ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жалпы жертану» 5В011600 – «География»мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Мұхиттың органикалық дүниесі үш топтан – бентос, планктон, нвктоннан тұрады. Бентас су қабатына үзаққа көтеріліп шыға алмайтын түпті мекендеушілер (өсімдіктер, қүрттар, мол-люскалар). Планктон ұзақ қашықтыққа баруға белсенді қабі-леті жоқ су қабатын мекендеушілер (бактериялар, грибоктар, су балдырлары, қарапайымдылар және т. б.). Нектон – ұзақ қашықтыққа еркін жүзе алатын суды мекендеушілер (киттер, дельфиндер, балықтар).

Құрылықтағы сияқты Мүхитта бір организмдер неорганика-лық заттармен қоректеніп органикалық заттарды (процудент-тер, немесе өндірушілер) түзеді, екіншілері органикалық зат-тарды (консументтер немесе түтынушылар) тұтыну есебінен өмір сүреді. Біріншіге өсімдіктер мен прототрофты микроорганизмдер, екіншісі – жануарлар жатады. Бүдан басқа жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтарын ыдырататын, минерал-дайтын, оларды қоспаларға айналдырып, жануарлар пайдалану үшін лайықты ететін редуценттер -– организмдер бар.-

Жасыл өсімдіктер фотосинтез үшін жарық жеткілікті болған жерде ғана (200 метрден аспайтын тереңдікке дейін) дами алады. Жарықты керек етпейтін организмдер ең үлкен тереңдікке дейін Мүхит суьшың қабатын түгелдей мекендейді. Бірақ олар-дьщ дамуы бүлар үшін алғашқы продукты болып табылатын есімдіктердің дамуына байланысты. Өсімдіктерге қажетті қо-ректік заттар Мұхитта молынан табылады. Алайда фосфор мен азот қышқылдарының қосылыстары 99,9% терең қабаттарда, жарық болмағандықтан өсімдік өмір сүре алмайтын жерлерде болады. Сондықтан да үлкен тереңдіктерден жоғарғы жарық түсетін қабаттарға түзды шығарудың орасан зор маңызы бар.

Қоректі тікелей судан алып және тіректі қажет етпей, су алдырларының тамырлары да, тірек жүйелері болмайды, тү-гелдей дерлік хлорофилл тканьнан түрады, осыныд арқасында көптеген мөлшерде қоректік заттарды жинайды. Дәл сондықтан да Мұхиттағы өсімдік заттарынын, массасы өсімдіктермен қоректенетін және бірін-бірі жейтін жануарлар массасына ша-мамен тең келеді, ал қүрылықта болса бүл одан кептеген мың есе артық.

Мұхиттағы тірі заттар массасыньщ үлкен бөлігін судың 100 метрлік жоғары қабатын мекендейтін фитопланктон1 күрайды. Фитоплантонның орташа массасы 1,7 млрд. т, жылдық енімі 550 млрд. т, ал жануар организмдерінің орташа биомассасы 32,5 млрд. т, ал жылдық елшемі 53 млрд. т. Фитопланктон – мұхиттағы тағам тізбегінің бастапқы буыны. Фитопланктонның «ең кеп тараған форімасы – 15 мың түрі бар болып келетін диа-томды су балдырлары. Бір диатомды су балдыры бір айда Юмлн. дана2 бере алады. Фитопланктон тез қырылып және кептеген мелшерде желінетіндіктен ғана ол Мүхитты қаптап кетпейді. Фитопланктонның мол дамыған жері Мұхиттағы жалпы тіршілікке бай жоғарғы құнарлы орын болып саналады.

Мүхитта тіршіліктің тарауы өте біркелкі емес, әрі айқын көрінетін зоналық сипаты бар. Солтүстік жарты шардың жоғары ендіктерінде фитопланктонның даму жағдайлары қолайсыз: тұтасқан мүз жамылғысы, поляр түні, жазда горизонтта Күннің. төмен жағдайы, судың (0°-тан темен) суық болуы, тереңнен қо-ректік заттарды алып шығуды қамтамасыз етпейтін нашар вер-тикальды циркуляция (судың жоғары қабатының түщылануы-ньщ салдары). Жазда жылымдарда кейбір суық сүйгіш балық-тар мен балықпен қоректенентін тюленьдер кездеседі.

Субполярльщ ендіктерде поляр мұздары жиектерінің мау-сымдық миграциясы болады. Жылдың суық белегінде бірнеше

1 Phyton (грек) – өсімдік, planctos (грек) -– кезеген.

2 Қолайлы жағдайда фитопланктонның саны тәулігіне екі есе өседі.

жүз метрдегі қабатта, су интенсивті араласып (суыну салдарынан) оттекпен және қоректік тұздармен баиды. Көктем мен жазда көп жарық түседі, әрі судың салыстырмалы төменгі температурасына қарамастан (жылудың epyre; кетуінің нәтижесі), мұнда фитопланқтон массасы дамиды. Бұдан кейін фитопланқ-тонмен қоректенетін зоопланктон дамуының қысқа кезеңі түсе-ді. Осы кезеңде субполярлық зонада көптеген балықтар жиналады (Сельдь, треска, пикша, теңіз окуны және т. б.). Әсіресе оңтүстік жарты шарда көп болатын киттер азықтануға келеді.

Қоңыржай ендіктерде екі жарты шарда судың күшті арала-суы, жылу мен жарықтың жеткілікті мөлшері тіршіліктің дамуы үшін мейлінше қолайлы жағдайлар жасайды. Бұл мұхиттың ең өнімді зоналары. Фитопланктоннын, максималды дамуы кек-темде байқалады. Ол қоректіқ заттарды сіңіреді, олардың саны азая береді де зоопланктон дамуы басталады. Күзде – фитопланктон дамуының екінші максимумы болады. Зооплаңктонның мол болуы – балықтардың мол болуына (сельдь, треска, анчоус, албырт, сардина, тунец, камбала, палтус, навага т. б.) жағдай жасайды.

