Республиканың солтүстік аймақтарымен (Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Қарағанды), солтүстік-шығысында кездеседі. Олар экологиялық иілімдігі өте эоғары, барлық табиғи жағдайларға бейімделген, кең ареалды түрлер (G. intestinalis, G. pecorum, G. haemоrrhoidalis, G. veterinus) [7,8].

Gastrophilus intestinalis - қарынның үлкен бөгелегі. Жылқы бөгелектерінің ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 13-16 мм, сары қоңыр түсті. Басы үлкен және түкті. Басында екі күрделі жөне 3 қарапайым көздері орналаскан. Қүрсақ жағында денесін дақгар басқан. Жүмырткасы сары түсті, ұзындығы 1,2 мм айқын көрінетін көлденең жолақгары бар. I сатыдағы дернәсілдердің ұзындығы 1,05-1,1 мм, ақ түсті. Бас жағында екі ілмекті аузы бар.

ІІІ сатыдағы дернәсілдердің дене тұрқы 20мм, пішіні сопақ. Денесінің әр буылтығьшда екі қатар тікенектері бар, біреуі екіншісінен ірірек.

G. haemorroidalis- қызыл қүйрық бөгелек, күрең түсті, дене түрқы 9-11 мм, қүрсақ жағының түсі үш түрлі: алдыңғы жағы ақ, орта түсы -қара, қүйрық жағы - жирен, сондыктан оны қызыл қүйрық бөгелек деп атаған. Қанаттары түссіз, жұмыртқалары қара-қоңыр. I сатыдағы дернәсілдердің 13 буылтығы бар, ұзындығы 0,58 мм, ақ түсті, II сатыдағы дернәсілдердің ұзындығы 14 мм. III сатыдағы дернәсілдің үзындығы 18,5 мм, әр буылтығында ұсақ екі қатар тікенектері бар.

G. рecorum- шөгі бөгелегі. Ұрғашылары күрең түсті, дене тұрқы 16 мм, еркектерінің түсі сәл анықгау, дене түрқы 13 мм. Басы кеудесінен сопақгау, мандайы тар, басы түкті. Кеудесі қоңыр, оның орта шенінде - қара түсті, ашық екі жолағы бар. Құрсақ жағы қара қоңыр, кеудесінен кеңірек. Жұмыртқалары қара түсті, ұзындығы

Өсіп-өнуі. Қарын үлкен бөгелегінің ұрғашылары жүмыртқаларын бір-бірден, жылқының аяқ, иық кеуде түктеріне желімдейді (7 сурет).

Ал, қызыл құйрық бөгелек жүмыртқаларын жылқының ерніндегі түкке салады.

Шығыс бөгелегі жүмыртқаларын шөптің сабағына, жапырағына және атқазықка салады. Олар жем-шөп арқылы жылқының аузына түседі. Жылқының әр жеріне салынған жұмыртқалардан 4-10 тәуліктен соң I сатыдағы дернәсілдер өсіп шығады. Олар теріні қышытқандықтан, жылқы ернімен және тісімен қасынып, тері үстінде жыбырлап жүрген дернәсілдер тіліне және еріндеріне жұқтырып алады. Ауызға енген дернәсілдер тілдің, ұрттың және қызыл иектің кілегей қабығына еніп кетеді. Ауыз ішінде олар 3 аптадай болып, стоматит немесе ауыз уылу ауруын туғызады. 3-4 аптадан соң дернәсілдер түлеп, азыкпен бірге жұтылып, өздерінің негізгі орны-қарынға жөне ішекке баръш орналасады. Сонда олар түлеп 9-10 ай тіршілік етеді.

Келесі жылы жазғытүрым күн жылынғанда III сатыдағы дернәсілдер жылқының тезегімен жерге түсіп, топырақгың үстіңгі кабатына еніп қуыршақ сатысына айналады. Куыршақ ішіиде 20-50 тәулікте бөгелектің ересек, яғни имаго сатысы дамып өседі. Сонымен, жылқы бөгелегінің жүмыртқадан ересек сатысына дейін өсіп дамуьша 1 жыл уақыт керек (8 сурет).

