Диплом жұмысымның мақсаты ұлттық интелегенцияның ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы мәдени-ағартушылық қызметін зерттеу
жүктеу/скачать 69.46 Kb.
|
|
Жоспар - Кіріспе....................................................................................................................3-7 I. Моғолстан мемлекетінің құрылуы және этникалық құрамы.....................7 2.1. Моғолстанның алғашқы хандары..................................................................................................................8-16 2.2. Моғолстан халқының этникалық құрамы...........................................16-26 III Моғолстан мен Әмір Темір арасындағы соғыстар.....................................27 3.1. Мәуреннахр мен Моғолстанның қарым –қатынысы..........................27-33 3.2. Моғолстан билеушілерінің Әмір Темір шапқыншылығына қарсы күресі....................................................................................................................33-38 IV Қорытынды....................................................................................................38-39 V Пайдаланған деректермен зерттеулер тізімі.............................................40-41 Кіріспе Диплом жұмысымның мақсаты ұлттық интелегенцияның ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы мәдени-ағартушылық қызметін зерттеу. 1917-1929 жылдардағц Қазақстандағы мәдени-идеологиялық жағдай
1920-жылы қазан айында Мәскеуде өткен пролетарлық жазушылардың бірінші Бүкілресейлік съезінде Бүкілресейлік пролетарлық Жазушылар одағы құрылды. Съезд бағдарламасында: "елдің бейбіт құрылысқа көшуімен, -Пролетарлық жазушылардың бірінші бүкілресейлік съезі "жұмысшы табы жазушыларының алғашқы ұйымдастырушылық іс-шарасы болып есептелінді. 1921 жылдың екінші жартысынан бастап Альянс, Бүкілресейлік пролетарлық Жазушылар қауымдастығы атауын алды. Атап айтқанда, пролетарлық ұйымға кірген жазушылардың шығармашылығы кеңестік иделогиямен байланысты болды. Пролетарлық ұйымға мүше жазушылардың шығармашылығы әдебиет саласында жаңа бағыттың дүниеге келуіне әсер етті. Кейінірек бұл бағыт социалистік реализм атауына ие болды. 1925 жылғы 12 маусымда Қазақ өлкелік комитетінің хатшылығы Қазақ Пролетарлық Жазушылар қауымдастығын құру туралы шешім қабылдады. Ұйымдастыру бюросы құрылды, оның құрамына Сәкен Сейфуллин, Николай Теоктистов, Бейімбет Майлин, Әбдірахман Байділдин кірді . Бұл бюроға "Қазақстанның пролетарлық жазушыларын ұйымдастыру, насихат жүргізу және пролетарлық жазушылардың Бүкілқазақстандық конференциясын шақыру"тапсырылды. 1925 жылы 18 маусымда РКП(б) Орталық Комитеті "Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы"қаулы қабылдады. Бұл құжатта ел мәдени революция кезеңіне кірді деп айтылады. Әдебиеттегі таптық күрестің маңыздылығына баса назар аударылады. Әдебиет іс жүзінде идеологиялық күрестің құралы ретінде жарияланды. Кеңес әдебиетшілері коммунизм ұстанымынан бір минутқа да айырылмай, пролетарлық идеологиядан бір қадам кері шегінбей, әр түрлі әдеби шығармалардағы контрреволюциялық көріністерге қарсы аяусыз күресуге міндетті болды. Нәтижесінде большевиктер партиясының бас желісі аясында өткен пікірталас барысында М.Жұмабай, Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсын, М.Дулатұлы, сияқты көрнекті қазақ ақындары мен жазушылары ұлтшылдық үшін айыпталды. Және бұдан басқа, Абайдың шығармашылық мұрасын дамытуды жалғастыратын қазақ әдебиет өкілдері ұлтшыл деп жарияланады. Ұлттық әдебиетті, шығармашылықты және мәдени сабақтастықты сынға алу барысында қазақ әдеби ортасында да пікірталастар өрбіді. Қазақстанның ресми коммунистік баспасөзі Сәкен Сейфуллинге өте жоғары баға берді. Мәселен, 1923 жылы "Асау тұлпар" өлеңдер жинағы жарық көргеннен кейін "Қырғыз облысының жаңалықтары РКП(б) комитеті" мақаласын жариялап, Сәкен Сейфуллиннің алғашқы жұмысын қорытындылады. "Бұл жинақ, өте құнды,-делінген мақалада өйткені біз жыл сайын оның мазмұнын мұқият қадағалап отырамыз... автор жаңа бағыттың басталуы, қырғыздың дамуындағы жаңа әдебиет, оны пролетарлық идеологиямен жақындастыру мағынасында көрсету барысында үлкен қиындықтарға тап болды..."[6]. Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығын оның замандастары жоғары бағалағанын 1989 жылы "Простор" журналында жарияланған материалдар жинағында келтірілген фактілер дәлелдейді. Одан бөлек: "1923 жылы Түркістан мемлекеттік баспасы Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығын басып шығаруға әрекет жасайды. Сұлтанбек Құджан-Оғлы жазған екінші басылымның алғы сөзінде: "Біз Мағжан қырғыз (қазақ) әдебиетінде құрметті орынға лайық деп есептей отырып, өлеңдерін басып шығардық.