ПӘн бағдарламасы (syllabus)

Пән бағдарламасының титулдық парағы (SYLLABUS)

Нысан ПМУ Ұ С7.18.4/19

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Журналистика кафедрасы

Бұқаралық коммуникация құралдарының тілі мен стилі пәні бойынша
5В050400 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған

ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

Павлодар

Пән бағдарламасының бекіту парағы (Syllabus)

Нысан ПМУ ҰС 7.18.4/19

БЕКІТЕМІН

ГПФ деканы

___________ Ж.Т.Сарбалаев

«__»________ 20__ ж.

Құрастырушы: филол.ғ.к., доцент Курманова З.К.

Журналистика кафедрасы

Пән бағдарламасы(Syllabus)

5В050400 Журналистика мамандығына арналған

№__ хаттама

1. Оқыту пәнінің төлқұжаты

Кредит саны мен оқыту мерзімі

Барлығы – 4 кредит

Курс: 3

Семестр: 5
Барлық аудиториялық сабақ – 67,5 часов

Дәріс - 30 часов

Тәжірибелік /семинар сабақ - 15 часов

СӨЖ – 112,5 сағ.

соның ішінде ОСӨЖ – 28 сағ.

Барлығы - 180 часов

Бақылау формасы

Қорытынды бақылау формасы Емтихан – 5 семестр

Қазақ әдебиеті

Қазақстан тарихы

Журналистикаға кіріспе

Оқытушы жайында мәліметтер: Курманова З.К.

Журналистика кафедрасының доценті, филол. ғ. к.

Байланыс телефондары: 68

Қабылдау күндері: сейсенбі, сәрсенбі 11.00-12.00

Аудитория № 262

1) тіл құралын баспасөзде, телевизия мен радио материалдарында орынды да сауатты қолдана білу шеберлігіне үйрету.

2) болашақ журналистерге публицистикалық жанрлардың тілі мен стилі туралы тиянақты білім беру.

Бұл жалпы курсты оқыту арқылы студенттердің тіл, стиль сияқты журналистік шеберліктің маңызды жақтарына ден қоюына ықпал ету. Газет-журнал материалдарының, телевизия және радио хабарларының тілдік, стильдік ерекшеліктерін саралай білуге баулу. Мерзімді басылымдар сипатының, телерадио аудиториясының, аймақтық ерекшелігінің, т.б. тіл-стильге тигізер әсерін айқын аңғарту.

Студенттердің баспасөз тілінің, телерадио коммуникациясы мәдениетін арттыру мәселесіне ерекше көңіл бөлу, ауызша және жазбаша жұмыстарының лексикалық, грамматикалық, синтаксистік жағынан дұрыс болуымен қатар тілі мен стилі жағынан жатық әрі сауатты болуына мән беру.

Осы пәнді оқу барысында болашақ журналист әрбір жанр мен формалардың өзіндік тілдік, стильдік ерекшелігін білуі тиіс. Әр түрлі тақырыпта материал жазғанда, басылымның, телерадио арнаның өзіндік ерекшелігіне сөйкес сөз қолдану тәсілдерін таңдай білуі керек.

Шәкірттердің тіл мәдениетін арттыру мәселесіне ерекше кеңіл бөлу. Олардың ауызша және жазбаша жұмыстарының, түсірілген бейне сюжеттерінің, жазылған аудиотаспаларының лексикалық, грамматикалық, синтаксистік жағынан ойға қонымды болумен қатар, қүлаққа жағымды естілуіне мән беру.

Жалпы тілдік шеберлікке үйретудің басты негіздері - практикалық жұмыстар арқылы жазу мәнеріне дағдыландыру. Лабораториялық сабақтарда хабар, сұхбат, репортаж сияқты жанрларға тән тілдік, стильдік ерекшеліктерді сақтай отырып, материалдар жазуды үйрету.

- Бір-бірінің материалдарын редакциялауға машықтандыру. Ескерілетін негізгі мәселе - ойдың дәлдігі, фактіні орынды пайдалана білудегі тілдік, стильдік ерекшеліктер. Термин сөздерге, мақал-мәтелдерге, қанатты сөздерге, цитаталарға мән беру, әрбір сейлемнің дәл, айқын ұғым беруін қамтамасыз ету.

Тақырып 1 Газет жанрлары және олардың тілдік, стильдік ерекшеліктері.