Субтропиктік және тропиктік ендіктерде Мүхиттьщ бетінде-гі судың жоғары тұздылығы болады, бірақ температура жогарьі болғандықтан біршама жеңіл болып шығады, бұл араласуға бегет болады. Қоректік заттары бар белшектер.кідірмей түбіне түседі. Қоңыржай зонаға қарағанда оттек екі есе аз. Фитопланктон нашар дамиды, зоопланктон да аз болады. Субтропик-. тік ендіктерде су мейлінше мөлдір және интенсивті кегілдір түсті болады (мұхит шөлі, түсіндей). Жылы суда түбімен бай-ланыссыз Мүхиттың осы бөлегіне тән қодыр су балдырлары – саргассалар өседі.

Экваторлық ендіктерде пассат ағыстарымен экваторлық қарсы ағыстардың шекарасында судың араласуы болады, сон-дықтан да бұл қоректік тұздар мен оттегіне біршама бай келедй Қоңыржай зонасыньщ солтүстік шеттеріндегідей онша көп бол-мағанымен кершілес ендіктерден гөрі мүнда планктон едәуір көп болады.

Жылы суда көмір қышқыл газы аз болады да сондықтан кө-мір қышқыд кальцийді нашар ерітеді, бүл оньщ ішінде мол бо- • лады және өсімдіктер мен жануарлармен жеңіл сіңіріледі. Co ның нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлардың қауашақтары мен қаңқалары көлемділікке және беріктікке ие болады, ал ор-ганизмдер елгеннен кейін қалың қабаттары төменгі ендіктерге соншама тән болып келетін карбонат шегінділері маржаң риф-тер мен аралдар түзіледі.

Жалпы алғанда қоңыржай ендіктерден экваторға қарай ауысқанда тірі туатын формалардың азаюы, жануарлардың се-міздігімен өсімталдығының азаюы және ізбес қадқаларыньщ; қалыңдығының артуы байқалады. Бірақ жылы суда организм-

дер тез өсіп, ерте кебейетіндіктен енімділік біршама жоғары болады.

Мүхиттың жоғары қабаттарында оның ашық бөлігінде жақ-сы көрінетін тіршілік таралауының ендік зоналылығы жел мен ағыстардың ықпалы арқылы шет аймақтарда бүзылады.

Вертикаль бойынша Мүхит суы 3 қабатқа – беткі, аралық және терендік болып бөлінеді. Беткі қабатта фитопланктонмен: (автотрофалар) қоректенет/н гетеротрофтар (жануарлар мен бактериялар.) өмір сүреді. Аралық қабатта – беткі қабатта коректену үшін миграциялаяатын зоопл.анктон; зоопланктонмен қоректенетін жануарлар; осы жәндіктермен қоректенетін жырт-қыштар қорегі организмдердің жоғарыдан түскен ыдырамаған қалдықтары болып келетін детритоедтер мекендейді. Терең су-ларда (500–1000 м. тереңдіктен түбіне дейін) жыртқыштар,. детритоедтер, фильтраторлар және талғаусыздар болады. Тіпті таяудағы уақытқа дейін өте тереңдіктерде (6–7 км-ден әрі) онда қысымның болуы жарықтың жоқтығы мен жылудың жет-кіліксіздігі организмдердіқ тіршілік етуіне мүмкіндік бермейді деп саналып келді. Бірақ, зерттеулер тіпті терең су науалары-нада да тіршілік бар екенін керсетті. Аса тереңді мекендеуші-лердің арасында жағдайлардың бірыңғайлылығы организмдер-дің өзгерістеріне әсер ететін бәсеке тартыстың жоқтығынан со-нау өте ертеден сақталған «тірі қазбалар» формалар аз емес. Аса тереңді мекендеушілерді зерттеу Мұхит тарихын және Жер бетінде органикалық дүниенің даму тарихын жақсылап кез алдьшызға келтіруге мүмкіндік береді.

Мұхиттың табиғат ресурстар.ы. Бүларды әзірге адамзат бір шама аз пайдаланады, бірақ пайдалану. масштабы өсіп келеді.. Ертеден Мүхиттың орғаникалық байлығы барлығынан көп пай-даланылады, мүнда олардың сан алуан түрлерінің қоры мен түтынуы арасында айқын үйлеспеушілік байқалады. Мұхиттың. негізгі өнімі (85%) –балықтар, мұхиттың органикалық ресурс-тарының негізі болудан көп кем. Бүл тек тағам ретінде жүмсал-майды, ауланғандардың жартысына жуығы азықтық ұқға, тех-никалық майға, тьщайтқышқа т. б. пайдалануға кетеді. Балық-ты дүние жүзілік масштабта өндіру қарқыны халықтың өсу қарқынынан озып отырған аздаған бағалы өнімдерінің бірі екен-дігі хақ.

1850 жылдан 1950 жылға дейін балық аулау 10 есе артқан.. Соңғы 10 жыл ішінде бүл екі есе өсіп, көбейе беруде. Балық ау-лау неғұрлым интенсивті жүргізілсе, Мұхиттағы балық қорлары соғүрлым азайып кетеді. Кейбір жерлерде қайсыбір түрлерінің қазірдің өзінде-ақ «асыра ауланғандығы» байқалады. Аулаудың. максималды тұрақтылығына жете отырып (балық қорлары: азаймайтындай жағдай) аулау ісін реттеп отыру қажет. Бұл мұхитты бүдан әрі жан-жақты зерттеуді және барлық мүдделі елдердін, келісілген әрекеттерін керек етеді. Балықтарды қолдан өсіру және олар қоректенетін организмдерді акклиматизация-лау жолымен Мұхиттың балық байлығын көбейтудің маңызы өте зор.

