ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені “Орман аңдары мен құстарының биологиясы”
жүктеу/скачать 0.51 Mb.
|
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Әдебиеттер. 7.1.1.-7.1.6 (негізгі), 7.2.1.-7.2.3. (қосымша) 2 Модуль Териология №11 дәріс тақырыбы–Орман сүтқоректілерін жүйелеу-систематикалық шолуы. Дәріс жоспары: Сүтқоректілер класын жүйелеу. Алғашқы, Нағыз қалталы және қағанақты аңдар. Қағанақты сүтқоректілердің қысқаша сипаттамасы. Қазақстанды мекендейтіндердің айырмашылық белгілері, таралу аймағы-ареал, биологиялық ерекшеліктері, шаруашылық, ғылыми және әсемдік-эстетика маңызы. Дәрістің қысқаша жазбасы. Сүтқоректілер (жерүсті) немесе аңдар омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең жинақы класс. Жердің мезозой заманындағы геологиялық тарихының үш дәуірінің алғашқысы-триас соңында аң тәрізді жорғалаушылардан жекеленді. Дене температурасы тұрақты, оларға іштей ұрықтану және ұрығы жатырда дамуы, анамен ұрпақтың қағанақ арқылы байланысы, тірідей туу, ұрағын ана сүтімен қоректендірі, денесі түкпен жабылуы тән. Организм дегеніміз–ашық өзін - өзі реттейтін жүйе, ол өзіне қажет әлді азық қорытылуынан, Күннен таралған қуатты-энергия пайдаланудан алады. Қуат пен затты үздіксіз сіңіріп, тіршілік тәртіпке келу, келмеу, зор молекулалық кесел келтіру, келтірмеу арасында тепе-теңдікке ұмтылмайды. Қайта, тірі организмге, оның құрылысы мен қызметі сияқты, әрі қуатқа айналып, пайдалануда тәртіпке келу тән. Сонымен, ішкі тәртіпке келуді сақтау ғана емес, ерікті қуатты күн сәулесінен немесе азықтан алып, тірі организм ортаға балама-эквивалент қуат санын қайтарады. Бірақ, оның пайдалы түрі-форма аз, негізінде жылу түрінде бөлініп, одан соң ыдырап, Ғаламға кетеді. ҚР мекендеген омыртқалылар 6 класқа бөлінген, оның түрлер саны: дөңгелекауыздылар-2, балықтар-103, қосмекенділер-9, бауырымен жорғалаушылар-12, құстар-400, сүтқоректілер-70. Осылардың әр түріне қысқаша сипаттама: биологиясы мен экологиясының ерекшеліктері, таралу аймағы, мекендейтін орны, сыртқы түрі, саны, тұрғындар үшінгі маңызын беру қажет. Амфибиялар немесе қосмекенділер жер тарихындағы көне палеозой кезеңінде су және жерүсті омыртқалылардың аралық тобы ретінде пайда болды. Олар жерде тіршілік етіп, суда көбейеді. Барлығы 4000 түрден артық, 2: құйрықсыз және құйрықты қатарлары-отряд бар. Құйрықтылардың денесі ұзынша, құйрығы ұзын, аяқтары қысқа болады. Қазақстанда құйрықтының бір бұрыштістілер-Углозубы тұқымдаспен, 2: уссури құйрықты бақа-тритон, сібір бұрыштістілері түрлерден тұрады. Құйрықсыздардың қаңқасы қысқа, басы қозғалмайды, құйрығы тек балаңқұртта-личинка болады, артқы аяқтары (секіруге) алдыңғыларынан ұзын келеді. Бауырымен жорғалаушылар-рептилии (қолтыраун-крокодил, тасбақа-черепаха, кесерткі-ящерица, жылан) палеозойдың тас дәуірінде пайда болды. Олар суда, жерде мекендейді, жұмыртқа салады немесе тірі туатындар, 8000 түрлері бар. Адамның табиғатында, тіршілігінде жерүсті жануарлары өте маңызды рөл атқарады. Әсіресе, ет, жүн, емдік