Оқырмандар автордың поэтикалық шығармаларымен көптен таныс.Әдеби тіл енді ғана дами бастады, жаңа әдебиетті жандандыруда Мағжан сияқты ақындардың еңбегі зор. Осы уақытқа дейін Түркістанда көшпелі малшылардың тілі болып саналатын және іскерлік хат алмасуға, басып шығаруға жарамсыз, ыңғайсыз деп танылған қырғыз (қазақ) тілі Мағжан өлеңдерінде икемді, бай, таза, жеңіл және әбден өңделген тіл ретінде көрініс береді. Сондықтан Мағжанның өлеңдерінде біз олардың саяси мазмұнынан гөрі әдеби жағына көбірек мән беруміміз қажет. Оқырман марксистік дүниетанымның қайшылықтары кездесетін жерлерге назар аудармауы керек. Сұлулық пен көркемдік жағына, бейнеге көбірек назар аударып, олардың тарихи мағынасына байыпты түрде енуі керек...» [7]. В. Брюсовқа жолдаған Мемлекеттік ғылыми кеңесінің Қырғыз ғылыми комиссиясының Мағжан Жұмабаев туралы хатында мыналар жазылады: "Жұмабаев жарқын көрнекті қырғыз ақыны екені сөзсіз, болашақта ол өзінің талантын дамытып көрнекті ақын бола алады. Оны Қырғыз ғылыми комиссиясының төрағасы сипаттағандай "Біздің болашақ Пушкин"[8]. 20-жылдардағы ең қуатты әдеби ұйым Орыс пролетарлық Жазушылар қауымдастығы болды.Ресми түрде 1925 жылдың қаңтарында Бүкілресейлік пролетарлық жазушылар қауымдастығы аясында жарияланды. Орыс пролетарлық Жазушылар қауымдастығында Фадеев, Ю. Либединский, В.Ставский Л. Авербах, И. Гроссман Рощин, А. Селивановский, В. Ермилов, Г. Лелевич сынды тұлғалар маңызды роль атқарды. Орыс пролетарлық Жазушылар қауымдастығы пролеткульттің социологиялық нигилистік тенденцияларын мұра етті және тіпті күшейтті. Ол өзін тек пролетарлық жазушылар ұйымы ретінде жариялаған жоқ. Ол өзін партияның әдебиеттегі өкілі деп жариялады және өзінің платформасына қарсы сөйлеуді партияға қарсы сөйлеу ретінде қарастырды. Осыған ұқсас позицияны "Құс жолы"жеке баспа органы бар Қазақ пролетарлық Жазушылар қауымдастығы (ҚазАПП) иеленді. Бұл "буржуазиялық" және "ұлтшыл" жазушыларды сынаудың негізгі құралына айналды. Осылайша Мағжан Жұмабай ойластырған. Қазақ жазушыларының "Алқа" деп атаған әдеби бірлестігі (өкінішке орай, ұйымдастырушылық және ресімделмеген) ұлтшылдықтың белгісі, алашордалықтардың кеңестік жүйеге реанимация жасау және зиян келтіру әрекеті деп танылды. Шығармашылық зиялы қауымға қарсы репрессияларын ақтау үшін большевиктер Алқа қауымдастығын ҚазАСР саяси тепе-теңдігі деп жариялады. Шын мәнінде," Алқа " ХХ ғасырдың басындағы таза шығармашылық ұйым болды, оның мақсаты өз жұмысын ұлттың рухани мәдениетіне негіздей отырып, өз халқының шынайы патриоттарын біріктіру болды. Олар топтың қызметінен шыққан мемлекеттілік идеяларын сақтауға тырысты. Өз халқының нағыз патриоттары болған жазушыларды біріктіруге бағытталды. 1927 жылдың күзінде "Советская степь" газетінде С.К. бүркеншік атын пайдалана отырып автор төмендегідей баяндайды: « Шығарманың саяси бағыты автордың белгілі бір бағытқа жататындығымен анықталады. Алдын ала есептеулер бойынша ұлтшыл авторлар 14 тақырып шығарды... Ұлтшылдар авторлардың арасында (Байтұрсынов, Әуезов, Дулатов, Кемеңгеров, Омаров, Абай, Жұмабаев) әртүрлілік көп... Ұлтшылдар Дала мен қазақ халқын таптық жүйеден тыс жырлау арқыл өз қауырсындарын Кеңес өкіметіне қарсы бағыттады " [10]. Сәкен Сейфуллин "қазақ көркем әдебиеті туралы"мақаласында Социалистік, пролетарлық әдебиеттің ұстанымын қорғайды. Мәселен, ол былай деп жазады: "Қазақ әдебиетінде қазір екі бағыт айқын анықталды. Бірі-бай, ұлтшыл, екіншісі-пролетарлық. Жазушылар арасында тұрақсыздар да бар. Олардың бет-әлпеті жоқ, олар бір жағынан екінші жағына асығады. Бірақ жылдан жылға тұрақсыздық азайып келеді. Олар жұмысшы тап жағына өтеді... Себебі қазақ әдебиетінің болашағы жұмысшы тап өкілдеріне байланысты". Сейфуллиннің пікірінше, " жалпы кеңес әдебиетіне жала жабу үшін әдеби пікірталастарды қолданатындар да бар. Ұлтшылдардың мақсаты түсінікті, олардың дәлелдері алдын-ала белгілі. Мысалы, Смағұл Сәдуақасов.