Жоспар:

1. Басмақаланың тілдік, стильдік өзгешеліктері

3. Басмақала ерекше жанр

Газет жанрлары тек ақпарат берумен шектеліп қалмайды, әртүрлі жағдайларға байланысты қоғамда болып жатқан құбылыстарға баға беру әдістерімен ерекшеленеді. Сондықтан сөз қолданыстарында баға берушілік басым сипат алады. Газет жанрларындағы мұндай сипатты тілдік, стильдік ерекшелік деп түсіну қажет. Публицистикалық жанрлардың көлемі шектеулі болғандықтан стандарт тіркестер, штамп сөздер жиі кездесіп отырады.

Басмақаланың тілдік, стильдік өзгешеліктері, оның маңызы және тілдік ерекшеліктері. Басмақала - ұжымдық шығармашылық. Басмақаланың тілі туралы Г. Я. Солганик, И. П. Лысакованың ғылыми пікірлері. Басмақала тақырыптарының сан алуан болып келуі жоне оның тілдік ерекшеліктері. Басмақаланьгң турлері.

Басмақаланың проблемалылығы және онда тілдік, стильдік қолданысында әдеби тіл нормасының қатаң сақталуы. Басмақала ерекше жанр болғандықтан ондағы тілдің ролі. Баспасөзде белгілі бір топ, мемлекет, жеке адамның саяси көзқарасы мен позициясын жеткізудегі, үгіт-насихат таратудағы тілдің қызметі, бас мақалалар арқылы анық корінуі. Басмақаланың бұрын да, дәл қазіргі күні де актуальді болу себептері. Мемлекет үстанып отырған идеологияны іске асырудағы баспасөз тілінің ерекшелігі.
Тақырып 2 Акпарат жанрының тілдік ерекшеліктері.

Жоспар:

2. Сұхбаттың стильдік өзгешіліктері

3. Репортаж жанрының тілі мен стилі

Газет материалдарынан нақты мысалдар арқылы ақпарат жанрын ашып, айкындап тұрған тілдік, стильдік ерекшеліктерге тоқталу. Жанрлық ерекшеліктен туындайтын талаптар информацияны беру кезіндегі тілдің стиліне коп әсерінің болуы. Заметка жанрының ғылыми-зерттеу макалалардан айырмашылығы. Көлемінің шектеулі болып келуі. Бұл жанрда публицистикалық сарынды танытып тұратын тілдік штамптарды пайдалану; Осы еркешеліктерді қатаң сақтау арқылы ойды нақты да айқын жеткізуді мақсат ету. Аз сөзбен кеп мағына беру арқылы бұл жанрға тән сөйлемдердегі берілген сөздердің қалай қолданылып тұрғандығын, тілдік ерекшеліктердініи мәнін түсіндіру.

Сұхбаттың стильдік өзгешіліктері. Газет жанры ретінде сұхбаттың ерекшелігі. Сұхбаттың әлеуметтік маңыздылығы. Тілдік ерекшеліктеріне байланысты Розенталь, В. Т. Бобылевтің, т.б. ғалымдардың ғылыми пікірлеріне тоқталып ету. Сұхбат тілінде әдеби нормадан ауытку, кәсіби, диалект, термин сөздерімен қоса жаргондардың кеп кездесетін жанр екендігі. Себебі, сұхбат тілінен сұхбат берушінің әлеуметтік деңгейі, ойлауы, кәсібі, ортасы көрінуі тиіс. Сұхбат жанрының түрлеріне қарай қолданылатын тілдік, стильдік ерекшеліктер. Шағын формалы сұхбат: (жедел) сұхбат, блиц-интервью, телефон-сұхбат т.б. әр түрлі басылымдағы тілдік ерекшеліктері.

"Дөңгелек столінің, пресс-конференция, диалог, монолог сияқты пішіндерінін баспасөздегі тілдік, стильдік ерекшеліктері. Сұхбат жанрының ресми және бейресми газеттердегі тілдік қолданыстың өзіндік белгілері.

Репортаж жанрының тілі мен стилі. Репортаж жанрының тілдік
ерекшеліктеріндегі басқа жанрлармен ұқсастығы және айырмашылығы.
Репортаждағы автор тілінің тартымдылығы. Репортаж жанрынын көркемдігі мен проблема көтере білуіндегі тілдік қолданыстар. Репортаж жанрының экспрессияға құрылған, оқырманға әсер ету, еліктіру сияқты оқиғаға қатысушылар пікіріне иек арта, фактіге сүйене отырып, баяндау, суреттеу, елестету негізіндегі тілдік элементтердің сұрыпталып қолданылуы. Репортаж жанрының шеберлері туралы.
Тақырып 3 Корреспонденцияның өзгешіліктері.

