ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Омыртқалылар зоологиясынан үлкен практикум»

Татарлар тұќымдасына дене тұрќы орташа ұсаќ ќұстардың 120 түрі жатады. Көпшілігі су жағалауында, батпаќты жерлерде кездеседі. Далалы жерлерде дуадаќтар тұќымдас тармағына жататын – безгелдек,жорға дуадаќ, кєдімгі даудаќ таралған.

Бєбісектер далалы жерлерде таралған денесі шағын ќұстар. Ќауырсындары теңбіл шұбар. Клоака маңындағы безінен жағымсыз иіс шығарады. Кең тараған түрі – кєдімгі бєбісек. Басында ќауарсынды айдары болады.

Мүйізтұмсыќты ќұстардың денесі ірі Азия мен Африканың тропикалыќ ормандарында кездеседі. Жемістермен ќоректеніп, ұясын ағаштардың ќуыстарына салады.

20. Тоќылдаќтектестер отряды. Дене тұрќы ұсаќ, орташа ағаш басында тіршілік етуге бейімделген ќұстар жатады. Тұмсыќтары өте мыќты, соның көмегімен ќорегін ұстайды. Екі отряд тармағына бөлінеді: а) тоќылдаќтар; є) кєдімгі тоќылдаќтар. Тукандар тұќымдасына жататын ќұстар Оңтүстік және Орталыќ Американың тропикалыќ ормандарында таралған.

Нағыз тоќылдаќтардың екі саусағы алға, екі саусағы артќа ќарай орналасќан. Олардың кең тараған түрлері – ќара, үлкен және кіші шұбар тоќылдаќтар, үшсаусаќты және жасыл тоќылдаќтар. Тоќылдаќтар орманды зиянды жєндіктерден ќорғайды. Оңтүстік Африкада жер тоќылдағы таулардың жартасты өңірлерінде таралған.

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктері. Айырғыш пен жұмыс.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктері.
   
3. 
   Құстардың ароморфоздық белгілері.
   
4. 
   Құстардың тіршілік ету жағдайлары, олардың жалпы географиялық және биотопикалық таралуы
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктері. Айырғыш пен жұмыс.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктері..
   

1. 
   Құстардың көбеюі және дамуы.
   
2. 
   Түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысына жалпы сипаттама берініз.
   
3. 
   Кестені толтырыңыз.
   

1. 
   Түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысы..
   

1. 
   Құстардың түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысы..
   

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасын берініз.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігіне жалпы сипаттама беріңіз.
   
3. 
   Гомоитермияға жалпы сипаттама беріңіз.
   
4. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдеріне жалпы сипаттама беріңіз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалы жануарлардың көбею және даму ерекшеліктері.
   

6. 
   Сүтқоректілердің қандай сезім мүшелері жақсы дамыған? Сұраққа жауап беріңіз.
   
7. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдеріне жалпы сипаттама беріңіз.
   
8. 
   Амниоталарға жалпы сипаттама беріңіз. Амниоталыларға жататын жануарларды жазыныз.
   
9. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалы жануарлардың көбею және даму ерекшеліктері.
   

Сүтќоректілердің биологиялыќ прогреске жетуінде олардың єртүрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік етуі мен Жер шарында кеңінен таралуы басты рөл атќарды. Ќазіргі кезде сүтќоректілер Антарктидадан басќа барлыќ ќұрлыќта кеңінен таралған.

Тікелей суда тіршілік ететін сүтќоректілерге ескекаяќтылар (түлендер, теңіз мысыќтары), киттектестер, сирендер, дамандар т.б. жатады.

Сүтќоректілердің түрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік ететіндері єртүрлі ќорекпен ќоректенеді. Кей түрлері тек өсімдіктекті, кей түрлері тек жануартекті ќоректермен ќоректенсе, енді бір тобы өсімдіктермен де, жануарламен де ќоректене береді.

Сүтќоректілердің көбеюінде де өздеріне тєн ќасиеттер ќалыптасќан: а) іштей ұрыќтану; є) тірі туу; б) ұрпағына ќамќорлыќ; в) ұрпағын сүтімен асырау т.б.