Смағұл былай дейді: "Бейімбет те, Сәкен де марксизм негіздерін жетік білмейтін Жазушылар. әсіресе Сәкен. Сәкен ескілерді аңсайтын ақын. Мұны оның кітаптарының атаулары дәлелдейді:"Асау тұлпар", "Домбыра", "Қызыл сұңқарлар". [11] Пролетарлық емес жазушыларға қысым соншалықты күшті болды. Мағжанның ең соңғы ірі туындыларының бірі – «Тоқсанның тобы». Бұл поэмада ақын жаңа өмір жолына үңіле қарап, оған шын көңілімен ден қойғанын мойындайды. Бүкіл халықтың жаңа тұрмыс құруға бет алғанын, өзі де соған қосылатын айтады. Поэма 1927 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде басылған. Әрі қарай, яғни бұл жылдардан соң, біз Мағжан шығармаларын ұшырата алмаймыз. Поэмадағы мойындау сөздерге шүбә келтірген у – да – шу айқай, балағат сөздер мен орынсыз сындар қаптап кетті де, ақынның үнін өшірді. Нағыз натура, нахақ іс осы болды. Алайда ақынның бұл жаңа ұстанымын республика басшылығы қабылдамады. 1927 ж. қарашада VI-шы Бүкілқазақстандық партиялық конференцияда өлкелік комитеттің бірінші хатшысы Ф.И.Голощекин сөйлеген сөзінде: «Среди интеллигенции имеется движение, напоминающее «сменовеховцев». Вы, наверное, знаете знаменитое стихотворение Жумабаева о «Девяноста». Он о себе пишет, что он на стороне девяноста, а большинство ему поверило, что это действительно так, и было обмануто. Они сначала говорили «сто» и потерпели поражение, а теперь говорят о девяносто. Если к нам придут с хорошими делами, мы по спине погладим, однако, чтобы показать необходимость поддержки девяносто другими, мы не только по спине их погладим, но в то же время и ударим по спине» [12]. Осы сөздерден сол кездегі заңсыздықтың шексіздігі көрінеді. Республиканың Тұңғыш көшбасшысының бұл сөздері М. Жұмабаевты пролетарлық жазушылар тарапынан одан да терең сыналуына алып келді. Сәбит Мұқанов өзінің "өмір мектебі" ("өрлеу жылдары") атты үшінші кітабында былай деп жазады:"Әдебиеттегі ұлтшылдық бағытқа қарсы қатал күрес жүріп жатты, ал Қазақ пролетарлық Жазушылар қауымдастығы бұл күресті басқарды. Егер мен 1927-1928 жылдары қазақ әдебиетіндегі ұлтшылдық көріністерімен күрес бұрынғыдан да кешірімсіз болды десем, асыра айтпаймын. Мұны сол жылдары газет-журнал беттерінде жарияланған көптеген мақалалар тізімі, Жазушылар жиналыстарында үнемі өршіп тұрған пікірталастар растауы мүмкін. Әрине, бәрі оңай болды деп ойламау керек: бір лагерьде біз пролетарлық жазушылар, екіншісінде ұлтшылдар. Мұның бәрі өте қиын болды, және көбінесе біздің қарсыластарымыз тікелей шабуылды емес, шебер маскировканы таңдады. [13]. "За парт" журналының бесінші санында (1928) (Орталық Азия коммунистік партиясының және Қазкрайкомның Орталық Азия бюросының органы) белгілі әдебиеттанушы және қоғам қайраткері Г.С. Тоғжановтың (1900-1938) "ұлтшылдыққа, буржуазияға және комсомолдарға қарсы. (1900-1938) "Қазақ әдебиеті мен сынындағы ұлтшылдыққа, буржуазияға және компарментализмге қарсы күрес"атты мақаласы жарық көрді. Сол жылы ол "Советская степь" газетінде басылды. "Жақында - 3-4 жыл бұрын, - деп атап өтті Ғ. Тоғжанов, - біздің ұлтшылдарымыз өздерінің үлкен сыншылдықтарын дәлелдеді Өнер, әсіресе әдебиет саясатқа бағынбайды және саяси мүдделер оған жат. Қазақ ұлтшылдарының жас идеологтары Әуезов, Ысқақов, Аймауытов және біздің партиялық-кеңестік баспасөзде, атап айтқанда "Ақ жол" газетінде және "Шолпан", "Сана" және т .б. журналдарда осылай жазды....ұлтшылдардың "теориясы" қазақ коммунистері тарапынан ешқандай қарсылық пен теріске шығарылған жоқ. Қазақ коммунистері, егер ынтымақтаспаса, онда қалай болғанда да, бұл идеологияны әшкерелеу қажет деп саналмады" [14]. Тарихтағы жағымсыз, бірақ орын алған факт ретінде ол 1925 жылға дейінгі қазақ ұлтшыл идеологиясының "үстемдігін" атап өтті. Тоғжанов саяси ахуалдың өзгеруін "мәдени-идеологиялық майданға"тікелей әсер еткен Қазақстан Коммунистік партиясының идеологиялық күшеюімен байланыстырды. Бұл ұлтшылдар мен олардың идеологиясын жүйелі түрде көрініс тапты. Бірақ, автор атап өткендей, олар қаламдарын тастамады және өз қызметінің саласы ретінде қазақ әдебиетін таңдады. Тоғжановтың пікірінше, "ұлтшылдарды" осы саладан шығару үшін партия қызметкерлеріне ғана емес, жаңа пролетарлық әдебиет өкілдеріне де күш салу қажет болды. Автор "ұлтшылдар" әдебиеті мен пролетарлық Жазушылар әдебиетінің мазмұнындағы басты айырмашылықты көрді - "ұлтшыл жазушылар қазақ ежелгі дәуірін, қазақ билерін, хандары мен батырларын мадақтап, ұлтшылдық рухты зиялы қауымды идеализациялады", ал жаңа пролетарлық Жазушылар " революцияны, оның басшыларын (Ленин, Маркс) және жұмысшы, өмірді бейнелейді.Қазақтың жұмысшылары, атап айтқанда, қазақтың кедейлері мен шаруа қожалығы, әдебиетте жаңа адамдар - жаңа типтер - қазақ жұмысшысы, кедей коммунист, комсомолшы, қазақ әйелін құруда. [15]. Өйткені бұл уақытта республиканың идеялық-саяси өмірі"ұлтшылдықтың" көріністерінің бірі ретінде "Сәдуақасовқа" қарсы күрестің күшеюімен сипатталған Ғ.