заттар, басқа азық, шикізат беретін кәсіпшілік жануарлар, сүтқоректілер, құстар, басқалар. Адамдар жануарларды ғылыми, мәдени-ағартушылық, әсемдік-эстетика, тәрбиелік мақсаттарда пайдаланады. Жануарлардың жанама маңызы да аз емес. Көптеген майлы, дәнді, емдік, басқа өсімдіктер жәндіктермен тозаңданады. Жануарлар топырақ түзілу процесіне, өлі органикаларды санитарлық тазалауға, түскен жапырақтарды, шөп төсеніштерін, өлген ағаштарды өңдеуге белсенді қатысады. Олар үзіліссіз топырақты қопсытады, ауаның келуін жақсартады, оның құнарлылығын арттырады. Сүтқоректілердің арасында ұшатын, қалықтап ұшатын, секіретін, ағашта өрмелейтін, жерде жылдам жылжитын, топырақты қазатын, суда малтыйтын түрлері кездеседі. Жерде олардың барлығы 4000 жуық түрлері бар. Қазақстанда жерүсті сүтқоректілердің 58 түрі мекендейді. Олар 7 отрядқа: жәндіктәрізді-4, жарғанат-26-27, қоянтәрізді-2, кеміргіш-15, жыртқыш-5, жұптұяқты-4 және дақтұяқтыларға-1 біріккен. Қатар-отряд, тұқымдас-семейство, туыс-род және түрлердің-вид: көлемі, тіс формуласы, тіршілік қалпы, мекендеу тығыздығы, мекендеу орны, шаруашылықтағы маңызы, түр және дарақтарының-популяция ерекшеліктеріне қысқаша сипаттама беру қажет. Адамдар мен жабайы жануарлардың өзара қарым-қатынасындағы қауіпсіздік негіздері. ҚР улы жануарлар. Жануарлардың қауіпті мінез-құлқы. Шабуылдың алдын алу. Одан қорғану тәсілдері. Жабайы жануарларды үркіту әдістері. Үй жануарларын ұстау ұсынымдары. Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Әдебиеттер. 7.1.1.-7.1.6 (негізгі), 7.2.1.-7.2.3. (қосымша) 3 Модуль Аңшылықтану. № 12 дәріс тақырыбы–Аңшылықтану. Дәріс тақырыбы: Орман, аң аулау шаруашылықтарының өзара іс-қимыл жасауы. Қазақстанның аң аулауға пайдаланатын жер-суы. Аң аулауға пайдаланатын жер-су дамуы, жіктелуі-типология, бағалануы-бонитировка. Ұтымды-оптимальный тығыздығын, ауланатын жануарлардың әр түрлерінің аулауға пайдаланатын жер-суға сыйымдылығын есептеу. Аңшылық мақұлықатының басты түрлерін есептеу әдістері. Пайдалану қалпын есептеу. Дәрістің қысқаша жазбасы. Адамдардың шаруашылыққа пайдаланатын жер-суына: жер, орман, су т.б. жер бөліктері жатады да, онда мақұлықаттар мекендейді. Оларды аң аулауда, аң аулау шаруашылығын жүргізуде қолданады. Ондағы еркін жүрген жабайы аңдар мен құстар, кімнің аумағына жатпасын, аңшылық қорын құрады да, мемлекеттік меншік болып келеді. Пайдаланатын жер-су, шаруашылық жүргізу бағыттары табиғатқа, экономика жағдайларына байланысты болып, бірнеше түрге бөлінеді: мемлекеттік, кооперативтік, қоғамдық ұйымдарға, ғылыми мекемелердің пайдалануына бекітілген жер-су; аң аулау ережелерімен барлық тұрғындарға аң аулауына рұқсат етілген жалпы пайдаланылатын жер-су; аң аулауға жабық пайдаланылатын жер-су (қорық, қорықша, қала, өндіріс орталықтарының айналасындағы жасыл аймақтар). Шаруашылықтар өндіріс типтері: балық аулайтын, аң аулайтын, теңіз аң ату кәсіпшілігі, аралас (балық – аң аулайтын, балық – аң ату кәсіпшілігі) деп бөлінеді. Орман және аң аулау шаруашылықтары