Сүтќоректердің тіршілік єрекеттері жыл маусымдарына сєйкес рет-ретімен ауысып отыратын бірнеше кезеңнен тұрады: а) көбеюге дайындалуы; є) ұрпаќ беруі; б) ұрпағын емізу кезеңі; в) топ ќұрып тіршілік етуі; г) жыныстыќ жетілуі т.б.

Сүтќоректілердің кейбір түрлері ќыстап шығуға ерекше дайындалады, кей түрлер ќысќа ұйќыға кетеді. Сүтќоректілердің табиғатта және адам өмірінде маңызы өте зор. Олар ќоректік тізбекті реттеуге ќатысады. Сүтќоректі жануарлардың кейбір түрлерін адам ерте кездерден ќолға үйреткен. ‡й жануарларының (сүтќоректілер) өнімдері тағам, киім, дєрі-дєрмек, тыңайтќыш т.б. ретінде пайдаланылады. Көптеген сүтќоректілердің кєсіптік мєні зор. Олардың терісін, ұлпанын, етін және т.б. өнімдерін адам күнделікті өмірде пайдаланады.

Сүтќоректілердің кейбір сирек кездесетін түрлері ќатаң ќорғалады. Арнайы ќорыќтарда, ќорыќшаларда, ұлттыќ саябаќтарда, зоологиялыќ баќтарда, арнайы тєлімбаќтарда ќорғалады. Кєсіптік мєні бар түрлер жерсіндірілген. Мысалы, ондатра, жанат, ќұндыз, зубр т.б. Ќазаќстанның Ќызыл кітабына (1996) сүтќоректілердің 40 түрі тіркелген. Елімізде сирек кездесетін сүтќоректілердің түрлері 9 мемлекеттік ќорыќтарда (Аќсу-Жабағылы, Алматы, Наурызым, Ќорғалжын, Барсакелмес, Марќакөл, ‡стірт, Батыс Алтай, Алакөл) ќатаң ќорғалады.

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігі..
   
3. 
   Гомоитермия дегеніміз не? Оған хордалылардың қай кластары жатады?
   
4. 
   Сүтқоректілердің қандай сезім мүшелері жақсы дамыған?
   
5. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдері.
   
6. 
   Амниота дегеніміз не? Амниоталыларға қандай жануарлар жатады?
   

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігі.
   

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы терісіне жалпы сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалылардың тері жамылғысын салыстыру.
   

Омыртқалылардың тері жамылғысы сыртқы — эпидермис-тен, оның астыңғы қабаты.— кутистен немесе нағыз теріден тұрады. Эпидермис өз тарапынан екі қабаттан тұрады. Бірінші — төменгі қабатын — мальпигиев немесе өсу қабаты деп атайды. Ол қабаттың клеткалары цилиндр немесе кубик тәрізді болады. Бұл қабаттың үсті жалпақтау келген клеткалардан тұрады. Олар біртіндеп ішкі қуысына кератогиалиннің толуына байланысты мүйізденген өлі клеткаларға айналады. Бұл қабаттың үстіңгі клеткалары біртіндеп қайызғақ түрінде, немесе кесек (лоскут) қабат түрінде (тюленьдерде) түлеп түсіп отырады.

Сүт қоректілердің — түгі, тырнақтары, тұяқтары, мүйіздері (бұғыдан басқаларында), қабыршақтары және түрлі тері без-дері осы эпидермис қабатынан пайда болады.

Сүт қоректілерде терінің кутис қабаты өте жақсы жетілген. Кутис талшықты дәнекер тканьдерінен қалыптасады. Кутистің астыңғы қабатының ішкі беті жұмсақ талшықты тканьдерден тұрады, оған май жиналады. Бұл қабатты тері астындағы майлы клетчаткалар деп атайды. Кит пен тюлень сияқты суда тіршілік ететін аңдардың жылуды сақтап тұратын түктері болмағандықтан май қабаты жылуды реттеу қызметін ат-қарады. Кейбір қысқы ұйқыға жататын жануарларда (сар-шұнак, суыр, борсық г. б.) май қабаты жақсы жетілген. Май олар үшін қысқы ұйқы кезіндегі қоректік материал болып саналады.

Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің сыртын қап-тап тұратын түк болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.) түк тіпті болмайды. Болса рудимент түрінде ғана сақталған <33-сурет).

