ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Омыртқалылар зоологиясынан үлкен практикум»

Олардың ертедегі түрлері палеозой заманында тіршілік еткен – котилозавлар. Бауырымен жорғалаушылардың эволюциясы олардың бассүйегінің ќұрылысында (көз және иіс сезу ойыстарынан басќа) ойыстардың болмауымен ерекшеленеді. Бассүйектерінің мұндай ќұрылыс ерекшеліктері тасбаќаларда айќын байќалады. Бауырымен жорғалаушылардың көпшілік түрлерінде бір немесе екі самай ойыстар бар. Котилозавлардан аңтектес жорғалаушылар пайда болған. Олардан бірте-бірте жыртќыш - аңтісті жорғалаушылар келіп шыќќан.

Мезозой заманында буырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері єртүрлі экологиялыќ ортада тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, ұшќыш кесірткетєрізділер, ихтиозаврлар, динозаврлар және т.б.

Бауырымен жорғалаушылардың экологиясы.

Олардың тіршілік ететін ортасы єртүрлілігімен ерекшеленеді. Бұл олардың ќұрылысы мен тіршілік єрекеттерінің күрделенгендігін аңғартады. Мұндай күрделі белгілері ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделуінен және эмбриональдыќ дамуынан айќын байќалады. Бауырымен жорғалаушылар Жер шарында кеңінен таралған, тек Арктика мен Антрактикада ғана кездеспейді. Олар салќынќанды жануарлар болғандыќтан ќоршаған ортаның температурасы басты рөл атќарады. Олардың тіршілік ететін орта жағдайларына байланысты ќұрлыќта, суда, жер астында, ағаш басында, жартылай суда тіршілік ететіндер деп жеке экологиялыќ топтарға бөлінеді.

Бауырымен жорғалаушылардың басым түрлері жануарлармен, ал аздаған түрлері өсімдіктермен ќоректенеді. Кей түрлері өсімдікпен де, жануарлармен де ќоректенеді.

Бауырымен жорғалаушылардың эмбриональдыќ дамуында жұмыртќалыќ және ұрыќтыќ ќабыќтар пайда болады. Жұмыртќалыќ ќабыќтарға – талшыќты, белокты және известі ќабыќтар жатады. Ал, ұрыќтыќ ќабыќтарға – амнион (ќағанаќ), сір және аллантоис ќабыќтары жатады. Амнион (ќағанаќ) ќабығының болуына сєйкес бауырымен жорғалаушылар амниоттар (ќағанаќтылар) тобына жатады.

Бауырымен жорғалаушылар ќоректік тізбекте ерекше орын алады. Ал, адам өмірінде олардың маңызы зор яғни тағам ретінде пайдаланылады, дєрі-дєрмек алынады, терісі де бағалы және т.б. Олардың сирек кездесетін түрлері ќорғауды ќажет етеді.
Өзін-өзі тексеру және зертханалық сабақты қорғауға арналған сұрақтар:

1. 
   Бауырымен жорғалаушылардың морофология-экологиялық очеркі.
   
2. 
   Бауырымен жорғалаушылардың тері жамылғысы қандай?
   
3. 
   Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі мүшелері қандай?
   

1. 
   Бауырымен жорғалаушылардың морофология-экологиялық очеркі..
   

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме берініз.
   
2. 
   Еркінсіз ұстау тәсілдеріне жалпы сипаттама берініз.
   
3. 
   Қорғайтын қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды жазыныз.
   
4. 
   Қазақстанның қызыл кітабымен жұмыс істеніз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз: Бауырмен жорғалаушылардың отрядтарын салыстыру.
   

Бауырымен жорғалаушыларды және қосмекенділерді бақылау және есеп жасау. Бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер негізінен орталық облыстарда аз тараған омыртқалылар, әрбір особьтің индивидуалды участоктары үлкен емес. Олар қыста қалың ұйқыға кетеді, ал күн жылыған соң қоршаған ортаның температурасына байланысты тәуліктік активтіліктері байқалады. Осьлардың барлығы бақьлауды және одардың іздерін анықтауда қиындықтар тудырады. Бірақ та олардың көпшілігі жылу сүйгіш және күнделікті өмір сүре береді.