Мұхиттағы тіршілік ететін сүт қоректілерден киттердің, ит балықтардьщ, морждардың, сондай-ақ тамаша терісі бар каландардың (Камчатка теңіз кәмшаттарьшың) және теңіз мысықтарының кәсіптік маңызы бар. Қит майы маргарин, са-бын, глицерин, олиф жасауға пайдаланылады. Етін тамаққа қолданады, одан консервалар жасайды, азықтық ұн етіп әңдей-ді. Бауырынан, асқазан асты бездерінің гормондарынан, кит мұртынан дәрі-дәрмек даярлайды. Кашалот – өте нәзік иісті сақтайтын қабілеті бар және парфюмерияда қолданылатын амбра затын дүние жузінде бірден бір өндіруші. 30-жыл-дардың өзінде-ақ кит соғу кәсіпшілігінің негізі қазір мүлде дерлік жойылып кеткен ірі көк киттер болды. Қиттерді аулау шек-телген.

Қалған сүт қоректілерді салыстырмалы аз мөлшерде аулайды. XVIII ғасырда XX ғасырдың басында калан мен теңіз мы-сықтарын аулауды жыртқыштықпен жүргізудің нәтижесінде олар құрьш кетуге жақындады. Аулау кәсібін шектеу. және Ты-нық мүхиты аралында Совет Одағының қорықтарын үйымдас-тыру бүларды сақтауға мүмкіндік береді.

Балықтарға қарағанда Мүхитта омыртқасыз жануарлар әлдеқайда көп. Бүларды өндіру барлық теңіз жануарларын өнді-рудің 0,1 бөлігінен аз.' Қосөзекті моллюскаларды – устрицаларды, мидийлерді, теніз ұлуын, бас аяқтылардан негізінен кальмарларды, азырақ – сегізаяқтармен каракатицаларды кәсіп етеді. Дүние жүзінің рыногыида шаян тэрізділер: креветка-лар, крабтар, омарлар, лангусталар жоғары бағаланады. Мүның бәрі, әрі бағалы тағам өнімдері әрі техникалық шикізат. Бүлар-дың санын қолдан есіру есебінен бірнеше рет арттыруға болады. Адамдар әзірге су балдырларын салыстырмалы аз пайдала-. нады. Теңіз капустасы меи теңіз салаты – арзан және өте баға-лы тағам енімдері. Су балдырларынан йод алады. Бүлар өнеркәсіп шикізаты ретінде де қүнды. Бүлардан әсіресе, меди-цинада, тоқыма және кондитер өндірісінде кеңінен қолданылатын arap-агарды көп алады. Ламинариядан маталарды бояуға және сабын жасауға қолданылатын – альгинит желім өндіріледі. Су балдырының желімін бетон мен асфальтқа беріктік үшін және су еткізбеу үшін қосады. Теңіз су балдырларын ашытқы, спирт, қағаз, картон жасап шығару үшін пайдалануға болады. Уақыты келгенде, қүрамында сапасы жағынан жануар белогы-кан кем түспейтін белоктары және витаминдері бар, хлорелла –су балдыры кедінен қолданылуы тиіс. Хлорелла өте тез еседі, сонымен бірге өзінің көлемінен. 200 есе асып түсетін отте-гін бөледі.

Мүхиттағы организмдердің ең үлкен тобын – планктонды адамдар мүлде дерлік пайдаланбайды. Ал, бүл болса адам үшін тамак, өнімі болып, иал үшін азыққа пайдалануға болады.

Планктон – шикізат витамин-дер, емдік май, дәрі-дәрмек алу үшін қажет.

Мүхиттың ең бағалы ре-сурстары – судың өзі. Адам-заттың тұщы суға қажеті қа-зірде де барлық жерде қана-ғаттандырылмай өте тез өсіп отырғаны мәлім. Қазірдің өз-інде-ақ жүздеген тұщылан-дырғыш қондырғылары бар, әрі бұлардьщ саны үздіксіз •өсе беретіндігі анық.

Мүхит суларында көптеген. ерітілген элементтердің өнеркәсіптік масштабында 4 ғана – натрий, хлор, магниіі мен -бром алынады. Бұларды алғанда қосалқы ретінде калий мен кальцийдін, кейбір қоспа-дары алынады. Негізгі мето-ды – жай буландыру. Суық климатты елдерде, соның ішін-де СССР-де тоңазытып қаты-ру да қолданылады. Мұхит суынан өткенде алтын алу ме-тодтеріне көп күш пен қаржы жұмсалғанмен оның практикалық маңызы болмауы мүмкін..

Мүхит түбінің түрлі учаскелерінде темір мен марганец то-тық минералының – конкрецияның, қабыршақтардың, үсақ бөлшектердің едәуір шоғырлары табылған, бүлардың енеркә-сіптік маңызы болуы даусыз, бірақ әзірге әлі пайдаланылмай келеді.

Мұхит түбіне шөккен жыныстардың ішіндегі минеральдық ресурстар сұйық және еріген күйде (мұнай, газ, күкірт, поташ), сондай-ақ қатты (тас көмір, темір рудасы, металдар) бола ала-ды. Мұнай мен газ қүны жағынан Мүхитта өндірілетін барлық пайдалы қазбалардың 90%-ш қүрайды да, болашақта бүларды вндіру есе беретін болады. 1980 жылға қарай шамамен барлық мүнайдың бөлігі Мұхиттан алынады деп есептелінеді. Шамамен бүл газға да жатады. Қатты пайдалы қазбалар Мүхит түбінен әзірге аз өндіріледі (Жапония, Англия).

Толқындардьщ орасан зор энергиясы іс жүзінде пайдаланыл-майды. Керісінше, адамдар бұдан қорғаныс іздейді, бірақ толы-

Дүние жүзілік мұхиттың табиғат ресурстары әлі де түгелдей анықталмаған және әлде қайда көп толық дәрежеде пайдала-нылмай отыр.

Мұхитты бүдан әрі игеру үздіксіз жетілдіріліп отырған тех-никаның көмегімен оны күшті зерттеуді керек етеді. Қазіргі кемелер тұтас жүзіп жүретін ғылыми-зерттеу институттармен жабдықтауға мүмкіндік береді. Қазір жоғары және төмен, жан-жаққа жүзетін, аударылып түсетін корабльдер бар. Арнаулы – аппараттар (батискафтар) үлкен тереңдіктерде тікелей бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Океанографтардьщ қарамағында тереңдікті зерттеуге мүмкіндік беретін – гидролокация, радио, телевидение бар. Мүхитты зерттеуге Жердің жасанды серікте-рі мен космос қорабльдері ете жақсы көмектеседі.