кешені ұйымдастыру-әкімшілік, өндіріс процессін қамтитын, шаруашылық жүргізу мәнін ескеруі қажет. Сондықтан бір, көп түрлі іс-шаралар белгілейді. Біртүрліде, тек орман немесе аң аулау шаруашылығы мақсаттарын шешу іске асырылады. Көптүрліде, екпе ағаштар аса құнды болмай, аң аулау бағыты өте пайдалы болғандықтан қолданылады. Қазақстанда аң аулау шаруашылығы қалыптасуы бірнеше кезеңдерден тұрады. Этникалық кезең-көне уақыттан екінші мыңжылдықтың ортасына дейін. Әлсіреу (17-19 ғасыр), өту (1917-1924), кооператив-колхоз (1925-1936, 1937-1957), кәсіпшаруашылық-промхоз (1958-1991), қазіргі әлеуметтік-социально-реформаторлық кезеңдер. Орманның аңшылыққа пайдаланылатын жер-суын түгендеу негізіне орман өсіруді жоспарлау материалдары: 1) таксация мәліметтері (орманды есепке алып, материалдық тұрғыдан бағалау; ағашқорын немесе пішен түсімінің шамасын анықтау) алынады; одан жоспарлаушы орманның әр жерінде азықтың, қорғаныш құралдары мәліметін толық ала алады, 2) ағаш егу жоспары жатады. Пайдаланылуға бөлінетін жер-судың ең аз аумағы орман өсіруді жоспарлауда белгіленген разрядындағы таксация бөлігінің ең аз аумағынан 3 есе көп болуы мүмкін. Сондықтан пайдаланылуға бөлінетін жер-судың ең аз аумағы орман өсіруді жоспарлаудың I разряды бойынша орманды учаскесі 3 га, ал кеспе ағаш, күйік және құла дала үшін 1,5 га. Осы көрсеткіштер II разрядта 9 га, III – 30 га, IV – 80 га және V - 160 га болу керек. Пайдаланатын жер-судың типологиясы орман өсіруді жоспарлау жұмысы практикасында кең қолданылады. Аң аулау құрылысының негіздері, аң аулауға пайдаланатын жер-суды жіктеу. Аңшылыққа пайдаланатын жер-судың жеке типіне әдетте В.Н. Сукачев жіктеуі бойынша орман типінің тобы алынады. Қарағай, шырша, жапырақты сүректер орман аумағында жеке типтері топтарына бірігіп, мына өсіп жетілу жағдайларына, әрі пайдаланатын жер-су типтерінде байқалады: 1. жазық және жер бедері оры орны – шұңқыр, шалшықтанған топырақтың айқын белгілері бар нашар кәрізді (дренаж) аңғар. Сүрекдіңінің (древостой) өнімділігі төменгі класста (IV және төмен), орман тобы (сфагновых) типке жатады. Пайдаланатын жер-су типі – шалшықтанған орман (аз азықтық тән-сирек тұқымды жылдарда кейбір ағаштардың жеміс салуы нашар, сондықтан кемірушілердің қоры аз, қорғаныш жағдайлары нашар болады). 2. Саздауыт топырағы ауыр жайпақ баурай. Жеткіліксіз кәріз жағдайында сүрекдіңі IV, өте сиректе, орман өнімділігі III класс болып келеді. Мүк жабыны жақсы дамыған, онда көкек зығыры айқын байқалады. Бұл – орманның түрі (долгомошниковых) тобы. Пайдаланатын жер-су типі – тышқанды орман. Азық саны және қорғаныш жағынан бұл түр біріншіден айтарлықтай артық. 3. Жер бедері азды немесе көпті айқынды орын. Оның кәрізі жеткілікті, топырағы бай болады. Орман өнімділігінде сүрекдіңі жоғары класста (III және жоғары) көктерек пен қайың қоспалары байқалады. Жабынында жасыл мүктер мен жидектер көп. Пайдаланатын жер-су типі – ағаш діңі биік орман. 