Орталық облыстарда кесірткелердің түрлерінен біршама кездесетіндері прыткая және живородящая кесіртке түрлері, жьландардан – кәдімгі сүр бас жьлан, кәдімді сұр жьлан. Бауырымен жорғалаушьшар, олардың жекелеген түрлерін мынандай схемаға жүгіну керек.

Сыртқы қүрылысы мен жануарға тән қасиеті. Мекен ету ортасы мен территорияға таралуы. Саны, ұясы, қозғалысы, ізі. Маусымдық және тәуліктік өмір сүру кезеңі. Миграциясы. Қоректенуі. Көбеюі. Линька. Бейімделу қабілеттері. Адам үшін маңызы. Бауырымен жорғалаушылар көбінесе участкелерде, шөп арасында, тастардың тасасьнда, қүрылыс бұзылған жерлердегі кірпіштер арасында, жолдардың шетінде кездесуі мүмкін, яғни күн жақсы түсетін жерлерде. Сұр жылан әртүрлі типтегі орманда мекендейді, әсіресе дымқьл батпақты участок маңайларында. Ал сарыбас жыландар су қойнаулары мен дымқыл жерлерде кездеседі. Жыланның суға немесе құрғаққа жылжып келе жатқанда бақылауға болады. Кейде жыланның кейбір түрлерінің «қабықтарын» тауып алуға болады..

Бауырымен жорғалаушыларды көктемде жинау қолайлы, бұл кезде олар томардың, ағаштың түбінен пайда болады, яғни күн көзіне шыға бастайды. Бүл уақытта олар аз қозғалыста болады, қауіптілігі сондай қатты болмайды. Кесірткелері жазда активті, ұстаған қиынға соғады. Оларды ұстауда жылдам жүріп және оның бас бөлігін көлеңкеңмен жауып қалмауға тырысу керек. Жануарға жақындап келіп, оны сачокпен немесе жұмсақ қалпақпен тез арада жауып қалу керек. Кесірткелерді үзын таяқшаның үшына байланған жүка капронды жіпше немесе аттьң жалынан жасалған петлямен ұстайды. Петляны ақырын жануардың басьна таман әкеліп және жылдамдықпен мойныньң айналасына салады. Кесірткені қүйрығынан емес, денесінен ұстайды да қақпағы бар шелекке немесе банкаға салады. Ауланған кесірткені құмды террариумға салып, су және қорекпен қамтамасьз етеді. Әдетте олар бірнеше күннен соң жүмыртқа салады.

Жыландарды әртүрлі әдістермен аулайды. Барлық жағдайда қауіптілік ережелерін сақтау керек, яғни тіпті тәжірибелі адамньң өзі улы жыланды байқамай қалуы мүмкін. Аулаушы адамның аяғында резиналы етік болуы керек. Жыланды айыр таяқпен басынан ұстауға болады, ал егер таяқ жоқ болса, онда ақырындап аяқпен жыланның бас жағынан басып қалу керек. Одан соңжануарды мойнынан ұстап, мейлінше басына таман, қолға тиіп кетпейтіндей жоғары көтеріп, қүйрығынан бастап ыдысқа сала қойьп, тез арада аузьң жабу керек. Улы жыландарды аулаған бетте спиртке немесе формалинде консервілеу керек. Усыз жьландарды террариумда бақылауға болады. Бұларды спирт пен формалинде сактайды. Спирт концентрациясы 90-96 % фиксирлеу үшін 70 % ерітіндісі қолданады. Бұл ерітіндіні алу үшін 75 см³ спиртке 30 см³ су кұяды. Формалиннің 2 % -тігі, яғни 1 бөлік формалинге 19 бөлік суықтаза су қүйылады.