Мұхиттың табиғат ресурстарын зерттеп пайдалануда түрлі мемлекеттердің күш-жігерін біріктіруге тиіс екендігі даусыз. Мұхитқа ыждаһаттықпен қарау, оны тиімді пайдалану болашақ адамзаттың назарын талап етеді.

1. 
   Мұхит суының физикалық және химиялық қасиеттері.
   
2. 
   Мұхит суының қозғалысы
   
3. 
   Мұхит – тіршілік ортасы.
   

№10 дәріс Құрлық сулары.

1. 
   Жер асты сулары
   
2. 
   Өзендер.
   
3. 
   Көлдер.
   
4. 
   Су қоймалары
   
5. 
   Батпақ.
   
6. 
   Мұздықтар.
   

Құрылыққа су Мүхит үстінен булану және атмосферада тасымалдану нәтижесінде, яғни Дүние жүзілік ылғал айналымы процесінде түседі.

Қүрылыққа жауған атмосфералық жауын-шашынның бір белігі буланады, бір бөлігі сіңіп кетеді, ал олардың интенсивті-лігі булану мен сщудің қосындысынан көп болып шыққанда беткі ағынды қүрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады.

Ерімейтін қар жамылғылы аймаққа жауған атмосфера ылғалы мұздықтарда үзақ жатып қалуы мүмкін, ол бірақ уақыт-тың өтуіне байланысты Мүхитқа қүятын ағынға барып қосыла-ды. Қөлге құйылғанды су қүрылықта будан аз уақыт кідірістей-ді. Топырақ грунтына сіңген атмосфералық жауын-шашынның. бір бөлігі беткі ағынға қосылатын, немесе едәуір сирек тікелей Мұхитқа қүятын жер асты ағынын қүрайды. Сонымен Дүние жүзілік ылғал айналымының аса маңызды звеносы – қүрылықтан келетін ағын беткі және жер асты ағынынан қүралады. Ағын жер асты сулары, езендер, келдер мен мұздықтар арасында уақытша таралған қүрылық суларын біріктіреді, бай-ланыстырады.

Су тау жыныстарында бос кеңістік саңлау, жарықша, кеуек болғанда ғана болады. Жер қыр-тысының жоғарғы шөгін-ді қабаттарында жыныстьщ белшектері арасындағы өте ұсақ қуыстар – кеуектердің мейлінше үлкен маңызы бар.

Кеуектік жыныстың бөлшектерінің шамасына, олардың іріктелгендігі мен орна-ласуына байланысты болады. Ұсақ түйірлі жыныстарда бұларды қүрайтын бөлшектерінің шамасы біркелкі ең көп кеуектік болады. Шамасы әр түрлі түйірлерден түратын жыныстарда ен аз кеуектік болады, бүл жағдайда үсақ белшектер ірілердін, арасындағы кеуектерді толтырады да бос кеңістік ете аз қала-ды, Саздың кеуектігі –40–50%, лесстердікі – 40–50%, қүмдікі – 30–40 %, құмтастікі – 4–25 %, ізбест тастардікі – 0,6–16%. Жердің бетіндегі шегінді жыныстардың орташа кеуектігі – 35–45 %. Кеуектікпен жыныстың ылғал сыйымды-. лығы–оның суды үстап түру мүмкіншілігіне байланысты. Топырақтағы немесе жыныстағы су мөлшері оның ылғалдылығы деп аталады. Ылғалдылық ылғал сыйымдылықтан көп болуы мүмкін емес.

Жыныс ішіндегі су, оньщ төмен ойыстыратын ауырлық күшінің әсерінде және суды жыныс ішінде үстауға тырысатын молекулярлық күштердің әсерінде болады. Ауырлық күші бүкіл кеуекте әрекет етеді және оның шамасы бөлшектердің Жердің центрінен қашықтығына байланысты болғандықтан кеуек шетінде ол өзгермейді деп санауға болады. Кеуектегі молекуляр-лық күштер өте үлкен, бірақ олардың эрекет радиусы шектеулі. Ауырлық күші мен молекулярлық күштердің арасындағы қатынас кеуектің орталығына қарайғы бағытта өзгеріп отыра-ды. Молекулярлық күштердің нәтижелі әрекетінің радиусы (р) деп аталатын қашықтықта ауырлық күштің әрекетінен бүл күш-тердің әрекеті басым болады. Егерде кеуек шағын болса (d2p), оның орталық бөлігіндегі молекулярлық күштер ауырлық ку-шінен нашарырақ әрекет ете-ді, бұл суды кеуектен ағып кетуге мәжбүр етеді. Бірінші жағдайда жыныс су өткізбейді,. екіншісіндё су өткізеді. Жыныстың су өткізгіштігі, оньщ кеуектілігіне байланыссыз, ейткені бұл кеуектердің, көлемімен емес, олардын, мөлшерімен анықталады. Сондық-таи да саз су өткізбейді, ал кеуектігі аз құм су өткізеді.

Кеуектерде. молекулярлық. күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қоршаған жүқа қабық (пленка) түзеді, олар пленкалы су деп аталады. Жыныспен тікелей жанасатын және әсіресе ол күшті үстаіг түрған су-молекулалары гиг-роскоптік су түзеді. Гигроскоптік судың пайда болуы үшін ылғалдын, сіңуі міндетті емес: жыныс суды ауадан өз бойына тарта алады. Жыныстан гигро-скоптік суды жоғары темпе-ратурада буландыру жолымен ғана жоюға болады. Жыныстардың көрші бөлшектерінің тартуы әсерінен пленкалы судың молекулалары бір пленкадан екінші-сіне қарай жоғары төмен және жан-жағына қозғала алады. Пленкалы су жыныстарды сумен тікелей жанасқанға дейін және кейін өлшеу арқылы байқалады. Қүм пленкалы суды иелен-ген сусьшалылығын жояды.