Жоспар:

2. Очерктің тілдік, стильдік артықшылықтары

3 Сатиралық жанрлардың тілі мен стилі.
Тілдік ерекшеліктерін ескере отырып, оны газеттің негізгі жанрларының бірі ретінде қарастыру. Корреспонденцияның стильдік әрі жанрлық ерекшеліктерін ажырата білудегі ерекше белгісі. Корреспонденциянын бойынан басқа жанрларға ұқсастығын тілдік элементтер арқылы да ажырата білуге машықтау. Корреспонденция жанрының құрылысы. Ондағы бастапқы жолдар яғни бастау түрлерінің тілдік ерекшеліктері. Корреспонденциядағы аяқталу түйінінің түрлері және оның тілдік, стильдік ерекшеліктері. Корреспонденциядағы айдар (рубрика) және оның мақсаты. Корреспонденциядағы тақырып тілінің ерекшелігі. Тақырып таңдауы, зерттелуі, фактінің нақтылығы, логикалылығы. Корреспонденциядағы сурет (образ) элементтерінің орны мен қолданылуы кызметіндегі тілдік ерекшеліктері. Корреспонденциядағы авторлык. "меннің тілдік көрінісі. Газеітен нақты мысалдар арқылы корреспонденцияны тауып, накты мысалдар арқылы тілдік, стильдік ерекшеліктеріне көз жеткізу.

Очерктің тілдік, стильдік артықшылықтары. Очерктің көркем-публицистік жанр ретіндегі тілдік, стильдік белгілері. Очерк туралы ғалымдардың ғылыми пікірлері. Тілдік қызметіне қарай очерктің әңгіме, зерттеу секілді басқа жанрларға жақын тұруы, негізгі газет жанрларына ұқсастығын тілі мен стилінен ажырату. Очерктегі автордың ролі. Очерктегі факт, ой қосу, қиял, суреттердің, көркемдегіш тілдік құралдарының публицистикадағы орны. Тілдік, стильдік түрғыдан очеркке қойылатын талаптар. Жолсапар очеркі, портреттік очерк, публицистикалык очерк секілді түрлерінің тілдік қолданыстары. Проблемалық очерктердің тілдік ерекшеліктері. Белгілі бір очеркистің тіл қолданыстағы шеберлігі. Яғни әрбір сөзді, әрбір грамматикалық тұлғалар мен тәсілдерді очерк идеясы мен стиліне орайластыра қолдануға баулу. Очерктегі табиғат көрінісін, адам көңіл күйін суреттеу, оқиғаны өрбіту, очеркті бастап, аяқтау сияқты әдіс-тәсілдердегі тілдік элементтерге кеңіл белу. Мақал-мэтел, өкспрессивті тұрақты соз тіркестері, инверсия, метафора, перифраз, теңеу, аллегория. символ, анафора, эпифора тәрізді т.б. әдіс-тәсілдердің очерктегі көркемдеудегі орны. Очеркист қаламына тән даралық ерекшелікті тілдік, стильдік құрылымынан көре білу. Очерк тіліндегі синтаксистік тұтастык.

Сатиралық жанрлардың тілі мен стилі. Өмірдің кемшілік жақтарык суреттеудегі тілдік қолданыс. Сатираның басты міндеті. Фельетон стилінің ерекшеліктері. Памфлет түрлері және оның тілі мен стилі эпиграмма. Пародия және олардын жанрлық, тілдік ерекшеліктері.

Бүлдіршіндер мен балаларға арналған басылымдар тіліне тән қасиеттер. Балалар әдебиеті мен басылымына қойылатын талаптар: Балалардың ж ерекшелігін ескеру. Жас оқырманның сезіміне әсер етіп, психологиясь қалыптастыратын шығармалардың тілдік, тәрбиелік мәндері. Қабылдауға жеңіл, ойға айқын, түсінікті болу шарттары. Шығарма оқиғасын үнемі бірінші жақтан баяндаудың жетістіктері мен кемшіліктері. Балаларға арналған газеттерде баяндауыш тұлғалардың қысқартылып қолданылуы. Баспсөз бетінде балалар авторларының әдемі образдар жасауда жиі қолданатын тәсілдер: теңеу, суреттеме, сипаттама, аллегория, т.б. Ауыспалы мағынада қолданылатын сөздерге сақ болу шаралары: "жаманның "жақсы деген мағынада қолданылуы секілді көптеген мысалдар. Ауызекі сөз мағынасында пайдаланылатын сөздердің жазба мәні. Бүгінгі таңдағы жасөспірімдердіңң қабылдау деңгейі мен білім дәрежесі өте жогары болғандықтан, сезімталдық сияқты қасиеттерді еңңбекпен, талаппен ұштастыра білу қажеттігі.