Алдымен жануарды 2 % формалинге салады. Шамамен бірнеше тәуліктен соң алып, ішкі органдарын фиксирлеу үшін кеудесінен тіледі де, жаңа порциясын сол сұйьіқтьққа салады. Біраз тәуліктен соң объектіні ағып жатқан суға жуып, негізгі сақгау сұйыктығьша (70 % спирт) салады. Осындай әдіспен консервілеу де жануар өзінің түсін сактап және жұмсақ күйінде қалады. Сакталатын ыдыстың аузы мыкты жабылуы тиіс.

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме. Еркінсіз ұстау.
   

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме. Еркінсіз ұстау.
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктеріне жалпы сипаттама беру. Айырғыш пен жұмыс істеу.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктеріне жалпы сипаттама беру.
   
3. 
   Құстардың ароморфоздық белгілеріне жалпы сипаттама берініз.
   
4. 
   Құстардың тіршілік ету жағдайлары, олардың жалпы географиялық және биотопикалық таралуына жалпы сипаттама берініз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз. Берілген құстар отрядтарына сәйкес түрлерді оналастырыңыз.
   

Ќұстар-омыртќалы жануарлардың ќағанаќтылар, єрі жылыќандылар (гомойотермиялы) тобына жатады, єрі ұшуға бейімделген. Ќұстардың ұшуға бейімделуіне сєйкес өздеріне тєн белгілер ќалыптасќан:

1. Ќұстардың денесі ќауырсынмен ќапталған, тері бездері нашар дамыған, тек кейбір ќұстарда ғана (ќазтектестерде, тауыќтектестерде т.б.) ќұймышаќ безі болады. Терісі жұќа, көбіне ќұрғаќ. Денесінің кейбір жерлерінде (жіліншігінде, саусаќтарында, тұмсығында) мүйізді ќабыршаќтар саќталған.

2. Ќаңќасында ұшуға бейімделуге сєйкес көптеген белгілер ќалыптасќан: жаќ сүйектері мүйізді тұтас таќташалармен ќапталған және тістері болмайды; мойын омыртќалары бір-бірімен өте ќозғалмалы байланысќан; төссүйегінде ќыры (киль) болады; алдыңғы аяќтары ќанатќа айналған; омыртќа жотасының арќа, сегізкөз, ќұйрыќ омыртќалары жамбас белдеулерімен тұтасып күрделі сегізкөзді ќұрайды. Толарсаќ сүйектері табан сүйектерімен тұтасып жіліншілікке (цевка) айналған. Ќабырғалары бұрыш жасап кеуде ќуысын ќұрайды.

3. Бұлшыќеттері жеке-жеке жіктеліп, күрделі ќозғалыстар (ұшу кезінде) жасауға бейімделген.

4. ¤ңештің кеңейген бөлімі – жемсау (зоб) деп аталады. Ќарыны - безді және етті ќарын деп екі бөлімге бөлінген. Етті ќарын ќорегін ұсаќтайды. Ішектері клоакаға ашылады.

4. Бронхының ұсаќ өскіндері өкпеден өтіп тұйыќ ауа ќапшыќтарын ќұрайды. Ауа ќапшыќтары ауаның сыйымдылығын арттырады. ¤кпесі көптеген ұсаќ ұяшыќтардан тұрады. Ќұс ұшќан кезде өкпеде ќан оттекпен 2 рет (тыныс алғанда да, тыныс шығарғанда да) тотығады. Оны ќосарлы тынысалу деп атайды.

5. Ќұстардың жүрегі толыќ 4 ќуысты (камералы). Артерия мен вена ќаны араласпайды, денесіне тек артерия ќаны тарайды. Оң жаќ ќолќа доғасы ғана саќталған (сол жаќ ќолќа доғасы жойылған).