Ауырлық күшінің әсерінен кеуектерде қозғалатын су гравитациялық су делінеді. Су еткізбейтін жыныстарға жеткесін ол сулы горизонтты құрайды да оның беткі еңісіне сәйкес қозғала береді. Гравитациялық судың қозғалысының көбіне ламинарлық сипаты басым болады. Оның жылдамдығы жыныстыа еңісіне (і) және су өткізгіштігіне (k) байланысты V – ki (Дарси формуласы). Ауырлық күшінің әсерінен суға қаныққаң жьшыстан гравитациялық судың ағып шығу қабілеті су шығым-дылығы деп аталады.

Сулы горизонт үстінде капилляр суы көтеріледі. Ол кеуектермен үсақ жарықшаларды толтырады, солардың ішінде беткі кернеу күштерімен үсталып түрады. Қапиллярлық көтерілу биіктігі тау жынысының грануламетрикалық құрамына бағынышты капиллярдің диаметрімен анықталады. Үсау, түйірлі қүмда – 35-тен 120 см-ге дейін, ірі түйірлі қүмда – 2-ден 3,5 см-ге дейін,. лесс пен саздарда бірнеше метрге дейін (мысалы, сазда 12 метрге дейін) болады. Капилляр суы гидравликалық жағы-нан жер асты суының деңгейімен байланысты болғандықтан,, капиллярлық көтерілудің жоғарғы шекарасы (капиллярлық. жиегі) гравитациялық су деңгейінің тербелістеріне сәйкес вер-тикальды тербеліске үшырайды. Капилляр суын өсімдіктердің- тамыр шашақшалары еркін сорып алады. Қүрғақ климатта то-пырақтың сортандану процесі капиллярлық көтерілуімен бай-ланысты болуы мүмкін.

Топырақ грунтына судың сіңуінің негізгі процесі – капиллярлық және гравитациялық күштердің ықпалымен оның кеу-ектер бойынша жай ламинарлық қозғалысы – инфпльтрация (гравитациялық күштер басым болса – фильтрация). Су сире-гірек турбуленттік қозғалыс арқылы жарықшақтармен қуыс жерлерге темен сіңеді – инфлюация. Кеуектерде түрған судың қатуы мүмкін. Оның қату температурасына түздың болуы және оған түсетін қысым ықпал етеді.

Сумен толтырылмаған жыныстағы кеуек кеңістікті кеуек-тердегі судың булану және атмосферадан ену нәтижесінде келіп түскен ауа мен су буы алады. Ол ауаның циркуляциясына байланыссыз, серпімділіктің таралуына сәйкес неғұрлым көп қызған қабаттан анағүрлым аз қызған қабатқа қарай орын ал-мастырады. Қыста топырақ қабатының ьілғалының артуын ту-дыратын су буының жоғары қозғалысы болады, жазда оньщ. кері қозғалысы, яғни ылғалдың төменге ауысуы байқалады.. Кеуектердегі судың біраз мөлшері қолайлы жағдайларда су буының конденсациясы есебінен қүрала алады.

Жер қыртысында көптеген мөлшерде байланысты су болады; (гипсте, мысалы, ол 22%-тен астам, мираблитте – 55%). Бұл су минералдардың өте күшті қызуы нәтижесінде ( + 400° С дейі; және одан жоғары) олардың толық бұзылған жағдайьшда ғана бөлініп шығады.

Жер қыртысында орналасқан жер асты суларын жату жағдайларына қарай, аэрация зонасы суына, грунт суы мен пласт аралық суға (қысымды және қысымсыз) бөлуге болады.

Азрация зонасының сулары топырақ суы мен ыза суларын қамтиды.

Аэрация зонасында су шектеулі таралады да уақытша болады. Толтырылмаған кеуектерде ауа циркуляциясы болады. Топырақ суы топырақтың өзінен ажырамайды және сонымен1 бірге қарастырылуға тиіс. Ол ең үстіңгі бетте жатады, су өткіз-бейтін қабаты болмайды және ілмелі деп аталады.

Ыза су – шектеулі тараған, жергілікті су өткізбейтін жыныстар устінде (морена, топырақтағы иллювиальды горизонт, тұзды сулар) уақытша жиналған жер асты суы. Ол жаңбыр және ерігеы судьвд сіңуі нәтижесінде пайда болады, ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, жылдьщ құрғақ кезінде жалпы құрғап қалады. Тайызда жатуды, нашар фильтрациялану ыза суының күшті ластануын жиі тудырады, сондықтан да оны тұрмыс мақсаттарында пайдалануға жол берілмейді.

Грунт сулары – тұрақты сулы горизонттың бетінен бірінші су өткізбес қабат жауып жатпаған су. Бұлар барлық жерде дерлік таралған және ұзақ уақыт бола алады. Грунт суымен тұйықталған тау жыныстарының пластары сулы горизонттар деп аталады, ал грунт суларыньщ беті бұлардың – айнасы делінеді. Сулы горизонттың қалыңдығы – су өткізбес пластының бетінен грунт еуы айнасына дейінгі аралық.

Грунт суының қоректену облысы олардың таралуымен сай келеді. Қоректенуде ұзақ ақ жаңбырлар мен кектемгі еріген сулар өте үлкен роль атқарады. Бірақ су баяу сіңетін болған-дықтан грунт суының деңгейі бірдей кетерілмейді, жауын-ша-шын түскеынен немесе қар ерігеннен кейін едәуір уақыт өткен соң барып көтеріледі. Тек жарықшақты және қарастырылған жыныстарда ғана грунт суы деңгейінің көтерілуі біршама тез болады (кейде бірнеше сағаттан соң). Грунт суы деңгейінің маусымдық ауытқуы бірнеше метрге жетуі мүмкін. Қоңыржай ендіктердің континенттік климат жағдайларында ең жоғарғы деңгей көктемге (қар ерігеннен кейін) тура келеді. Теңіз клима-тында қыс кезіне (жауын-шашын жеткілікті болғанда ең аз булануда) келеді.