Сүт қоректілердің түгінің сырткы бөлімін сабақ, ал теріге еніп тұрған бөлімін түбі деп екіге бөледі. Түк сабағын тікелей жарып микроскоп арқылы қарағанда мына қабаттардан өзек, сірі жәнё сыртқы қабық қабаттарынан тұратынын байқауға бо-лады. Өзегі арасында ауа болатын торлы тканьдерден құралады. Сондықтан түк жылуды нашар өткізеді де, жануар-дың денесіндегі жылудың сақталуына себепші болады. Оның сыртқы сір қабаты өте тығыз болғандықтан түк мықты болады. Ең үстіңгі жұқа қабығы түкті сыртқы механикалық және химия-лық әрекеттерден қорғайды. Түк түйініне қан тамырлары келеді Ол түк түйініндегі клеткалардың жетілуін қамтамасыз етеді. Түктің тері бетіне шығып түрған сабағы өсу қабілетін жойып, мүйізденіп кетеді. Терідегі май бездерінен шығатын майы түкті майлап, оның мықтылық қасиетінің сақталуына жәнё су өтпеуіне себепші болады. Түк жабындысы әр түрлі түктен тұрады. Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе вибристар т. б.жатады.

33 - с у р е т Терідегі шаштың жарып көрсетілген суреті:

С е з г і ш — түктердің атқаратын әрекеті түрліше болады. Оны сезімтал мұртша деп те атайды. Бұлар жануардың бас, мойын және төс бөлімдерінде орналасады. Құрсақ бөлімі ағашқа тиш қозғалатындарында (тиндерде) мұндай түк бауыр жағында болады. Түк қалтасының түбінде және оның керегесінде вибристердің басқа затқа тигенін сезетін нерв талшықтары болады.

Түктің түрі өзгерген түрі — инелер мен қылтанақтар. Эпи-дермистің басқа мүйіз туындыларына қабыршактар, тырнак, тұяқ мүйіз тұмсық және қуыс мүйіздер жатады. Қабыршақ көп-теген тышқан тәрізділердің табанында болады. Сол сияқты көптеген қалталылардың, кемірушілердің насекоммен қорек-тенетіндердің де құйрығында қабыршақ болады.

Мүйізді туындыларға сиырдың, ақбөкеннің, ешкінің, қойдың мүйізі жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис-пайда болатын сүйекті зат.

Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне қарай — тер, май, иіс және сүт бездері болып бөлінеді.

Тер бездері — түтік пішінді, астыңғы бөлімі иіріліп барып қошқар мүйізденіп бітеді. Бұлар бірден терінің үстіңгі бетіне немесе түк қалтасына ашылады. Бұл бездің продуктысы тердің құрамында су, еріген мочевина және тұз болады. Бұл продуктыларды тер безі жасап шығармайды, оған қан тамырларынан келеді. Тер безінің қызметі суды буландыру арқылы теріні салқындату және ыдырау өнімдерін бөліп шығару. Сөйтіп жылуды реттеп отыру және зәр шығару қызметін атқаратын болады. Тер бездері барлық сүт қоректілерде дерлік болады, бірақ барлығында бірдей жетілмеген. Мысалы ит пен мысықта өте аз, кемірушілердің көпшілігінің тер безі табанында, шабында және ерінінде болады. Кит тәрізділерде және кесіртке тәрізділерде тер безі болмайды.

Май бездері шоқтанып жатады да әрқашанда түк қалтасына ашылады. Май бездерінің шығарған өнімдері түктерді, эпи-дермистің сыртын майлап, сыртқы зиянды әрекеттерден сақ-

тайды.

Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректі-лердің (үйрек тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады. Олардың ұшы құрсақ жағындағы “безді алаң” деген бөлімдегі түк қалташығына келіп ашылады Балалары осы түктерді сорып, оның түбіндегі тесіктен шыққан сүтпен қоректенеді. Ехидналарда “безді алаң” арнаулы қалтаның ішінде болады. Бұл көбею кезінде дамиды. Мұның ішінде жұмырткасы, одан кейін ехиднаның баласы жатады. Үйрек тұмсықтылардың “безді алаңы” кұрсақ жағына орналасады. Бұлардың емшегі болмайды.

1. 
   Қасаң қабықтын пайда болуы.
   

1. 
   Қасаң қабықтын пайда болуы.