Көркем әдебиет тілінің ой мен сөзімді образдар арқылы бейнелеуі. Көркем әдебиет стилінің басқа стильдерге қарағанда айрықша ерекшеліктерге ие болүы. Сөз арқылы автордын көркем образ жясауы. Баяндамай, суреттеуі. Тілдік құралдардың көркемдік, бейнелік және суреттеме қасиеттерін жан-жақты аша түсуі. Көркем әдебиет тілін әкспрессивті және эмоционалды болуы. Жазушының оқырмандарга көркем образ арқылы әсер етуі. Көркем әдебиет стилі тіл стильдерінің басқа түрлерінде көбірек кездесетін сөздер мен пішіндерді өзінше құбылтып, максаттарына лайықты пайдалануы. Сөздердін түрлі ауыспалы мағына қолданылуы. Теңеу, метафора, метонимия, эпитет, синекдоха секілді керкем әдеби стильдегі бейнелеуіш, суреттеме құралдардың жиі кездесуі. Керкем әдеби стиль, тілдің градация, перифраз, қайталау, инверсия т.б. секілді көркемдегіш құралдарын еркін пайдалануы. Көркем әдеби стиль синоним, антонимдердің талғанып, таңдалып қолданылуы. Керкем шығарманың бір ерекшелігі көп жанрлы болып келуі. Проза, драма, поэзия секілді әр жанрдың өзіне тән тіл ерекшелігін сақтау. Әдеби тіліміздің байлығын өз жанрына байланысты еркін қолдану.Тіліміздегі басқа стильдерге қарағанда көркем әдеби стильдің аясының кеңдігі.
Тақырып 4 Газет жанрларына тіл, стиль жөнінен қойылатын талаптар.

Жоспар:

2. Газет жанрларының тілі мен стилін әсерлеу жолдары

3. Тілдің көркемдегіш құралдары

Талдамалы-публицистикалық, көркем-публицистикалық жанрларда жазылған материалдардың тілдік, стильдік табиғаты. Газет тілі мен стилі-қойылатын басты талап. Аз сөзбен көп мағына беру. Фактінің дәлдігін берудегі тілдік қолданыс. Сейлемдегі сөздердің орын тәртібі және әрбір тілдің өзіне тән ішкі заны, ережелерінің қатаң сақталуы. Қазақша сейлемдегі сөздердің орын тәртібінің тұрақты болып келуі. Сөздерді саралап, таңдап дәл қолдануда газет жанрларының тіліне қажет лексика топтарын дұрыс, орынды, шебер қолдануға назар аудару. Тіл шұбарлылыгы. Қысқарған сөздер т.б. түсінікті етіп берудегі тілдік бірізділік мәселесі.

Газет жанрларының тілі мен стилін әсерлеу жолдары. А. Байтұрсыновтың әсерлеуге берген анықтамасы. Тілдік шеберліктін сипатын білдіретін әдіс-тәсілдерін екі топқа бөліп қарастыру.

Мақал-мәтел, қанатгы сөздердің стильдік қызметі. Экспрессивті тұрақты сөз тіркестері. Көркемдегіш, бейнелегіш құралдардың жасалуы, оның құрылымдық түзілісі, бұл құралдардың лексикалық, грамматикалык ерекшелігі неде деген мәселелерді газет материалдарымен байланыстыра оқыту тиімділігі. Күнделікті газет бетіндегі қарапайым сөздердің өзі де қолдануда стильдік жағынан құбыла алатындығына көз жеткізу. Баспасөзде суреттеме құралдарды пайдалану сол тілдің мәнерлілігі мен көркемдігін, икемділігі мен бейімділігін, анықтылығы мен нақтылығын көрсетуде тиімділігіне көз жеткізу. Тілдің көркемдегіш құралдарын оқытуда оның қалай жасалатындығын, қалай қолданылатындығын және стильдік ерекшеліктерін таныстыру.

Жоспар:

2. Газет тілі мен стилінің тіл мәдениеті мәселелерімен тығыз байланыстылығы

3. Газет тілінің қоғамдық қызметінің әралуандығы.

Баспасөз тілінің мәдениеті туралы тұжырымдар. Тіл мәдениеті туралы А.Байтұрсынов, М.Балақаев, Р.Сыздықов, Р.Әміров т.б. ғалымдардың ғылыми пікірлері. Тіл мәдениетінің салалары. Баспасөз тілін мәдениетті етудегі аударманың орны. Тіл мәдениеті және тілдік норма. Студенттердің тіл мәдениетін арттыру мәселесіне айрықша көңіл болу. Орфоэпиялык. лексикалық және грамматикалық дұрыс болумен бірге тілдік, стильдік жағынан оқырманның қабылдауына жеңіл әрі сауатты болуына мән беру.