Грунт сулары деңгейінің жағдайына орман әсер етеді. Мұн-да ашық жерге қарағанда жер бетінен булануға ылғал шығыны аз болады. Қар ериді де ылғал кеп сіңіп үлгереді, бүған орман- -щ дағы топырақтың жоғары инфильірациялығы мүмкіндік береді. ч Мүның бәрі грунт суы деңгейінің кетерілуін тудыруға тиіс. Бір-ақ, сонымен бірге горизонтта орналасқан ағаштар тамыр сис-темасы арқылы оны жинап алып, ылғалды өте көп буландырады да грунт суының деңгейінің төмендеуін тудыруы мүмкін. Соны-мен грунт суларының деңгейіне орманньщ ықпалы туралы мә-селені нақтылы жағдайларды ескере отырып қарастырған жен.

Грунт суларынын, айнасыньщ беті әдетте рельефтід төмендеуіне қарайғы бағыт бойынша еңісті толқын тәрізді болады (өзен аңғарлары, сайлар т. б.). Грунт сулары грунт тасқында-рын түзе отырып еңіс жаққа қарай фильтрленеді. Сирек су ет-кізбейтін пластик беті үңгіме болады әдетте сол жерде грунт.. бассейні пайда болады.

Ірі туйірлі қүмдарда грунт суларының қозғалу жылдамдығы тәулігіне 1,5–2,0 м, үсақ түйірлі қүмдар мен құмайттарда 0,5– 1,0 саз дақтар мен лестерде тәулігіне – 0,1–0,3 м.

Грунт суларының температурасы әдетте ауа температурасы-на қарай езгеріп отырады. Су неғұрлым терең жатса, максимум мен минимум моменттері соғүрлым көп кешігіп отырады. Жер бетіне жақын жатқан грунт-сулары суық қыстары қатып қалуы мүмкін.

Грунт суларыньщ химиялық құрамы мен минералдану дәре-жесі олар орналасуынан жыныстардың қүрамы мен қоректен-діретін суға', жату тереңдігіне және климат жағдайларына байланысты. Ылғалдылығы мол болғанда грунт сулары тұщы немесе минералдануы төмен, ал жеткіліксіз ылғалданғанда олардьщ минералдануы арта түседі. Сондықтан да климат не-ғүрлым қүрғақ болса, минералдану дәрежесі соғүрлым жоғары болады. Жыл бойында жауын-шашынның және буланудың әр-келкі таралуы, қардын, еруі грунт суларының минералдануының маусымдық езгерістерін тудырады. Бүлардын, тұщылануы әсіре-се өзендерде тасқындармен су тасуларында байқалады, бұл кезде грунт суларының деңгейі өзендегіден төмен болады және езен оларды қоректендіреді.

Грунт суларьшың режимі мен минералдануы географиялық зоналыққа бағынатын климатқа, топырақ және өсімдік жамылғысының сипатына байланысты болғандықтан грунт еулары да зоналы болады.

1) мол ылғалды – тундра, ылғалды тропиктік ормандар (ылғалдану коэффициенті 1,5) зоналарында грунт сулары тым түщы да жер бетіне ете жақын орналасқан;

2) ылғалды зоналарда – қоңыржай ендіктердін. Орманды зонасы мен саванналы ылғалды тропиктік орман шекарасы (ылғалдану коэффициенті 1,5–1) –грунт сулары тұщы, жоғары тұрақты келеді;

3) қоңыржай ылғалды зоналарда (ылғалдану коэффициенті 1–0,3) – орманды дала, дала, саванналар – грунт сулары на-шар минералданған, тереңде жатады;

4) құрғақшылық зоналарда (ылғалдану коэффициенті – 0,3-тен аз) – шөлейттерде – грунт сулары минералданған және тереңде жатады. Тұщы су қазбалы линзалары, осы кездегі ыл-ғал айналымына нашар қатысатын тұнба сулар.

Екі су өткізбес пластылардың арасындағы қабатта пласт-аралық сулар болады. Олардың атмосфера суларымен қоректенуі жоғарғы су өткізбес пласт жоқ жерде ғана болады.

Қысымсыз пластаралық сулар сулы қабатты толтырмайды да грунт сулары сияқты еңіспен ағып кетеді.

Қысымдық пластаралық артезиан х сулары жату жағдайла-ры жағынан су қысымда болатындай, екі су өткізбейтін пластар арасында орналасқан сулы қабатта болады да, бұрғылағанда су етпейтін жабындыдан жоғары көтеріледі. Оның өзі ағыгг, тіпті фонтанша атқылауы мүмкін, бірақ көбіне оны сыртқа на-соспен шығарады.

Геологиялық структуралары теменнен алмасып келетін қа-баттарының майысуымен (синеклизалар, синклинальдар) ерекше, сондықтан да ішіндегі қысымды сулар артезиан бассейндері деп аталады. Түрлі көлемді артезиан бассейндері (бірнеше он-даған кв. км-ден бірнеше мың км-re дейін) өте көп тараған.

Артезиан бассейнінде қоректену, қысым, аршылу облыстары бөлінеді. Қоректену облысында сулы пластар су еткізбейтін пластармен жабылмайды. Мұнда кысымсыз су да болуы мүм-кін. Қысым облысында скважиналар болса су көтеріліп шапшып атуы мүмкін. Аршылу облысында су сыртқа ағып шығьш грунт суьгаа айналады немесе өзенді тікелей қоректендіреді.

Артезиан сулары түгелінен атмосфералық жауын-шашынның сіңуі есебінен түзіле алмайды, сірә олар жауын-шашынның жиналуымен (седиментация) бір мезетте туса керек. Теңіз трансгрессиялары кезінде су жынысқа сіңгенде солардың ішін-де бірте-бірте езгеріске үшырап қала берген.

Артезиан суларының химиялық қүрамы мейлінше сан алуан. Жоғарғы сулы пластар (100–600 м тереңдікте) тұщы (1 г/л-ге дейін) немесе нашар минералданған, гидрокарбонатты келеді; бұларға атмосфералық, беткі және грунт сулары тұщы-ландырып әсер етеді. Тереңде жатқан сулар көбіне хлоридке тәи түздықтар (50 г/л-ден астам) болып келеді. Тұздардьщ пайда болуы осы сулардың шығуымен байланысты (негізінен седи-ментациялық). Артезиан суларының аралық горизонттарында минералдану өзгерісі қосарланып әлсіз және жоғары м.инерал-данған сулардын араласуы болады.. Емдік қасиеттері бар ми-нералды суларға зор ынта қояды. Бүлар көмір қышқылды, кү-кірт сутекті, радонды әрі темірлі т. б. сулар болып келеді.