4. Орман өзені, бұлағы, сайы жайылмасы. Орман өнімділігінде сүрекдіңі III класста, одан жоғары да, жақсы дамыған шағын тоғайы, шөп жабыны болады. Орман типі батпақшөпті. Пайдаланатын жер-су типі – жайылмалы орман. Азық, қорғаныш жағдайлары оптимумге жақын. 5. Топырағы бай кәрізі жақсы. Орман өнімділігінде сүрекдіңі күрделі (2 саты және көпте) I- II класста. Шағын тоғайы жақсы дамыған. Орман типі күрделі топқа жатады. Пайдаланатын жер-су типі – күрделі орман. Экологиялық жағдайы азық саны бойынша ұтымды, ал қорғаныш қасиеті оптимумге жақын. 6. Төбе шыңы топырағы құрғақ құмды және кедей. Орман өнімділігінде сүрекдіңі төменгі класста (IV-V) және толықтылығы аз. Орман типі қына тобына жатады. Пайдаланатын жер-су типі – құрғақ немесе қыналы орман. Экология жағдайы (азық, қорғаныш, ұя салу) оптимумнан қалшақ. Мұндай жерде жануарлардың мекендеуі әдетте анда-санда кездеседі. 7. Таудың орташа, тік баурайы, топырағы тасты. Орман өнімділігінде сүрекдіңі III - IV, жартылай V класста. Пайдаланатын жер-су типі – тасты орман. Бұл жерде экологиялық жағдай күрт құбылып тұрады. Олар жалпы орташадан жоғары болады. Пайдаланатын жер-суды жіктегенде алдымен орман бірігуін анықтайды, екіншіден - өсіп жетілу жағдайы (тышқанды шыршалы, қыналы орман). Орманның бірігуі – ол белгі, оған орай, пайдаланатын жер-су типі аса ірі таксон өлшеміне бірігеді. Мысалы, пайдаланатын жер-су кластарына – балқарағай, шыршалы, майқарағай, қарағай, қайың жатады. Пайдаланатын жер-су кластары категорияларға бірігеді, олар жоғарғы таксон бірлігі болып келеді. Барлық орманның пайдаланатын жер-суы бір категорияға енеді. Бірақ оны екі категория тармақтарына бөлуге болады. Біріншісі - орман (851 млн га) және бұталар (76 млн га). Тоғандар мен батпақтар жеке пайдаланатын су-батпақ категориясына бөлінген. Оның жалпы аумағы 11,3% құрады. Оларда шартты екі тармаққа – тоғандар және батпақтар болып бөлінеді. Үшінші категорияға ашық кеңістіктегі пайдаланатын жер-су жатады. Онда мына тармақтар айқындалған – тундра, шабындық, дала, шөл және ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлер. Студент біліп, жұмыс істей алуы үшін тұрақты жыл бойы көп жылдық үзіліссіз бақылау және есеп санын жүргізе білуі қажет. Тек, сонда ғана, маусым, жылдық түрлі экологиялық жағдайға сай, табиғат құбылысы әртүрлілігін, әсерін айқындайды. Аң аулау шаруашылығында пайдаланатын жер-суды бағалау. Оның мақсаты – пайдаланатын жер-суды сапа категориясына, оның өнімділігіне (жыл бойы алынған аң терісінің, құс етінің саны), жұмыс өнімділігіне (аңшылық мақұлықатының дұрыс қорын сипаттайды) кеңдігіне (аймақ өлшеміндегі қандайда болмасын құс түрінің мүмкін болу саны) қарап бөлу. Құстарды есептеудің ең тараған тәсілі-дарақтарды дауысынан, көзбен шолып байқау арқылы есептеу. Оны кең емес біртекті орман типтерінде салынған алқаптағы маршрут бойымен жүріп есептейді. Қызықты нәтижені сынама аумақтағы ұяларды мүлде есептеу береді. Соңында, ең қарапайым есептеу әдісі бар. Ол түрлердің кездесуін сипаттайды. Ұсақ аңдарды әдетте қапқанмен, орға, жырашыққа қамап, аулау жолымен есепке