Газет тілі мен стилінің тіл мәдениеті мәселелерімен тығыз байланыстылығы. Баспасөз тілінің мәдениетіне қойылатын талаптар. Газет тілінің қоғамдық қызметінің әралуандығы. Қолдану ерісінің кеңдігі, өмірдің барлық саласын дамытудың пәрменді құралы ретінде бейнелеу тәсілдерімен, икемділігімен, мәнерлеу мүмкіндігінің молдығымен бай әрі мәдениетті, жетілген тіл екендігі. Баспсөз тілінің мәдениетінде термин сөздерінің колданылу аясы.
Тақырып 6 Стиль түрлерінің баспасөздегі көріністері.

Жоспар:

көркем-әдеби стильдер.

2. Кітаби-жазба стильдердің әр салада атқаратын қызметі

3 Ғылыми стильдің зерттеу обьектісі

Ауызекі сейлеу стилі, кітаби-жазба, іс қағаздары, ғылыми, публицистикалық,

көркем-әдеби стильдер. Ауыз екі сейлеу тілінің өзіндік ерекшеліктерін жасайтын айрықша белгісі - жағдайға байланысты сойлеу мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерді қолдану өзгешілігі. Кітаби-жазба стильдердің әр салада атқаратын қызметіне қарай іс-қағаздар мен ресми, публицистикалық, ғылыми және көркем-әдеби стильге жіктелуі. Кітаби- жазба стильдердің бір-бірінен ажыратылып беліне бастауы қоғамдық ой-сананың жоғарылығынан болуы. Қоғамдық ойдың жоғарылауынын ұлт тілінің маңызын арттыруы. Іс-қағаздары мен ресми құжат тілінде факт дәл көрсетіліп, бір ізбен жүйелі жазылуы. Іс қағаздары мен ресми құжаттардың ерекше қатынас жасау құралдары болып саналуы. Ғылыми стильдің зерттеу обьектісін ғылыми түрғыдан сипаттап, дәлелдеп түсіндіруі. Пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін логика заңына, яғни дұрыс ойлау заңына сүйену керектігі.

1. Жарнама және оның қазақ баспасөзіндегі көрінісі.

2. Жарнама материалдарының тілдік, стильдік айшықтары.

3. Жарнамалық материалдарға қойылатын тілдік, стильдік талаптар

Жарнама және оның қазақ баспасөзіндегі көрінісі. Жарнама материалдарының тілдік, стильдік айшықтары. Жарнаманың түрлері, стильдік, тілдік қызметі және берілу түрлері. Жарнамалық материалдарға қойылатын тілдік, стильдік талаптар. Жарнама тақырыптарындағы тілдің қызметі.
Тақырып 8 Телехабардың тілі

Жоспар:

2. Экран тілінің пішіні, стилі әрбір хабардың жанрына қарай белгіленуі

3. Репортаждың экран тілін ауызекі сөйлеумен теңеуі

Теледидар шығармашылықтың бір түрі ретінде өзіндік көркем тілі болады. Оның тілі кинодан мұра етіп алынған. Ол құрамдас үш бөліктен тұрады. Сол телетіл құрамдастарының қалыптасуы кино жасау тарихымен байланысты, ал дамуы телевизияның өз тарихымен астасып жататыны нақты мысалдармен түсіндіріледі.

Телетіл құрамдасының біріншісі - "экран тілің. Оның өз құрамдастары бар. Негізгісі кино – және бейнекамера арқылы алынатын - кадр, план, ракурс деп аталатын тәсілдер.

Екіншісі - монтаж. Ол студиядағы технологиялык құралдар арқылы алынады. Монтаж - құрастыру деген үғым. Оның кино өндірісіндегі класикалық үлгісі негіз ретінде алынады. Ал, қазіргі электронды құралдардың дамыған кезіндегі монтаж мүмкіндіктері бүгінді дамудың нәтижесі. Осы мүмкіндіктерді түсініп, оларды орнымен қолдану - телетілді көркемдеудің жаңа да озық түрі. Бұл орайда, көркемдікке қол жеткізудің әдіс-тәсілдерін ұғындыру үшін көркем-публицистикалык хабарлар мен телефильмдер пайдаланылады.