Тоғжанов оған өз үлесін қосуға шешім қабылдады. Мақала авторының айтуынша, "С. Сәдуақасовтың ұлтшылдығы жаңалық емес, оның ұлтшылдығы бірдей, ұлтшылдардың айтқанын қайталады". С. Сейфуллин, С. Мұқанов сынды коммунист жазушылар да г. Тоғжановтан қашқан жоқ. Ол оларды "қарапайым" және "комчван"фильмдерінде әшкерелейді. Автор "қарапайым" ұғымына өзіндік түсінік береді:"...біздің жағдайда ұлтшылдық пен қарапайым халықтың арасында белгілі бір сызық сызу өте қиын. Қарапайым халық ұлтшылдықтың басты шабытшыларының бірі болды және болып табылады". Автор С. Сейфуллиннің "Обывательские" ойларын оның "Чан-Зо Лин" поэмасынан, "Жұмсақ вагон", "Тұрмыс толкынында", "Сыр-сандық"өлеңдерінен көрді. Оны "Чан-Зо Лин" поэмасының сюжетін сәтсіз таңдағаны үшін сынай отырып (онда екі қытай генералының қарым-қатынасының тарихы сипатталған) Тоғжанов "анаға деген адалдық пен сүйіспеншілік" сияқты моральдық құндылықтарды дұрыс түсінбеудегі "әдет-ғұрыптың" көрінісін атап өтті: "ескі қазақ қоғамын түсінуде ең қасиетті, ең жоғары-бұл адалдық, анаға деген сүйіспеншілік. Т. Сейфуллин де дәл осылай уағыздайды. Мұнда "ананың адалдығы" ештеңе емес екенін түсіндіру керек марксизммен ешқандай байланысы жоқ. Коммунистер анаға деген абсолютті, қасиетті адалдықты мойындамайды, біз пролетарлық тапқа және оның жетекшісі - коммунистік партияға адалдықты мойындаймыз " [16]. Тоғжанов: "кім Сәкен пролетарлық ақынмын деп, партияны да, өзін де алдайды деп мәлімдейді... Сәкен әлі пролетарлық ақын бола алмады". С. Сейфуллин Ғ.Тоғжановты өз шығармаларына жосықсыз көзқараспен қарады, ойды бұрмалап, олардан қандай да бір олқылық табуға тырысты деп айыптады. Сонымен бірге ол белгілі "Алашорда мистигі Жұмабаевты" сынай отырып, Қазақстан әдебиетіндегі "алашорда идеологиясының"көріністерімен әрдайым күрескенін атап өтті.. Ф.Голощекин газет - журнал беттерінде қазақ зиялыларының арасында "таптық жауларды іздеуді" өрістете отырып, басты мақсатына қол жеткізді. Осылайша Алаш зиялыларының көрнекті өкілдеріне қарсы репрессиялық шаралардың идеялық негіздемелері табылды. 1929 жылы Тоғжанов белгілі қазақт қоғам қайраткерлері О. Жандосов, А. Байділдин, с.Сафарбеков сынды тұлғалармен бірге "Правда" газетінің редакциясына және "Әдеби энциклопедия" баспасына жолдаған "қазақ жазушыларының шығармашылығы туралы" хатқа қол қойды. Хатта энциклопедия құрастырушыларының М. Әуезов, А. Байтұрсынов шығармашылығына берген жоғары бағасымен келіспеушілік білдірілді. Редакцияға олардың қызметін "буржуазиялық ұлтшылдар"ретінде көрсету ұсынылды. Осылайша, 1920 жылдардың аяғы большевиктер партиясының мәдени процестерді толық идеологиялық бақылауымен ерекшеленді. Егер большевизмнің алғашқы жылдарында мәдениет қызметкерлері белгілі бір шығармашылық еркіндікке ие болса және партия мәдениет пен өнерге соншалықты айқын араласпаса, кейінірек жалпы бақылау мен келіспеушіліктерге қарсы күрестің уақыты келді. Ең алдымен, негізінен осы кезеңде ұсынылған ұлттық қазақ әдебиеті сынға ұшырады, содан кейін қуғын-сүргінге ұшырады, негізінен осы кезеңде Алаш зиялыларының шығармаларымен ұсынылған Қазақ ұлттық әдебиеті сынға ұшырады, содан кейін қуғын-сүргінге ұшырады. 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басындағы кезеңді мәдени революция "буржуазиялық" мәдениеттің қалдықтарын белсенді түрде оның материалистік революциялық идеологиясын қатаң түрде коммунистік мазмұнмен алмастыра отырып, жауынгерлік жолмен жеңе бастаған кезең деп белгілеуге болады. Жазушы билік ресурсына айналды. 1932 жылы БКП(б) Орталық Комитетінің қаулысы елдегі барлық қолданыстағы бірлестіктерді таратып, оларды жазушылардың, суретшілердің, сәулетшілердің, композиторлардың бірыңғай шығармашылық одақтарымен алмастырды, әр шығармашылық одақта тиісті қорлар құрылды. Қаулыда әдеби ұйымдар мен үйірмелер тек "пролетарлық әдебиет пен өнердің кадрлары өскенге дейін, фабрикалар, зауыт басқармалары мен колхоздардың ең жаңа жазушылары мен суретшілері өнер көрсеткенге дейін қажет болды..." –делінеді. [17]. Орталық комитет 1925-1932 жылдар аралығында әдебиет пен өнерде үлкен сандық және сапалық өсу болғанын айтады. Осыған байланысты "қолданыстағы пролетарлық әдеби-көркем ұйымдардың шеңбері тар болып, көркем шығармашылықтың Елеулі ауқымына кедергі келтірді". Жарлықта мұндай ұйымдар "топтық" рухты насихаттайды және партиялық саясаттың қазіргі міндеттеріне сәйкес келмейді. "Демек, әдеби және көркем ұйымдарды тиісті түрде қайта құрылымдау және олардың жұмыс базасын кеңейту қажеттілігі туындайды" [18].. Сондықтан қолданыстағы әдеби және көркемдік ұйымдарды тарату және КСРО жазушыларының бірыңғай одағын құру туралы шешім қабылданды. 