алады. Қоян, жыртқыш, тұяқтарды аңдарды көбінесе қыста, қардағы ізі арқылы есептейді. Басқа жол, ол аңдар мен құстардың азығын, олардың өсімдіктерге, басқа жануарларға тигізген әсерін зерттеуде байқалады. Мұндай, «қансыз» әдіске, мысалы, ұядағы балапандардың өңешін қатты қысып буу жатады. Онда қалдық азықтарды жинайды, желінгіштікті есептейді, құстардың, жыртқыш аңдардың қорытылмаған қоректі лоқсығанда шығатан қоспа зат-былықпа-погадок құрамын талдайды. Экология мен жануарлар мінез-құлқын әр жақтан зерттегенде қызықты нәтижені жақсы жасырылған торуылдан-засада жете бақылау, дүркін-дүркін қайталап өлшеу-хронометраж, ін, ұя, қорек орнына келгендегі есептеу береді. Олармен қатар, түрлі өздігінен жазатын актографы-самописцы және автоматикалық аппарат, радиобелсенді изотоп, радиотаратқыш қолданылады. Олар жануарлардың індегі, қуыстағы, түнгі тәуліктегі тіршілігі туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Құстардың маусымдық қоныс аударуын, тіршілік ұзақтылығын, ұя салудағы кертартпалығын зерттеуде сақиналаудың маңызы жалпыға белгілі. ҚР жабайы жануарлардың мекендеуі (орнығуы), жіктелуі, есептеу әдістері. Барлық жануарлар түрлерінің санына орай, мына: көптеген, әдеттегі, өте аз, сирек кездесетін, бірен-саран дәрежелерге бөлінеді. Жабайы жануарлардың мекендеу (орнығу) тығыздығы белгілі бір аумақта немесе көлемге өлшем бірлігі бойынша шаққанда орнығатын әр түрінің дарақ (жануарлар) санымен анықталады. Түрдің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты тығыздық бірлігіне 1 га, 100 га, 1000га, 10000га немесе 1 кв.км. алады. Есептеу әдістеріне: далалық, өңделетін, құрастырылғандар жатады. Далалық-табылған есеп бойынша: көзбен шолып байқау (жерде, авиаесеп), іздегі іс-әрекеті бойынша (қардағы іздер, сыртқа шыққан нәжістер, паналайтын жер, басқа белгілер) және көбінесе естуіне, ит көмегімен, олжа бойынша жүргізеді. Есептеу белгілері: есепке алынған территория бойынша, есептеу зерзаты-объект бойынша, көлік техникасын пайдалану, есепті өткізу сипаты бойынша (тікелей, сауал-сұрақ, көз мөлшерімен, сарапшылар), таңдап есептеу мәліметінің тәсілі, жануарлардың табылуы тәсілі. Нәтиже сипаты бойынша: салыстырмалы есеп, абсолютті есептер (жаппай, іріктеп-таспа тексеру, сыналатын алаңда) жүргізіледі. Маусымдық бойынша: қысқы есептеу (маршрут, сыналатын алаңда, үстеп қоректендіру алаңда), жазғытұрғы (тұяқтыларды сыртқа шыққан нәжістерінің саны бойынша, су айналасындағы аңдар есебі, қарағайлы орман құсын қоразданудағы есебі, жыныстық айқайы мен әнін есептеу, суда жүзетін құстарды есептеу), жазғы-күздік (балапандары бойынша, пайдаланатын жер-судағы ұялары бойынша, бұғы, бұлан, үзбара өкіру есебі бойынша, кәсіпшілік алды есептеуі), құстардың қайтуындағы күзгі есеп. ҚР жабайы жануарларды аулау-кәсіптік маңызы. ҚР ауланатын аңдар мен құстар түрлері әртүрлі (түрлері-22, тұяқтылар-7, құстар түрлері 70 жуық). Үлпекжүнді аңдар (бұлғын, тиін, кәмшат, ақкіс, еноттәрізді ит, ақ қоян, сасық күзен, түлкі, аю, қара күзен, ондатр, құну, сілеусін, қасқыр, қара түлкі, басқа түрлер). Тұяқты аңдар (бұлан, үзбара, доңыз, елік, сібір бұғысы, құдыр, қошқар). Ауланатын құстар: қарағайлы орман құстары (шіл, ақ және тундра шілі, тас құры, құр, түркептер, жылқышы-вальдшнеп), дала немесе шалғынды (қырғауыл, бөдене), батпақты (тауқұдырет), суда жүзетін құстар (қаз, үйрек, бейнеарық үйрек, бізқұйрық үйрек, қаралаүйрек, қасқалдақ және басқалар). Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Әдебиеттер. 7.1.1.-7.1.6 (негізгі), 7.2.1.-7.2.3. (қосымша) 3 Модуль Аңшылықтану. № 13 дәріс тақырыбы–Биотехниялық іс-шаралар, олардың биологиялық негізі. Дәріс жоспары: Пайдаланатын жер-су сапасын жақсарту, ауланатын жануарлардың тұрақтары жағдайын уақытша жақсарту, аңшылық мақұлықаттың сан және сапа құрамын көбейту, ауланатын жануарларды қорғау іс-шаралары. Жыртқыштарды сұрыптау үшін ату және санын реттеу. Жабайы құстарды өсіру. Биотехниялық жұмыстар кешеніндегі орман шаруашылығының іс-шаралары. Дәрістің қысқаша жазбасы. Орманда ауланатын аңдар мен құстар қорын тиімді пайдалануда аңшылық шаруашылықты дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Ол үшін ұйымдарға, ұжымға, жеке аңшыларға белгілі пайдаланатын жер-суды, орман алабын бекітіп береді. Бұл аң аулауда пайдаланатын жер-суды қолданудағы иесіздікті жойып қана қоймай, жергілікті мақұлықат және жануарлар тұрақтары жағдайын жақсартуға бағытталған іс-шараларды іске асыруға дұрыс мүмкіншілік туғызады. Бұл табиғи жағдайда пайдалы жануарлар санын көбейтіп, олардың өнімділік қасиетін жақсартып, қорғау іс-шаралар кешенін әзірлеу жұмыстарын биотехниялық деп атайды. Олар, әсіресе жануарлар тіршілігіндегі ең қиын кезеңіне қажет. Бірақ, қандайда болмасын жұмыстарды жоспарлаумен бірге, тек экологиялық маңызын ғана емес, әрі текника көмегімен іске асыруды және экономикалық тиімділігінде есте сақтаған жөн. Бұдан басқа, барылдауық үйрекке ұя құруда, көкала үйрекке, мандаринки, үлкен бейнеарық үйрекке, луткаға қуыс және қырғауылға қорғаныш бұта құрған өте маңызды. Орман, аң аулау шаруашылықтарының территориясында кезбе иттер, мысықтар, әрі аулауға рұқсаты жоқ адамдармен жүйелі күрес жүргізу басты міндеттің бірі. Жануарлар тіршілігіне қажет арнайы биотехниялық іс-шаралар. Ол жабайы жануарлардың тұрақтағы санын реттеу, қорғау, қайта қалпына келтіруге бағытталған арнайы шаруашылық шаралардың кешені. Мекен ететін жер жағдайын жақсарту: жанып кетуінен сақтау, биотехниялық кесу, пайдаланатын жер-су кеңдігін көбейту, азықтық және қорғаныштарды себу және отырғызу, кейбір пайдаланатын жер-суды тыңайтқыштау, жасанды тоғандар жасау, бөгеттерден өту үшін жасанды өткел орнату, жасанды ұя және баспана орнату, орманда сирек және кәсіпшілік жануарлар түрлері мекендеу үшін ерекше қорғаныш үлескі бөлу. Шығыс Қазахстан облысындағы жабайы жануарлар мен құстар санының дамуы (динамикасы, Шығыс Қазақстан облыстық аумақтық орман және аң аулау шаруашылықтарының басқармасы мәліметінен).
жүктеу/скачать 0.51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||