Экран тілінің пішіні, стилі әрбір хабардың жанрына қарай белгіленеді. Яғни ақпараттық бағдарламаларда кадрларды қысқа, оның есесіне план алмасу салыстырмалы түрде көптеу, ал монтаж келте түрде кесіп жалғауға негізделеді. Мұны жазба тілдегі тәсілдермен салыстыратын болсақ, стенографиялық тіл деуге болар еді. Өйткені тек акпарат беретін кадрлар ғана қысқа да дәл етіп беріледі.

Репортаждың экран тілін ауызекі сөйлеумен теңеуге; телеэтюд, очерк, публицистиканы экран тілін көркемдейтін әдеби тіл деп салыстыруға болады.

Жоспар:

2. Журналистика саласында қазақша арнайы, дербес зерттеушілер

3. Радионың тілі, стилі туралы қазақша еңбектер

Радионың тілі мен стилі туралы XX ғасырдың 20-30 жылдары алғашқы зерттеулер пайда бола бастады. Алғашқы еңбектер "Говорит СССР", "Советское радио и телевидение" деген басылымдарда жарияланған. Олардың авторлары - М.Зарва, В.Вакуров, В.Ружников, Ю.Гальперин, т.б.

Қазақстанда радиожурналистика зерттелуі академик ғалымы Қажым Жұмалиевтен басталады.

Журналистика саласында қазақша арнайы, дербес зерттеушілер: Х.Бекхожиннің, Т.Амандосовтың, Т.Қожакеевтің, Н.Омашевтің, Р.Сағымбековтің еңбектеріне қосымша тіл-стилге байланысты айтылатын мәселелер. Радионың тілі, стилі туралы қазақша еңбектер К.Қабылғазина, Ж. Әбжәділқызы, О.Ошанова сияқты жас ғалымдардың зерттеулерімен толықтырылды.

Жоспар:

2. Телехабарды жасауда сөйлеу тілі мен экран тілін монтаждау

3. Теле-мәтінге қойылатын талаптар

Теледидардың негізгі тілі - сөз деуге келіспеске болмайды, - дейді теоретик-режиссер М.Е.Голдовская өзінің "Көрініс пен сөздің ара мөлшерін" деген мақаласында. Осы сияқты А.Я.Юровский, Р.А.Борецкий, С.А.Муратов жазған "Телевизионная мозаикаң кітабындағы еңбектерден экранда сөйлеу мен кейіпкерлерді сөйлету турасында құнды пікірлер бар.

Кадрде сейлеу. Мұнда диктордың, шолушының, коментатордың, хабар жүргізушісінің сөйлеу шеберліктері талданады, сарапталады. Бұл орайда телефильм түсіруші кинорежиссер Д.Луньковтың "Наедине с современником" деген еңбегі, профессор М.К.Барманқүловтың "Ақпарат және тіл", "Фильм - диалог" еңбектеріндегі синхронды түсірілімдер мен кадрде сейлеудің әдіс-тәсілдері тілге тиек етіледі.

Телехабарды жасауда сөйлеу тілі мен экран тілін монтаждау турасында біршама тәжірибеден түйінделген тәсілдер бар. Кадрде сөйлеу мен кадрден тыс сөйлеуді қабыстырудын, да ез зандылықтары бар. Сөйлеу тілі мен музыка және дыбысты үйлестіру тәсілдері турасында айтылады.

Мысалы, телехабарда сөйлеудің өзін қысқа бірақ мен магынасын бай етуге болады. Ол үшін, образды сөз, мақал-мәтел, өлеңдер, классик жазушыларымыздын ел арасына түгел тараған ойлы да ұтымды тіркестерін телесөзге енгізу керек.

Образды сөз, мақал-мәтелдерді орынды қолдану шарт. Бұл көбіне сөз ұйқастыру, үнді дыбыстарды үйлестіру үшін шұбата сейлеудің нәтижесінде орын алады. Сондықтан сирек қолданылатын мәні бай, айтылуы әдемі сөздерді жинап, олардың мәнін үйрену қажет.

Теле-мәтінге қойылатын үш талап турасында айтылып, тәжірибеде пысықталады. Олар: үғымды сөйлеу; ақпаратты сөйлеу; көркем де ұтымды сойлеу.

Қазақ тілі мен әдебиетіне жүгінеміз. Оның ішінде тіл байлығын жетілдірудің жолдарын қарастырған ғалымдарымыздың тұжырымдарын басшылыққа аламыз. Осы айтылғандарға қол жеткізу үшін макал-мәтел, қанатты сөз, сәтті тіркестер талданады.