1 – үлкен қарын бөгелегі; 2 – мұрт бөгелегі; 3 – он екі елі ішектік бөгелек

Гастерофилез - тақ тұяқтылардың (жылқы, есек, қашыр) асқазан жолдарын, таз қарнын мекендейтін Gastrophilidae түқымдасының Gastrophilus туысьша жататын бөгелек балаң құрттары туғызатын энтомоз ауруы. Індет ауру малдың ас қорыту процесі бүзылуымен, жануарлардың бірте-бірте арықтауымен, гастритке, гастроэнтеритке шалдығуымен сипатталады.

Аурудың дамуы, патогенді мен клиникалық белгілері ішке түскен қарын бөгелек дернәсілдерінің санына байланысты. Ғылыми деректерге сүйенсек үлкен қарын бөгелек дернәсілдерінің саны көптеген аймақтарда 300-500 дейін болады [9], ал олардың ұрғашылары 431 ден 541 дейін жұмыртқа салады [10]. Осындай өсімталдығының нәтижесінде көптеген аймақтарда 100% жылқы басы ауруға шалдығады.

Эпизоотологиялық деректер. Жылқы гастерофилезін таратушы осы ауруға шалдыққан мал. Инвазия жылқыға, есекке, кашырға жаз айларының ыстық күндерінде жүғады. Әсіресе қуаңшылық жылдары гастерофилез көптеп кездеседі. Жауын - шашынды жылдары ылғалдың молдығымен жерге түскен дернәсілдер саңырауқүлақшалармен зақымдалып, бір қатары қуыршақ сатысына көшпей-ақ қырылып калады.

Павлодар Ертіс өңірі мен Баянауыл таулы аймағының табиғи жағдайлары бөгелектердің өсіп-өнуіне өте қолайлы. Сондықтан жылқы арасында гастерофилездің экстенсивтілігі мен интенсивтілігі неғұрлым жоғары болса, бөгелек шыбындарының популяция қалындығы көтеріледі де, жаз айларында жылқылардың зақымдану деңгейі өседі.

Табиғи жағдайлардың әртүрлілігі облысқа тән ерекшелік болып табылады. Бұған оның меридиональды (батыстан шығысқа қарай 450 км-нен астам) да, ендік (оңтүстіктен солтүстікке қарай 700 км-ге дейін) бағытта да едәуір ұзақтығы жағдай жасайды. Павлодар облысы негізінен екі географиялық ендік немесе табиғи зоналарда - далалы және шөл-далалы зоналарда орналасқан. Ол бірнеше аймақшалардан тұрады. Осы аймақшалар топырақ жағдайлары, жердің рельефі және өсімдік жамылғысы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Сонымен қатар Баянауыл тауларының маңында ерекше таулы орман-дала зонасы бар. Оған таулы-орманды топырақтағы қарағай ормандарының болуы мен таулы қара топырақта аралас-боз даланың болуы тән ерекшелік (9 сурет).

Павлодар облысының территориясында ұзындығы 720 км созылатын Ертіс өзенінің орта ағысының телімі жатыр. Ертіс аңғарын үш ландшафтты топтарды бөлуге болады. Олар интразональды табиғи аймақпен - жайылмамен - бірге солтүстік орманды далаға, оңтүстік орманды далаға (Батыс Сібірдің орманды даласының жалғасы ретінде), ормансыз далаға, жайылмаға және ұсақ шоқыларға анық бөлінеді.