6. Жүйке жүйесі өте жаќсы дамыған. Алдыңғы мидың үлкен ми сыңарлары үлкен, онда ми ќыртысы бар. Мишығында иірімдер, сайшалар пайда болған. Ортаңғы мидың көру бөліктері жаќсы дамыған.

7. Зєр шығару жүйесінде ќуығы болмайды, несепағар өзектері бірден клоакаға ашылады.

8. Сезім мүшелерінде көру, есту мүшелері өте жаќсы дамыған.

9. Дара жынысты. Іштей ұрыќтанады. Жұмыртќа салып көбейеді. Жұмыртќасында сарыуызы мол. Мекиендерінің тек сол жаќ аналыќ безі мен сол жаќ жұмыртќа жолы (мюллер өзегі) саќталған, бұл ірі жұмыртќа салуымен тікелей байланысты. Жұмыртќа клеткасы - жұмыртќаның ішіндегі сарысы болып саналады. Жұмыртќаның ќұрылысы күрделі.

1. Тісті ќұстар (ихтиорнистер, гесперорнистер).

2. Ќырсызтөстілер (түйеќұстар).

3. Пингвиндер

4. Кєдімгі ќұстар.

Ќазіргі кезде ќұстардың 8600-дей түрі белгілі. Олар єртүрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген. Ќазір ќұстарды жүйелеп жіктеуде ДНЌ молекуласының ұќсастығына ерекше көңіл бөлінеді.

Ќырсызтөстілер отряд үсті жеке 5 отрядќа бөлінеді: 1. Африка страустары (бір ғана түрі бар); 2. Америка түйеќұстары (нандулар), - екі-үш түрі бар. 3. Австралия түйеќұстары (казуарлар) – эму және казуардың бірнеше түрі бар. 4. Ќанатсыз түйеќұстар (кивилер) – үш түрі бар. 5. Тинамутектестер (жасырынќұйрыќтылар) – 47 түрі бар.

Кєдімгі ќұстар отряд үстіне көбіне ұшатын ќұстар жатады. Олардың төссүйегінің ќыры өте жаќсы дамыған. Сүйектері жеңіл, жабын ќауырсындарының желпуіштері тығыз. Жіліншіктері толарсаќ табан сүйектерінің тұтасып кетуінен пайда болған.

Бұл отрядќа мойны, аяќтары ұзын ќұстар жатады. Тұмсыќтарының түбі дөңес, ал ұшы төменге ќарай иілген. Топтанып тіршілік етеді. 6 түрі бар. Кеңінен тараған түрі - ќызғылт ќоќиќаз (ќызыл ќанат). Ќазаќстандағы Ќорғалжын ќорығы – ќоќиќаздар мекені деп аталады. Балапандары шираќ. 5-6 жылда жыныстыќ жетіледі.

‡йректер тұќымдасының түрлері кеңінен таралған. Оған ќаздар, аќќулар, өзен үйректері жатады. Ќаздардан – сұр ќаз, ќұрғаќ тұмсыќты ќаз кең аймаќтарда кездеседі. Аќќулардан - кіші аќќу, сыбырлаќ аќќу, сұңќылдаќ аќќу көптеген су айдындарында таралған. Сүңгуір үйректерден – гага үйрегінің ќауырсының кєсіптік мєні зор.

2 отряд тармағы бар: а) Америка тазќаралары. є) Сұңќаралар. Америка тазќараларының белгілі түрі – анд кондоры, дене тұрќы 12 кг, ќанаттарының шалымы 3 метрге жетеді. Сұңќарлардың кең тараған тұќымдасы – ќаршығалар. Оған – ќұландындар, ќаршығалар, ќараќұстар, бүркіттер, жамансарылар жатады. Сұңќарлар тұќымдасының көп тараған түрлеріне - лашын, аќсұңќар, ќырғи, ителгі, тұрымтай, жағалтай т.б. жатады. Африканың хатшы ќұстар тұќымдасына бір ғана - хатшы ќұс жатады. Балыќшы тұйғын өз алдына жеке тұќымдас.