Артезиан сулары беті жабылып ластанудан қорғалғандық-тан өте сапалы болады.

Су Жер астында шығуы жағьнан әр түрлі және күрделі система қүрап жарықтарда орналасуы мүмкін. Литогендік жарық-тар жыныстардың қүралу процесінде пайда болып, оның бүкіл қалың қабатын қақ жарып өте алады. Бүған Гавая аралдарындағы базальттағы жарықтар мысал бола алады. Осы жарық- -тардың суы Гонолуланы қамтамасыз етеді, олардың дебиті – 90 м3/сағ. Тектоникалық жарықтар: жарылулар, ыдыраулар, ығысулар т. б. тереңдіктегі талай жүздеген метрлер тіпті километрлер болуы мүмкін. Үгілу, жарықтар – жыныстардың бұзылу нәтижесі. Бүлар жоғарғы және 30–50 м тереңде қабат-тарға ұштастырылған (ерекше жағдайларда 100–200 м дейін) әдетте таралмайды. Түрлі жарықтардың ені әдетте бірнеше миллиметр, сирегірек сантиметр және өте сирек метр біэлады. Жарықтар ашық немесе борпылдақ материалмен толған бо-лады.

Жарық сулары жарықтьщ сипатына қарап қысымды және қысымсыз болуы мүмкін. Ерігіш жыныстарда атмосфералық жауын-шашынды, ал кейде беткі су ағыетарын да сіңіріп қоя-тын жарықтар мен қуыстар пайда болады. Мүндай жыныстардың (ізвес тасы, гипс, тұз) қалың қабатьшда судың теменге қарай және горизонтальды қозғалыс зоналары бөлінеді. Жер асты суларының деңгейі ете тез және күшті өзгеріп отырады. Мүндай сулар бетінен оңай ласталады.

Температурасы мен минералдану дәрежесіне қарай жер ас-ты сулары мейлінше әр түрлі. Температурасы бойынша суық және термальды сулар болып бөлінеді. Суық сулар аса суыған (температурасы 0°-тан төмен), суық (0°-тан – 10°-қа дейін), өте суық (–10°-тан – 20°-қа дрйін) бола алады. Термальды су-лар –жылы ( + 20°-тан 4-35°-қа дейін), ыстық (+35°-тан + 50°-қа дейін), асы ысыған ( + 100°-тан жоғары) болады. Суық сулар жер қыртысының жоғарғы бөлігінде тек жүқа қабықта ғана, ал қалған басқалары – термальды сулар. Бұлар әрқа-шанда дерлік неғүрлым минералданған және газбен қаныққан болады.

Жалпы алғанда судың температурасы да минералдану дәре-жесі де бетінен төмендеген сайын үздіксіз арта түседі. Мүнда кәдімгі тұщы, гидрокарбонды сулардан сульфатты және аралас сулар арқылы қөптеген бағалы тұздар мен элементтердің өнер-кәсіптік концентрациясы бар хлоридті, концентрацияланған түздықтарға дейін (бүлар тереңдеген сайын натрий суынан кальций және магний суына өзгереді) сулардьщ химиялық типтерінің ауысуы болады. Бүл термальдық түздықтар – кен орындарыньін, қальгатасу кезі, олар жанғыш қазбалардың қа-лыптасуына қатысады.

Суық тұщы сулар тек таулы елдерде ғана тереңде кездеседі. Адам организміне пайдалы әсер ететін емдік маңызы бар мине-ралданған суларды минералды сулар деп атайды.

Жер асты суларының сыртқа шығатын табиғи жолы – бұ-лақтар (көздер) – мейлінше сан алуан. Бұлардың дебиті се-кундына литр үлесінен бірнеше куб метрге дейін айырма жа-сайды. Судың ең көп мөлшерін жарықшалармен және карст жыныстармен байланысты бұлақтар береді (Воклюз карсты бү-лағы 120 м3/сек дейін береді). Бұлақтардағы температура 0°-тан + 100°С және одан жоғары ауытқиды. СССР-де темпера-турасы + 40° С-дан жоғары 50-ден астам бұлақтар бар. Ислан-дияда бұлар 7000-ға жуық. Бір бұлақтардың суы тым тұщы, екіншілерінікі – тұзды. Термальды минералданған бұлақтардың суында түрлі тұздар, қышқылдар, газдар, металдар, радиоак-тивті және сирек жер элементтері болады. Олардың құрамы ке-бінесе күрделі болады. Жаңа Зеландиядағы ыстық бұлақтар-дың бірінде күкіртті және тұзды қышқылдардьщ мөлшері 10%-ке жетеді (мырыш бұл бүлақта еріп кетеді). Көптеген бұлақтар минералды келеді. Режимі ғажап тұрақты, маусымдық өзгер-мелі, тұрақсыз, уақытша жоғалып кететін бүлақтар бар. Көп жылдық тоң басып жатқан облыстарда бүлақтар, көбінесе өте қысқа уақытта көрінеді.