Ертіспен тікелей байланыста болып, жайылма өзенмен бірге бүкіл облысты оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Шығыс Қазақстан облысының шекарасынан Омбы облысына дейін (Ресей) кесіп өтеді. Жайылма сол жағалаудың бойымен оңтүстікте Қазақ ұсақ шоқылармен, батыста және солтүстікте - ормансыз даламен шектеседі. Ал оң жағалауда оңтүстікте оған Алтай тауларының беткейлері мен оңтүстік орманды даланың ормандары жақын орналасады. Батыста жайылма тікелей ормансыз даламен, ал солтүстікте оған солтүстік орманды даланың шіліктері өте жақын орналасқан. Жайылманың ені біздің облысымыздың оңтүстігінде Семейге жақын жерде 4-5 шақырым болса, жайылманың ең кең жері Ертіс өзенінің орта ағысында байқалады. Павлодар қаласының маңында ол 20 км-ге дейін жетеді. Ал Омбы облысымен шектесетін жердің маңында жайылманың ені тарылып 8 шақырымнан аспайды. Топырақтың құрғақшылық кезеңінде де айтарлықтай ылғалды болуы жайылмаға тән ерекшелік. Бұл Ертістің тасқынынан кейін жайылма рельефінің барлық төмен орналасқан телімдерін тамызға дейін су басады. Бұның нәтижесінде көптеген уақытша және түрақты су айдындар, батпақты өзендер («қарасу»), шөп шығып кетіп батпақтарға айналған көлдер (лягтар), Ертіс салаларының өзендері мен көлдері қалыптасады.

Олар қос қанатты қансорғыш жәндіктердің жаппай көбеюі мен өсуіне қолайлы жағдай жасайды.

Жайылманың өсімдіктері орманды, бұталы және шалғынды өсімдіктерден тұрады. Жайылманың ормандары Ертіс жағаларының, оның тармақтарының, ескі арналардың, көлдердің ең биік жерлерге тұстастырылған жэне ақ теректен құралады, ал тегіс рельефі бар, тармақтары кесіп өтпейтін, байтақ жалпақ төменгі жерлерде қара теректерден құралады. Орманға да, жалпақ төменгі жерлерге де тән бұталардың жас өскіндердің ішінде қара қарақат, қан қызыл долана, сынғақ итшомырт, татар бөріжидегі, итмұрындар жиі кездеседі. Шөптесін жамылғысы әртүрлі шалғынды астық тұқымдастардан, өлеңдерден, бүршақ тұқымдастардан, қарабүлдіргеннен және аралас шөптерден құралады (10 сурет).

Жалпақ ойпат түріндегі, тегістеу келген жоғары кеңістіктермен шектесетін төменгі жерлерде ну ақ тал таралған. Оның шөптесін жамылғысында астық түқымдастар, өлеңдер және т. б. аралас шөптер кездеседі.

Шағын өзендердің, көлдердің, ескі арналардың, тармақтардың жағалауларында, сонымен қатар жайылманың тостаған түріндегі төменгі жерлерде, аралдарда жэне террасалық аймақтардың алдындағы жерлерде қара тал мен ақ тал кең көлемді алады, қайын мен көк терек кездеседі. Олардың шөптесін жамылғысында әртүрлі өлеңдер жэне бидайық басым болып келеді.

Ірі шалғындардың өсімдіктері бидайықтың, өлеңнің, жоңышқаның, беденің, қоңырбастың, иманжапырақтың, қымыздықтың және т.б. аралас шөптерге жататын өсімдіктерден құралған. Су айдындардың және батпақты жерлердің жағалаулары ну қамыспен және әртүрлі ну қоғалармен жабылған. Жағалаулардан алыс жатқан ұсақ су айдындарында сугүлдер, түңғиықтар, Әртүрлі мүйізжапырақтар, шалаңдар және басқа гидрофиттер көптеп өседі.

Суды және судың қасында өсетін өсімдіктері бар уақытша және тұрақты су айдындардың барлық типтері қансорғыш қосқанаттылардың, ең алдымен, соналардың жұмыртқа салуға және суды фазалардың дамуына қолайлы экожүйені жасайды.

Көптеген экотопиялық жағдайлары бар жайылманың орманды және ашық кеңістіктердің экожүйесі ксерофильді, мезофильді және олигофильді жағдайларға бейімделген қосқанатты қансорғыш жәндіктердің белгіліл бір топтарын қалыптастырады. Сондықтан Ертіс өзенінің жайылмасы қосқанатты қансорғыш жәндіктердің ғана шоғырланатын жері болып табылмайды. Бұл жерлер ең шұрайлы мал жайылымдары болғандықтан, бөгелектердің негізгі өсіп-өнетін биотоптары болып табылады.



Сурет 9 – Баянауыл орманды-таулы алқабындағы жайылым