Жоспар:

2. Тіл - ғылыми категория

3. Радио тілі дәрежесі

Сейлейтін сөз радиода негізгі қызмет атқарады. Ал "радио тілі" одан гөрі кеңірек. Себебі, радио тілінің өз заңдылықтары болады. Оның бәрі тәжірибеден, радио саласы бойынша қалыптасудан туады. Демек, радио тілін қарапайым түрде түсінбеу керек, оның өз алдына ғылыми негізделген көптеген ерекшеліктері, сипаты бар. Сөз бен тілдің айырмашылықтарын білу керек. Тіл - сөзге қарағанда кең үғым. Радио тілінің үндік мүмкіндіктері сарапталады. Сөз де, сөйлеу де, әңгімелесу, сұхбат құру, үндік музыкалык қолданыстар да - түптеп келгенде радиотілді құрайды.

Тіл - ғылыми категория. Жайшылықта айтыла салған сөз радио тілі дәрежесіне көтерілмеуі мүмкін. Ол үшін сөздің мән-маңызы үндік бояулар арқылы жетілдіріледі. Ауызша сөзді мөлшерсіз қолдану - радиохабардың көркемігін төмендетеді.

Ауызша сөзді радиосөзге айналдыра білу де - журналистік енер. Ол үшін фонетиканың, морфологияның, лексиканың, синтаксистің қазақ тіліндегі заңдылыктарын білу керек.

Жоспар:

2. Хабарлар тақырыбы мен дыбыстар мақсатына

3. Телесюжеттер немесе телефильм үзінділері

Әуен-саздарды ақпарат беретін тіл етіп пайдалану тәсілдері бар.

Бұл жерде музыканы тақырыптык мағынасы бойынша да, мағынасынан басұқа да мәлімет беретіндей етіп қолдану әдістері талданады. Осы мақсатқа жету үшін, ең алдымен музыкалык шығарманын тақырыбына орай ырғағы, екпіні болатыны үғындырылады. Көпшілікке белгілі күй әуендерін талдай отырып, музыка тілін нобайлап болса да түсінуге тырысамыз. Мысалы, Құрманғазының "Кішкентай", Динаның "Он алтыншы жыл", Тәттімбеттің "Саржайлау" күйлері сияқты, Т.Момбековтің "Ерке сылқымың", С.Түрысбековтің "Көңіл толқыны" сияқты сыршыл да сазды музыкалық туындыларды тыңдай отырып, студенттердің оны танып, талдауына мүмкіндік жасалады.

Кейінгі кездегі ұлттық аспаптық ансамбльдердің ұлттық аспап оркестрдың жаңаша үндестігі, домбыра мен скрипканың, қобыз камералык не симфониялық оркестрлердің астасуынан туындаған әсем сырлы саздарды радиотілге қолданудың тиімділігі айтылады.

Кейбір хабарлар тақырыбы мен дыбыстар мақсатына қарай, музыканың өзі және табиги дыбыстардың белгілі бір драматургиялық фраза ретінде кызмет атқаратыны өз алдына бір сабаққа арқау болады. Мұнда телесюжеттер немесе телефильм үзінділері көрсетіледі және талданады.

Бұл сабақта теледидар кухнясында осы музыкамен жұмыс істеу жүзеге асырылатыны айтылады. Дыбыс режиссері, дыбыспен безендіруи (звукооформитель) жұмыстарымен таныстыра отырып, осы шығармашы тұлғалардың шеберлік сырлары ашылады.

Бұл кезде студенттерге белгілі бір тақырып беріледі де соны кім қалай телехабар етіп жасайтыны талданады.
Тақырып 13 Радиохабардагы стиль мәселесі

Жоспар:

2. Стильдің бастауы, қалыптасуы, дамуы

3. Стильді радиоға бейімдеу

Стиль - гректің жазу құралы деген сөзінен шыққан термин. Стиль тіл ғылымына, лингвистикаға сүйенеді. Яғни, тілді қолдану сипатына қарай стиль туып қалыптасады. Стиль тіл біліміне қатысты бола отырып, өз алу мақсат-міндеті бар пән ретінде оқытылады.

Стиль - көркемдеп сөйлеудің, ойды айтудың мақсатына қарай әсерлі, манерлі жеткізудің тілдік амал-тәсілдерінің жиынтығы.

Стильдің бастауы, қалыптасуы, дамуы сияқты кезеңдерінің болуы заңды. Көркем шығарма мен публицистикадағы стилдің өзіндік айырмашылығы бар.

Радиохабарлардың тілі мен стилі. Оларда сөйлеу тіліне сай екшелеген сұрыпталған әуезді, әуенді, сазды, интонациялы, мәнерлі, айшықты фразаларға құрылған сөз тіркестері пайдаланады.

Әрбір аудиторияға терминнің түсінікті түрін ескеру мен фразалардың түсіну мен айтуға қолайылығын ескеру - стильді радиоға бейімдейді.

Жоспар:

2. Тілдік безендіру - радио хабарларының көркем шығуына қызмет ететін факторлар

3. Сөздің үндік бояуларының табиғатын таныту

Радиода тілдік безендіру, бейнелеу ажарлау, мәнерлеу - хабардың

сапасын арттырып, көркемдігін күшейтеді.

Тілдік безендіру - радио хабарларының көркем шығуына қызмет ететін фактор. Бұл орайда лиризмнің орны ерекше. Лиризм - адамның көңіл-күйі мен ой-сөзіміне қозғау салады. Ал, бұл жағдай радиотыңдаушы үшін аса қажет. Дәріс кезінде белгілі бір хабар негізге алынады.

Радио хабарларын безендірудегі тағы бір жол - акустиканы пайдалану.

Акустика радио мен телевизияда ерекше рөл атқарады. Акустика - тіл әуезі туралы ілім. Ол гректің "естілу" деген сөзінен шыққан термин. Радио мен телевизияда акустика хабарлардың дұрыс жасалауына әсер ететін фактор.

Радиода хабарларды акустикалық безендіру құралдары - сөз дыбысы, шу, музыка, монтаж. Яғни, хабар ішінде әртүрлі дыбыстарды дұрыс жазып, оны әсерелеу тәсілдері бар.

Радиода тілдік безендіру - фонетика мен орфоэпияның заңдылыктарын ескере отырып жасалады. Және оған акустика заңдылықтары қоса пайдаланылады. Дыбыстық безендіру жұмыстарымен негізінен дыбыс режиссері айналысады. Бірақ, оған әрбір сөздің үндік бояуларының табиғатын танытып отыратын радиожурналист немесе редактор. Осы орайдағы журналистің міндетті жұмыстарына студенттерді машықтандыру жәйінда әңгіме болады.

Жоспар:

2. Ауыз екі сейлеу тілінің өзіндік ерекшеліктері

3. Ғылыми стильдің зерттеу обьектісі

Ауызекі сейлеу стилі, кітаби-жазба, іс қағаздары, ғылыми, публицистикалық,

көркем-әдеби стильдер. Ауыз екі сейлеу тілінің өзіндік ерекшеліктерін жасайтын айрықша белгісі - жағдайға байланысты сойлеу мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерді қолдану өзгешілігі. Кітаби-жазба стильдердің әр салада атқаратын қызметіне қарай іс-қағаздар мен ресми, публицистикалық, ғылыми және көркем-әдеби стильге жіктелуі. Кітаби- жазба стильдердің бір-бірінен ажыратылып беліне бастауы қоғамдық ой-сананың жоғарылығынан болуы. Қогамдық ойдың жоғарылауынын ұлт тілінің маңызын арттыруы. Іс-қағаздары мен ресми құжат тілінде факт дәл көрсетіліп, бір ізбен жүйелі жазылуы. Іс қағаздары мен ресми құжаттардың ерекше қатынас жасау құралдары болып саналуы. Ғылыми стильдің зерттеу обьектісін ғылыми түрғыдан сипаттап, дәлелдеп түсіндіруі. Пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін логика заңына, яғни дұрыс ойлау заңына сүйену керектігі.

Баспасөз тілінің мәдениеті туралы тұжырымдар. Тіл мәдениеті туралы А.Байтұрсынов, М.Балақаев, Р.Сыздықов, Р.Әміров т.б. ғалымдардың ғылыми пікірлері. Тіл мәдениетінің салалары. Баспасөз тілін мәдениетті етудегі аударманың орны. Тіл мәдениеті және тілдік норма. Студенттердің тіл мәдениетін арттыру мәселесіне айрықша көңіл болу. Орфоэпиялык. лексикалық және грамматикалық дұрыс болумен бірге тілдік, стильдік жағынан оқырманның қабылдауына жеңіл әрі сауатты болуына мән беру.

Газет тілі мен стилінің тіл мәдениеті мәселелерімен тығыз байланыстылығы. Баспасөз тілінің мәдениетіне қойылатын талаптар. Газет тілінің қоғамдық қызметінің әралуандығы. Қолдану ерісінің кеңдігі, өмірдің барлық саласын дамытудың пәрменді құралы ретінде бейнелеу тәсілдерімен, икемділігімен, мәнерлеу мүмкіндігінің молдығымен бай әрі мәдениетті, жетілген тіл екендігі. Баспсөз тілінің мәдениетінде термин сөздерінің колданылу аясы.