1932 жылғы сәуірдегі Т. Қайыпназаровтың қазақ көркем әдебиетінің жай-күйі және ҚазАПП міндеттері туралы баяндама жасады. 1934 жылы сәуірде Кеңес жазушыларының Бүкілодақтық бірінші съезі ашылды. Съезде Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысы А.А.Жданов баяндама жасап, социалистік қоғамдағы көркем мәдениеттің большевиктік көзқарасын баяндады. Съезд социалистік реализм көп ұзамай бүкіл кеңестік мәдениет үшін әмбебап әдіс ретінде жарияланған мінберге айналды: «Сталин жолдас сендерді адам жанының инженерлері деп атады. Бұл атақ сізге қандай міндеттер жүктейді? Бұл, біріншіден, өмірді көркем шығармаларда шынайы бейнелей алу үшін оны білу, оны схоластикалық емес, өлімші емес, жай «объективті шындық» ретінде емес, оның революциялық дамуындағы шындықты бейнелеу. Сонымен бірге көркем образдың шыншылдығы мен тарихи нақтылығы идеялық түрлендіру мен еңбекші халықты социалистік реализм рухында тәрбиелеу міндетімен ұштастырылуы тиіс» [20]. Съезд болашаққа арналған екі ұстанымды көрсетті мәдениеттегі тоталитаризм: көшбасшыға табыну және барлық шешімдерді бірауыздан мақұлдау. Соцреализм принциптері талқылаудан тыс қалды. Съездің барлық шешімдері алдын ала жазылып, делегаттарға дауыс беру құқығы берілді. 600 делегаттың ешқайсысы қарсы дауыс берген жоқ. 1934 жылы тамызда біртұтас КСРО Жазушылар одағы, содан кейін суретшілер, композиторлар, сәулетшілер одақтары құрылды. Сөйтіп, еліміздің шығармашылық интеллигенциясының қызметін қатаң бақылауға алған шығармашылық одақтар құрылды. Одақтан шығару белгілі бір артықшылықтардан айырылып қана қоймай, өнерді тұтынушылардан толық оқшаулануға әкелді. Әдебиет пен өнердің барлық қайраткерлері бір жерге топтасты. Социалистік реализмнің біртұтас көркемдік әдісі орнықты. Социалистік реализм бірден-бір шынайы және ең кемел шығармашылық әдіс ретінде біржолата мойындалды. Соцреализмнің бұл анықтамасы Сталиннің жазушыларға «адам жанының инженерлері» деген анықтамасына негізделді. Сөйтіп, көркем мәдениетке, өнерге аспаптық сипат берілді, яғни «жаңа тұлғаны» қалыптастыру құралының рөлі жүктелді. Әдебиет пен өнер коммунистік идеология мен насихаттың қызметіне қойылды. Әсемдік, сәнқойлық, монументализм, көсемдерді дәріптеу режимінің өзін-өзі бекітуге және өзін-өзі жоғарылатуға ұмтылуын көрсету бұл уақыт өнеріне тән белгілер болды. Бірақ бұл жылдардағы қазақ әдебиетінде басқа да үндер – өмір туралы толғаулар мен оның болашақ қиындықтары мен сілкіністерін болжау, өткенге бет бұру мен оның ащы сабақтары С.Сейфуллин мен І.Жансүгіров поэзиясында, М.Әуезов , С.Мұқанов прозасында естілді. 1936 жылы 12 шілдеде Қазақстанда сол кезде нағыз халық жазушысы ретінде танылған Сәкен Сейфуллиннің әдеби қызметіне 20 жыл толды. Мерейтой күні облыстық партия комитеті мен Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесі Сәкенге құттықтау жолдады. « Сәкен Сейфуллин жолдасқа. Бүкілодақтық коммунистік партияның өлкелік комитеті мен Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесі большевик, қазақ еңбекшілерінің ақынын тамаша мереке – әдебиеттегі шығармашылық қызметінің 20 жылдығымен құттықтайды. Қазақ халқын патшалық отаршылдық құлдыққа алған кезеңде, төңкеріс, азамат соғысы, социалистік құрылыс жылдарында сіз қазақ еңбекші халқын көркем сөзіңізбен қазақ халқының жауларына қарсы күресуге рухтандырдыңыз. Пролетарлық революцияны жеңіп, ұлы Ленин партиясының қызыл туын берік ұстады, партиямен барлық майданда бірге болды. Бүкілодақтық коммунистік партияның өлкелік комитеті мен Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесі орденмен марапатталған Сізге, Пролетар революциясының құрметті жауынгері, әдебиет майданында алдағы уақытта да жемісті еңбек тілейді». ҚазЦИК қаулысында былай делінген: 1. Семей қаласындағы мұғалімдер институтына, Қазақ орта мектебіне, Алматы стансасына, Ақмола қаласындағы Училищная көшесіне, Көкшетау қаласындағы Куай көшесіне Сәкен Сейфуллиннің есімі берілсін; 2. №11 разъездге Сәкен Сейфуллиннің есімі берілсін; 3. Сейфуллиннің жеке пайдалануына жеңіл автокөлік бөліңіз»[22]. Газеттерде Ілияс Жансүгіровтің «Тұлпар» («Арғамақ») атты ақындық құттықтауы жарияланды. Мұхтар Әуезов «Шыншыл, асқақ ақын» деген мақала жазды. «Қазақ әдебиеті» газетінің мерейтойлық саны әдеттегі төрт беттің орнына сегіз бет болып, қазақ және орыс тілдеріндегі фотосуреттерге, естеліктерге, өлеңдерге толы болды. Есмағамбет Ысмайыловтың «Сәкен және қазақ поэзиясы» атты көлемді мақаласы түйінделсе, онда Сейфуллин пролетарлық әдебиеттің негізін салушы деп аталды. 1936 жылы «формализм туралы пікірталас» басталды. «Талқылау» барысында қатаң сын арқылы эстетикалық ұстанымдары баршаға міндетті болып қалған «социалистік реализмнен» ерекшеленетін шығармашылық интеллигенция өкілдерін қудалау басталды. Символистер, футурологтар,Импрессионистер, имагистер, т.б.. Оларды «формалистік құмарлықтар», олардың өнері орыс халқына қажет емес, социализмге дұшпандық топырағында жатыр деп айыптады. Алайда М.Жұмабаев сотталып, жер аударылғаннан кейін өз кезінде Мағжанды қатты сынаған Сәбит Мұқанов қателігін түсінді. Мәскеуде жүргенде (қызыл профессорлар институтында оқыған) масқара болған Мағжанға хат жазады. Бұл туралы белгілі зерттеуші ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішев былай дейді: «Сәбең 1959 жылы 10 қарашада Ақ теңіз арнасында айдауда жүрген Мағжанға жазған хатын оқып берді. Бұл туралы мен «Дала – жүрек» атты естеліктерімде егжей-тегжейлі жазғанмын. 1990 жылы Опера және балет театрында Сәбит Мұқановтың 90 жылдығына арналған салтанатты жиында мен өз баяндамамда бұл туралы көпшілік алдында айттым. Бұл хатында Сәбең: «... Көп ұзамай түрмеден шығасың. Сонда сіз қай жақта боласыз? Лайықсыз қуғын-сүргінге өкпе-ренішпен бе, әлде «Тоқсанның тобы» идеяңызбен жүресіз бе? Біз үшін, қазақтың киелі поэзиясының болашағы үшін, сенің кеңес жағына өтуің үлкен олжа болар еді. Белгілі жазушы Жайық Бектұров «Бес арыс» («Бес корифей») кітабындағы Мағжан Жұмабаев туралы естелігінде Сәбит Мұқановпен әңгімесін де жазады. Сәбең де оған «1932-1933 жылдары Мәскеуде оқып жүрген кезінде ГПУ-дан рұқсат алып, лагерьдегі Мағжанға хат жолдапты» [23]. Хаттың түпнұсқасы Сәбит Мұқанов атындағы Алматы мұражайының қорында. Сәбит Мұқанов 1936 жылы Мағжан айдаудан оралған соң Петропавлда онымен кездесіп, шынайы сұхбаттасады. Бұл туралы ғалым-жазушы Шериаздан Елеукенов «Мағжан» кітабында былай деп жазады: «1936 жылы қыркүйекте Сәбит Мұқанов Петропавлға келіп, Мағжанмен арнайы кездесіп, әңгімелесіп, оған көп жылы лебіздерін айтып, Алматыға қызметке шақырады». Ал сол жылы 27 қазанда Сәбит астанадан Мағжанға жазған хатында: «Сізді Петропавлда кездестіргенде, сіз өзіңіз кеңес әдебиетіне адал қызмет етсеңіз, әдеби жұмысыңызға ешкім араласпайды деп едім. Бұл сөздер күні бүгінге дейін жарамды. Кеңес әдебиетіне таза жүрекпен қызмет етсең, өткен қателіктерің үшін сені ешкім сөкпейді. Пролетариат кешіре алады. Ол қорғап, көмектесе алады. Тек пролетариат сөзді емес, істі сүйеді» [24]. Буржуазиялық жазушылар деп аталатындарды қыру троцкийшілерге қарсы кең ұйымдастырылған науқан жағдайында жүзеге асырылды. Троцкизмге қарсы күреске Қазақстанның пролетариат жазушылары өз үлестерін қосты. 1937 жылдың басында Мәскеуде троцкийшілерге қатысты сот үкімі шығарылып, мұны мақұлдаған он төрт жазушы – Сейфуллин, Жансүгіров, Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов, Тәжібаев, Қаратаев және т.б. «Қазақ әдебиеті» газетінде «Жауларға рақым жоқ!» атты мақаласын жариялады. Алайда, ұлы жазушылар партиялық қайраткерлердің нұсқауын жасай алмады, барған сайын оларды партиялық, таптық көзқарастың жоқтығы, Алашорда жазушылары мен ақындарына деген жанашырлығы үшін сөгеді. 1937 жылы мамырда "Социалистік Қазақстан" республикалық газеті Сәкен Сейфуллинді 5-7 сәуірде Жазушылар жиналысында жоқ деп бірнеше рет сөгіп, әріптес жазушылар шығармашылығындағы кемшіліктерді жоюдың жолдары туралы айтып, баспасөз беттерінде толассыз жазылды. Ал оның бастауыш партия ұйымындағы есеп беру-сайлау жиналысында сөйлеген сөзі «Сәкен жолдастың әлі де өз кемшілігін көрмей отырғанын» тағы бір дәлелдей түседі. Маусым-шілде айларында олар оны «ұлттық фашист» деп атай бастады: Ол «контрреволюциялық шығармаларында» - «Тікенді жол», «Домбыра» және т.б. көркем әдебиеттегі «Хлестаковтың әдістерін» қолданды. Оң жағында «халық жаулары», оның достары Рысқұлов, Нұрмақов, Сәдуақасов, Асылбеков және «өзінің тұлғасы» төңкеріс жолындағы күрескерлер ретінде бейнеленген [25]. Тіпті, Байтұрсыновты, Бөкейхановты, Дулатовты, Жұмабаевты, Сейфуллинді сынаған Тоғжановты троцкийшіл ауытқушылық жасады деп айыптады. Сонымен, архивтерде: "Тоқжанов әдебиет және өнер ұйымының жетекшілерінің бірі бола отырып, басқарма жұмысына қатысқан жоқ және оның әдебиет туралы барлық кітаптары жүктелген өзінің троцкистік ұлтшылдық қателіктері туралы бірде-бір сөз айтқан жоқ. "Абай" кітабында қазақ халқының қас жаулары –Байтұрсынов, Бөкейханов, Дулатов қазақ әдебиетінің атасы Абайдың заңды мұрагерлері ретінде дәріптеледі.Осының өзі Алашорда шайкасына Абайдан кейінгі қазақ әдебиетінің дамуындағы қозғаушы күштің ойдан шығарылған рөлін жатқызады". Ол қазақ жазушыларын қылмыстық тұрғыдан идеализациялап, Жазушылар одағының жұмысын бұзып, сыни қысып тастады... Ол г. Серебрякованың "Маркстің жастық шағы" кітабын шығарды деп айыпталады [26]. 1937 жылы 7 қыркүйекте Алматыда жазушылар мен ақындардың кезекті жиналысы өтіп, онда «Әдебиеттегі ұлттық фашистердің жойқын әрекетіне қарсы күрес және жас кадрларды жоғарылату» мәселесі қаралды. Отырысқа Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов қатыспаса, Ілияс Жансүгіров қазірдің өзінде қамауға алынған болатын. М.Қаратаев баяндама жасады. Қабылданған қаулыда жазушылар ұйымында халық жауларының екіұштылығы, олардың ойрандық жұмыстары көпке дейін әшкереленбегені, Сталин жолдастың сөзімен айтқанда, «саяси бейқамдық орын алғаны» атап өтілді. Одан әрі Мұқанов, Сейфуллин, Майлин жолдастар бір кездері халық жауларын толық әшкерелеген жоқ, олардың іс-әрекетіне баға бермей, либерализм, бітімгершілік танытып, өздері де көптеген саяси қателіктер жіберді... Содан кейін Сейфуллинді ұлтшылдық пен алашордалық жанашырлықпен әшкерелейтін жаңа мақала баяндалды. 1937 жылы 16 қыркүйекте «Казахстанская правда» газетінде жарияланған бұл мақалада: «...Сәкен Сейфуллиннің 1936 жылы мұрағатынан «Қызыл сұңқарлар» атты шығармасынан үзіндіні суырып алады, ондағы ар-ожданның түк тебіренісі жоқ. , өзін-өзі мақтаумен айналысады , қисық айна арқылы азамат соғысы жылдарындағы қазақ бұқарасының қаһармандық күресін бейнелейді және қазақ халқының азаттық күресіндегі орыс пролетариатының жетекші рөліне арамдықпен жала жапты ... Осыдан бірнеше ай бұрын ол өзінің «Тар жол – тайғақ кешу" тарихи романын қайта басып шығарады, онда ол өзін батыр ретінде көрсетуден және контрреволюциялық Алашорда құжаттары мен халық жауларының портреттерінің тұтас сериясын әкелуден ұялмады. Жау энциклопедиясының бір түрі!» [27]. Тоталитарлық диктатура атмосферасын сезіну үшін кейбір құжаттардан мысал келтірейік. 1937 жылғы 13 шілдедегі партия жиналысының қаулысында Юсупбековтың баяндамасы бойынша, былай делінген: « Қазақстан Жазушылар Одағындағы шіріген либерализм мен большевиктік қырағылықтың тұншықтырылуы туралы «Соц.Қазақстан», «Лениншіл жас» газет беттерінде айтылған фактілер мен тұжырымдардың барлығы дұрыс деп есептелсін. « ӘКК басқарма басшылары, атап айтқанда, Мұқанов, Сейфуллин, Жансүгіров, Тоғжанов және басқалары ВЛКСМ ақпан-наурыз Пленумдарының нұсқауларынан әлі де қажетті қорытынды шығарған жоқ. Қазақстан Жазушылар Одағында әлі де билік жүргізіп келе жатқан – ақымақ дерт – саяси бейқамдық пен революциялық қырағылық. Әдебиеттегі контрреволюциялық троцкийшіл-ұлтшыл контрабандаға қарсы аяусыз күресудің негізгі міндетін ССКП басшылары түсінбеді. « Сейфуллин мырза мен Жансүгіров мырзаның мәлімдемелерін ескеріңіз. Сейфуллин мен Жансүгіров өмірден алшақтау, заманауи саяси мәселелермен айналысудан бас тарту, өзін-өзі сынаудан қорқу және Одақтың саяси басшылығына пассивті қатысу, Одақтың шығармашылығы мен басшылық жұмысындағы қателіктері мен кемшіліктерін мойындайды. Мына туындыларды айналымнан дереу алып тастау қажет деп есептелсін: 1. «Тар-жол» - Сейфуллина 2. «Адасқандар» мен «Бай баласы» - Мұқанова 3. Мұқановтың 1-томы (шығармалары). 4. «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» - Мұқанова 5. I және IV томдар (композициялар) – Майлина 6. I том (шығармалар) – Жансүгірова 7. «Өткеннің көлеңкесінде» және «Қараш-Қараш» - Әуезов 8. «Абай» - Тоғжанова 9. «Әкеге ұл» және «Тоқзан» - Сәрсенова» [28]. 1937 жылы 7 қыркүйекте Жазушылар одағы басқармасының пленумында «Әдебиеттегі ұлттық фашистердің диверсияға қарсы күрес және жас кадрларды тәрбиелеу туралы» мәселе қаралды. Пленум қарарында: «С.Сейфуллин мен С.Мұқанов халық жауларының әрекетіне мән бермей, либерализм, бітімгершілік танытып, өздері де көптеген саяси қателіктер жіберді» деп жазылған. Мұны «Правда», «Казахстанская правда» және «Социалистік Қазақстан» газеттері көтерді. Сәкен Сейфуллин 1937 жылы 24 қыркүйекте тұтқындалып, 1937 жылы 2-3 қазанда өткен жиналыста Сәбит Мұқанов қызметтен босатылып, партиядан шығарылды. Тәуелсіз Қазақстанда «Қазақстан» баспасынан «Қазақстандағы 1937-1938 жылдардағы саяси қуғын-сүргін» атты құжаттар жинағы жарық көрді. Мынадай құжат бар: «Решение бюро Алма-Атинского горкома КП(б)К по апелляции С. Муканова 2 марта 1938 г. Слушали: Апелляция Муканова. Муканов Сабит, член КП(б)К с июля 1920 г., партбилет № 1559860, рождения 1900 г., казах. По соцположению - служащий. В момент возникновения дела работал в качестве председателя СПК - писатель. Муканов обвиняется в том, что в своих литературных произведениях, как-то «Сын бая», «Мырзабек», «Темиртас», «Литература XX века», протаскивал контрреволюционные, националистические взгляды. Муканов был тесно связан с Сейфуллиным, Досмухамедовым, Асылбековым, Айсариным, Валиахметовым и Джумабаевым, разоблаченными врагами народа. Когда Джумабаев был в ссылке, Сейфуллин имел с ним переписку и 28 оказал денежную помощь. Муканов состоял в сейфуллинской контрреволюционной националистической группировке во время совместной работы в Союзе писателей. Муканов ограждал Сейфуллина от критики, тем самым зажимал критику и самокритику» [30]. Бірақ іс мұнымен бітпеді. Қазақтың көрнекті жазушыларын қудалау жалғасты. Сөйтіп, 1937 жылы жас жазушылар атынан белгілі бір Питер Магер қазақтың белгілі пролетариат жазушылары ұлтшыл фашистер екенін айтып, қазақ социалистік әдебиетінің дамуына қасақана зиянын тигізді. Магердің және басқа да әдебиеттегі қызметшілердің пікірінше: «Халық жаулары – ұлт-фашист бейбақтары жазушылар ұйымдарының жауапты жерлеріне жол салып, көп қиянат жасады. Фашистік бандиттерге өздерінің контрреволюциялық ұлтшылдық броньдарын бере отырып, халықтың жаулары – Жансүгіров, Майлин, Сейфуллин, Тоғжанов талантты қазақ жастарын улап, оларды артта қалдырып, жарамсыз жазбаларын теңдесі жоқ шеберліктің үлгісі ретінде дәлелдеді" [31]. 1938 жылы ақпанда ССП төрағасы М.Қаратаев, «Литературный Казахстан» журналының редакторы П.Кузнецов және ССПК орыс бөлімінің меңгерушісі И.Шухов Қазақстан Коммунистік партиясы ОК-нің бірінші хатшысы Л.Мирзоянға хат жолдап Ғ.Тоғжановты әдеби жұмыстың құлдырауына кінәлі деп айыптайды. Олар былай деп жазды: «Журнал ұзақ уақыт бойы аянышты өмір сүрді. Оны әшкереленген халық жауы Тоғжанов редакциялаған, ол журналды шын мәнінде кездейсоқ әдебиетке жақын адамдардың еншісіне қалдырып, Жансүгіров, Майлин, Сейфуллин, Шонанов, Жүргенев және басқа да халық жаулары шыққан мінберге айналдырған..Қазақстандағы әдебиеттің кедейленуі туралы айғайға қарамастан, қазір редакцияда Асқар Тоқмамбетов, Тайыр Жароков, Өтебай Тұрманжанов және т.б. авторлардың көркемдік қасиеттері әбден пісіп-жетілген қолжазбалары бар. .» [32]. КП(б)ОК-нің 1938 жылғы 28 маусымдағы "дұшпандық әдебиетті алып қою туралы" сауалнама жолымен жүзеге асырылған шешіміне сәйкес қазақ, орыс тілдерінде 97 кітап, кітапшалар тәркіленді. Негізінен, С. Асфендияров, г. Алибаев, о. Беков, А. Байділдин, А. Конратбаев, и. Жансүгіров, г. Тоғжанов, Н. Нұрманов, Т. Жүргенов, у. Құлымбетов, и. Құрамысов, Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов, ж. Сыздықов, қ. Сарымұлдаев, с. Сейфуллин, т. Шонанова, М. Жолдыбаева. Және бұл бәрі емес. Қазақ тіліндегі әндер жазылған граммофон жазбаларының тізімі анықталды. 30-жылдары қазақ әдебиеті Ресейдің қоғамдық-саяси өмірімен, көршілес түркі халықтарының әдебиеттерімен тығыз байланыста дамыды. Бұл кезеңде жазушылар М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Б.Майлин және тағы басқалар жемісті еңбек етті. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан мәдениетінде тарихтың жаңа бетін ашқан көрнекті ақын-жазушылар және қоғам және саяси қайраткерлер – Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытовтардың алатын орны ерекше. Осы кезде қазақ мәдениеті үшін өнердің жаңа жанрлары – драматургия, кескіндеме, театр дами бастады. Осылайша, 1930 жылдар жалпы КСРО-да және, әрине, Қазақстанда тоталитарлық мәдениетке шешуші бетбұрыс болды: 1. Өнерді басқару және басқару аппараты толығымен қайта құрылды. 2. Тоталитарлық өнер догмасы өзінің соңғы тұжырымын тапты – социалистік реализм. 3. Ресми догмадан ерекшеленетін барлық көркем стильдерді, формаларды, ағымдарды жою үшін соғыс жарияланды. Басқаша айтқанда, тоталитаризмнің негізгі белгілері ретінде мәдени-көркем өмірге нақты үш парадокс еніп, оны толығымен айқындады: ұйымшылдық, идеология және террор. жүктеу/скачать 69.46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|