Қысымсыз еркін ағатын – аспа бұлақтар, қысымды (арте-зиан) жоғары шапшымалы бүлақтар болады. Соңғысы анағүр-лым тұрақты. Бұлақтардьщ мүлде ерекше сирек кездесетін rani – гейзерлер. Бүл оқтын-оқтын ыстық су мен буды шашиытып фонтандаушы бүлақтар. Бүлар осы кездегі немесе таяудағы вулкан әрекеті облыстарында суымаған магма жер бетіне жа-қын жатқан жерде кездеседі. Магмадан жарықтар арқылы кө-терілген булармен газдар жер асты суларында ериді де оларды қыздырады. Гейзердін, әрекет механизмі әлі онша айқын емес. Бірақ ыстық су жарықтар арқылы қозғалып, суынған лаваның қуыстарын (камераларын) толтырады деп санайды. Мүнда ол қайнау нүктесіне жеткенше тағы да теменнен қыза түседі. Жо-ғарғы қысым жағдайларында +100° С болғанда су қайнай ал-майды, бірақ каналдармен жоғары көтеріліп, неғұрлым төменгі қысымды облысқа келгенде ол қайнайды да серпімділігімен жоғары лақтырылады. Камерадағы қызған және көтерілген су-дың орнын азырақ қызған су басады т. б. Гейзерлердің период-тылығы каналдың көлеміне, сумен толу және қызу уақытына байланысты. Гейзерлер Камчаткада, Солтүстік Америкада, Ис-ландия мен Жаңа Зеландияда кездеседі.

Көп жылдық тоң тау жыныстарындағы жер асты сулары. Орташа жылдық температура теріс болып келетін қүрылықтың едәуір бөлігінде – оның көлемінің 25%-не (СССР-де 47%) жер бетінен біраз тереңдікте жыныстар кеп жылдар бойы теріс тем-пературада болады. Теріс температуралы жыныс қабаттарын көп жылдық тоң қабаттар, көп жылдық «мәңгі» тоң деп атала-ды. Қөп жылдық тоң суы тоң қүрғақ болуы мүмкін, бірақ ол кебіне қатқан судан түрады, ал кейде мұнда сүйық су да бо-лады.

Қөп жылдық тоңның пайда болуы төменгі температура жағ-дайларында, жыныстарды қатьш қалудан сақтай алмайтын қар жамылғысының қалыңдығы жұқа жағдайда пайда болуы мүм-кін. Мұндай жағдайлар мүз басу дәуірінде мүз жаппаған об-лыстарда болды. Қазір қысы қатал және қары жұқа, қыста қатқан қабат еріп үлгере алмайтын жазы сонша қысқа жер-лерде (мысалы, Якутияда) орын алады. Көп жылдық тоң соң-ғы мүздану дәуірінің реликтісі ретінде сақталуы мүмкін, бірақ ол қазіргі жағдайларда да, мысалы, Солтүстік Мүзды мүхитқа қүятын өзен атырауларындағы жаңадан пайда болған аралдар-да пайда бола алады.

Ағын салалары астында (өзендер немесе грунт тасқындары) температура жоғарылайды әрі көбіне көп жылдық тоң мұнда жалпы болмайды немесе ол керші учаскелерге қарағанда тереңде жатады.

Көп жылдық тоқньщ қалыңдығы әр түрлі бірнеше метрден 600–800 метрге дейін жетеді, бірақ жалпы алғанда орта ендік-тен жоғарғы ендіктерге қарай ол арта түседі. Ең үлкен калың-дық Хатанга шығанағы жағалауларында байқалған (800 м). Kөn жылдық тоң жыныстар қабатының төменгі шекарасы Жердін, терең қабаттарының астынан келетін жылуға байла-нысты. Көп жылдық тоң қабатының үстінде жылдың жылы кезінде еритін маусымдық тоң қабаты орналасады. Оның қалың-дығы климаттық жағдайларға байланысты болады да бірнеше метрге жетеді. Көп жылдық тоң тереңде жатқанда оны маусым-дык тоң қабатынан жалпы қатпайтың қабат беліп жатады.

Көп жылдық тоң жағдайларында жер асты суларының үл-кен езіндік ерекшелігі болады. Жыныстьщ кеуектерінде су қат-қан кезде түзілетін мұз жынысты цементтен су өтпейтін етіп тастайды. Кей жерлерде жер асты мүздардың («Тас мүздың») тау жыныстарының астында кәмілген немесе жынысқа сынала-нып енген линзаньщ, пластың, мұз желілерінің жиынтықтары кездеседі. Көп жылдық тоңда тоң үсті, тоң аралығы және тоң асты жер асты сулары больга бөлінеді.

Тоң үсті сулары – маусымдық тоң қабатынын, сулары. Олар мол емес және нашар минералданған атмосфера жауын-шашындарымен жазда еритін топырақ мұздарының суымен қоректене-ді. Тон. үсті сулары қатқан кезде кеңейіп езінің астында жатқан әлі қатпаған суға қысым түсіреді. Бұл су қысымы аз жерлерде жинақталады, содан соң қатып жоғарғы қатып қалған қабатты көтереді де төмпешіктерді гидролакколиттерді түзедІ. Бүл бұзып сыртқа шығып жойылса, қызыл су пайда болады. Жылдын, жылы кезінде тоң үсті сулары толып жатқан бүлақтар арқылы жер бетіне шығады.

Тоң аралық сулар тоңның нақ қалың арасында болады және қозғалудың арқасында ғана қатпауы мүмкін. Бұларды еріген тоң учаскелерінде жиі байқауға болады. Тоң аралық сулар тоң үсті суларын тоң асты сулары-мен байланыстырады; мұнда олардық қозғалы-сы төменге де жоғарыға да болуы мүмкін. Бірінші жағдайда олар тон, үсті суларымен қоректенеді де олардың сапасы (темпе-ратурасы, тұздылығы) сыртқы жағдайларға байланысты екендігі байқалады, екінші жағдайда – тоң асты суларымен қоректенеді де солармен ор-тақ қасиеттері болады.

Тоң асты сулары еш-қашанда қатпайды және жиі қысымды болады. Олардың минералдану дәрежесі әр түрлі, темпе-ратурасы тереңдеген сайын арта түседі. Көп жылдық тоңдары жоқ, облыстардың жер асты суларынан тоң асты сулары қоректену және аршылу жағдайларымен ерекшеленеді. Бұл сулар еріген тоң (талик) арқылы қо-ректенеді, ал сыртқа шыға шапшыма бұлақтар құрайды. Судың барлық үш типі ірі өзендердің аңғарлары астында және көп қазан шүңқырларында, яғни көп жылдық тоң жоқ жерлерде әрекеттеседі.

2. 
   
   жүктеу/скачать 1.87 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: