ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік материалы
жүктеу/скачать 6.72 Mb.
|
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ «Мектеп жанындағы участок жұмысын ұйымдастыру» «5В011300» – «Биология» мамандығы үшін Семей
2014 Мазмуны Тарау 1. Пән бойынша глоссарий Тарау 2. Лекциялардың қысқаша конспектісі. Тарау 3. Практикалық сабақтарды жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар Тарау 5. ОӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар Тарау 6. Бақылау – тексеру құралдары Глоссарий Ағаштар — ұшар басына дейін бұтақтана өсетін, діңі қатты көп жылдық өсімдіктер. Бұталар — бірнеше қатты сабақтары бар көп жылдық өсімдіктер Гүлдер егілетін үйме топырақтардың (клумба) көлемін әр түрлі етіп (дөңгелек, ұш бұрышты, жұлдызша) жасауға болады, бірақ көлемі баланың қолы олардын, ортасына дейін жететіндей, яғни диаметрі 70 см-ден артық болмауы тиіс. Шағын гүл жүйектері (рабатка) — тік бұрыштанып, жіңішкелеу келген ұзынша гүл тізбектері — құрылыс маңындағы ойын алаңдарындағы жолдардың бойына орналастырылады. Рабатканың ені 50—80 см, ұзындығы — 2 м және одан да ұзын болады. Гүлді-сәндік өсімдіктер. Бір жылдық, екі жылдык және көп жылдық гүлді-сәндік өсімдіктер болады Үй жауарлары- адамға пайда келтіріп, үй шаруашылығында тіршілік ететін және өсіп-өнетін жануарларды үй жануарлары дейді Жабайы аңдар-табиғи жағдайларда тіршілік етіп, азық пен баспананы адамға тәуелсіз өздері табатын жануарларды жабайы жануарлар дейді Күздің басталуы мен аяқталуы - күн мен түннің күзгі теңелу (21-23 сентябрь) күні күздің астрономиялық басталуы болып есептеледі. Күннің қысқы тоқырау күндерінің бірі — 22 декабрь күздің соңы деп саналады Жапырақтармен ұйымдастырылатын ойындар -тәрбиеші жапырақ түскен уақытта серуенде жүріп түстерінің атын (қызыл, сары) ажыратып, көлемін анықтауға (үлкен, кішкене) жаттықтыру үшін балаларға жапырақтармен ойын өткізеді. Еңбек дағдыларына тәрбиелеу - балабақшаның сәбилер тобындағы табиғат мүйісінде мөңке, тұқы немесе алтын балық салынған аквариум және тез өсіп, ұзак гүлдейтін, жапырағы қалың бөлме өсімдіктерінің (фикус, бальзамин, қазтамақ) бірнешеуі болуы керек. Ауа райын бақылау - күнделікті серуен кездерінде балалардың назарын ауа райының қандай күйде екеніне (жылы ма, әлде суық па, желді ме, әлде тымық па, аспанның түсі қандай, жауын-шашынды ма, болса қандай жауын-шашын екеніне) аударып отыру керек. Ағаштарды бақылау. Күзде ағаштардың әдемілігіне балалардың назарын аударып, өздері білетін ағашты (қайыңды, үйеңкіні немесс басқасын) қарап көру, бұл ағаштың жапырақтары жазда қандай түстес болғанын, қазір қандай түске өткенін сұрау керек. Жапырақтардың қайдан және қайда түсетінін, реңі қандай екенін балалардан сұрау керек Гүлзарды аралап көру. Гүлдер өскен клумбалаларды аралау кезінде тәрбиеші олардың кейбіреулерін (георгина, қырмызы гүл, флокс) атап, қиып алады, балалармен бірге гүлдің пішінін (оның неге ұксайтынын), түсін қарап, балаларға гүлді иіскетеді. Осыдан кейін клумбадан қандай да бір гүлді іздеп табуды және гүл шоғын жасауды ұсынады. Балалар басқа өсімдіктердің ішінен осы өсімдіктерді айыра білуі тиіс. Бақшаны аралап көру және түсім жинау. Балалардың овощтар жайындағы түсініктерін кеңейту үшін бақшаға экскурсия жүргізіледі. Тәрбиеші жүйектерді аралап көруді ұсынады. Адамның өндірістік әрекеті – топырақ қасиеттері мен тәртібтерінің өзгерістерін шақырушы, табиғи топырақ түзілу әсерімен салыстырғанда тез жүретін, адамның топыраққа және топырақ түзілу процессінің дамуының қоршаған орта жағдайларының кешеңіне саналық, бағытталған әсер ету факторы. Альбедо – топырақ бетімен шағыстырылған қысқа толқынды күн радиациясының мөлшері. Атмосфералық климат – метеорологиялық элементтердің орташа немесе шеткі көрсеткіштерімен (температура, шашыңдар, ауа ылғалдылығы және т.б.) сипатталатын және тәуліктік, мерзімдік, жылдық өзгерістердің ауытқұлары туралы мәлімет беретін жергілікті (жер шары, құрлық, мемлекет, облыс, аудан және б.) атмосфераның орташа жағдайы. Автоморфтық топырақтар – беткі сулардың бос ағысы жағдайында, грунт суларының терең орналасуында (6 м терең) тегіс бетінде және баурайларда қалыптасады. Ауа өткізгіштігі – өзі арқылы ауаны өткізу топырақ қабілеттілігі. Ауа режимі – ауаның топыраққа түсуі, топырақ кескінінде қозғалуы, топырақтың қатты, сұйық және тірі фазасымен әрекеттесуінде құрамынын және физикалық жағдайының өзгерістері, топырақ ауасы мен атмосфералық ауасының арасындағы газ алмасуы құбылыстарының бірлестігі. Ауа сыйымдылығы – топырақтағы ауа мөлшері, көлемдік пайыз бірлігімен көрсетіледі. Байланысқан су – топырақтың қатты бөлшектерінің бетінде бу тәрізді және сұйық судың сорбция жолымен пайда болған су. Оның мықты байланысқан және бос байланысқан түрлерін ажыратады. Биологиялық желге мұжылу (үгілу) – ағзарадың және олардың тірішілік өнімдерінің әсерінен тау жыңыстары мен минералдардың механикалық бұзылуы және химиялық өзгерістері. Жыңыстардан ағзалар, топырақ қалыптасуына жағдай жасап, өзінің деңесін құруға қажетті минералдық заттарды алады және оларды жыңыстың беткі горизонттарында жинақтайды. Бірінші реттік топырақ түзілу процессі – қарапайым ағзалардың (бактериалар мен балдырлар) тау жыңысына әсерімен анықталады. Бос су – топырақ бөлшектерімен тартылу күшпен байланыспаған және өсімдіктерге жеткілікті. Оның капиллярлық және гравитациялық формаларын ажыратады. ІІ. Дәрістердің қысқаша конспектісі Дәріс №1 Тақырыбы: Кіріспе. Дәрістің мақсаты:Мектеп жанындағы оқу-тәжірибе учаскенің тәрбиелік, білімділік маңызымен таныстыру Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Оқушыларға жұмыс істеу іскерлігін қалыптастыруды айқын, анық, қисынды, нақты құрылған жоспар бойынша жүргізу керек. Мұндай ауқымды педагогикалық мүмкіндік тек мектеп маңындағы оқу-тәжірибе участкесінде іске асырылады. Мектеп жанындағы учаскедегі жұмыстардың оқушылар үшін тәрбиелік маңызы зор. Өсімдіктерді күтіп баптау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде оқушылар бойында қоршаған тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік, еңбекке деген дағды қалыптасады. Олар әдемілікті бағалап, түсіне білуді үйренеді. Сонымен қоса окушылар кейбір мамандықтар туралы практикалық түсінік алады. Оқушылардың ұйымдасып еңбек етуі, олардың ортақ іске деген жауапкершілік сезімін тәрбиелеуге көмектеседі. Мектеп маңындағы учаскеде жұмыс істеу процесінде биология ғылымының тәжірибемен байланысы айқындалып, пәнаралық байланыстардың нығаюына жағдай туады (биология, химия, география,сызу). Таза ауада жұмыс істеу оқушылардың денесін шынықтырады Бұл оқу құралында өсімдіктерді сипаттаумен қатар гүлзарлар, газондар, рабаткілер, бардюрлердің құрылым-схемалары, әр түрлі көгалдандыру типіне қатысты өсімдіктер тізімі, тағы сол сиякты анықтағыш материалдар косымша беріліп отыр. Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер: халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азык-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, мал шаруашылығына тиісті жем-шөп қорын жасау болып табылады. Оқу құралында негізгі дақылдардың биологиялық, морфологиядлық ерешеліктері, айрықша белгілері бойынша ажырату кілті, өсіру технологиясы туралы мағлұмат береді.. Тұрғылықты жердің, саябақтардың, мектеп маңайындағы учаскелердің жасыл желегін ағаштекті өсімдіктер құрайды. Осы ағаштекті өсімдіктерді әсем мүсіндерге келтіріп сәндеу бөлімдеріндегі жұмыстардың оқушылар үшін тәрбиелік маңызы зор. Өсімдіктерді күтіп баптау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде оқушылар бойында қоршаған тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік, еңбекке деген дағды қалыптасады. Олар әдемілікті бағалап, түсіне білуді үйренеді. Бұл ұсынылып отырған құралда ағаштардың табиғи сәнділігін, олардың крона құрылыстары, жапырақтардың әртүрлілігі, гүлдер мен жемістердің түрлі түстілігі көрсетілген. Сондай-ақ бұл жұмыста жасанды түрде де өзгерту және өсімдіктерді мүсіндік мақсатта пайдалану да көрсетілген. Тұрылықты жердің, мектеп маңындағы учаскелердің жасыл желегін көп жылдық ағаштар құрайды, олар ауаның шаңдануы және ластануына төзімді. Сондықтан оларды саябақтар мен орман-бауларын жасауда көп пайдалану керек. Бақылау сұрақтары: Оқу-тәжірибе участкесінің танымдық-тәрбиелік маңызын неде? Оқу-тәжірибе учаскесі құрылымы?
Дәріс №2 Тақырыбы: Тәжірибелерді, агротехникалық жұмыстар жоспарын белгілеу. Дәрістің мақсаты: Тәжірибелерді, агротехникалық жұмыстар жоспарын белгілеумен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Бақылау сұрақтары: Тәжірибелерді, агротехникалық жұмыстар жоспарын белгілеу. Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №3 Тақырыбы: Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесі және пайдаланылатын жерлерді ұйымдастыру. Дәрістің мақсаты: Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесі және пайдаланылатын жерлерді ұйымдастыру ерекшелігімен таыстыру Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Участкені ұйымдастырудың алғашқы жылы, әр бөлімде бір-екі жүйек қана жасауға, тіпті маңызды тұқымдастардың өкілдерін немесе жемісті питомникті отырғызудан бастауға болады. Бірақ оның педагогикалық жүйедегі дамуының перспективалық жоспарын жасаудың маңызы зор. Участке территориясының аумағы үлкен болып, оны игеру мен онда жұмыс істеуге оқушылар күші жазғы уақытта жеткіліксіз болғанда, көрсетілген коллекциялар мен тәжірибелер бөлімдерінен басқа, участкенің қалған бөлігін, биология бөліміндегідей жол жиегіне рабаткілер, гүлкөмбе, гүлзарлар отырғызылатын пейзаждық баққа .(парк) арнауға болады. Практикада сирек жағдайда болса да мектеп маңындағы оқу-тәжірибе участкесі бір бағытта ғана қолданылады: мектеп биологиясымен байланысы жоқ жеміс бағына, декоративті участкеге , бақшаға айналады. Мұндай участкі өзінің педагогикалық маңызынан айырылады. Кезінде, тіпті 1941 жылы М.И.Калинин мұғалімдер алдында сөйлеген сөзінде, мектеп маңындағы участкенің мақсатын нақты анықтап берді: «Мектеп маңындағы жер участкесінің табысын, жиналған өнімнің сандық нәтижесімен ғана емес, ол нәтиже де қажет бола тұрса да, оның оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі нәтижесімен бағалау керек, басқаша айтқанда, мектеп участкесі оқу сапасын қаншалықты арттырғандығы, жоғарғы сынып оқушылары қаншылықты жұмыс істеу дағдыларын үйренгендігі, төменгі сынып оқушылары қаншалықты жұмыс істеуге әдеттенгендігі жөніндегі нәтижесімен бағалау керек…. Сондықтан мектеп маңында оқушылармен еңбек ететін ұстаз , тек қана агрономияның қарапайым негіздерін біліп қана қоймай, сонымен қатар педагог болуы керек».
Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесі және пайдаланылатын жерлерді ұйымдастыру ерекшелігі неде? Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №4 Тақырыбы: Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесінде оқушылар еңбегін ұйымдастыру Дәрістің мақсаты: Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесінде оқушылар еңбегін ұйымдастыру жағдайымен таныстыру Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Оқушыларға жұмыс істеу іскерлігін қалыптастыруды айқын, анық, қисынды, нақты құрылған жоспар бойынша жүргізу керек. Мұндай ауқымды педагогикалық мүмкіндік тек мектеп маңындағы оқу-тәжірибе участкесінде іске асырылады. Ең алдымен участке территориясын ұйымдастырудың, себдің, отырғызудың ойластырылған педагогикалық жоспары құрылуы керек. Оқушылар мектеп участкесінде өздерінің биологиядан алған теориялық білімдерін тірі өсімдіктер мен жануарлармен жұмыс істей отырып тереңдетеді, бекітеді. Олар ауыл шаруашылық өсімдіктерін өсіру әдісі және жануарларды күтіп баптау туралы түсінік ала отырып, белгілі бір жүйеде жұмыс істеуге дағдыланады. Участкеде жұмыс істей отырып оқушылар ұйымдастырушылыққа, ұжымда жұмыс істеуге, еңбек мәдениетіне, эстетикалық сезімге, өсімдіктерді көбейту арқылы табиғатты қалпына келтіруге қажетті дағдыларды меңгереді. Мектеп оқу-тәжірибе участесінде ботаника, зоология, жалпы биология курстары бойынша күзде және көктемде 5-7 сыныптарда практикалық жұмыстар, сабақтан тыс тәжірибелерді қою және фенологиялық бақылаулар жасалады. Осы курстарға арналған таратпа және көрнекілік материалдар дайындалады. Оқу-тәжірибе участесінде бағдарлама бойынша оқылатын өсімдіктер болуы керек. Олар: егістік , көкөніс дақылдар, жеміс-жидек, декоративтік және жабайы өсімдіктер. Осыған сәйкес айқын шек қойылған бөлімдер болу керек: егістік, көкөністік, жеміс-жидектік, декоративті, биологиялық және зоологиялық. Участкеде метеорологиялық станция., географиялық алаң, оқу бөлмелері болуы керек. Мектептерде участке мөлшері, конфигурациясы, өсімдіктер саны әртүрлі болғанымен, аталған бөлімдер міндетті түрдеболуы керек, Әрбір бөлімде өсімдіктер коллекциясы және тәжірибелерге арналған орындар бөлінуі керек. Әртүрлі бөлімдерге жататын өсімдіктерді бір бөлімге отырғызу немесе барлық участкеге бірдей ауыспалы егістікті қолдануға болмайды. Бұл педагогикалық және агрономиялық тұрғыдан мүмкін емес. Жыл сайын әр бөлімде өсімдіктерді отырғызу жоспары ауыспалы егістікке сәйкес жүргізіледі.
Мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскесінде оқушылар еңбегін ұйымдастыруи ерекшеліктері... Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №5. Тақырыбы: Бөлшек, вариант, тәжірибеге қажетті тыңайтқыштар мен тұқымның қажетті мөлшерін анықтау Дәрістің мақсаты: Бөлшек, вариант, тәжірибеге қажетті тыңайтқыштар мен тұқымның қажетті мөлшерін анықтау Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Бақылау сұрақтары: Бөлшек, вариант, тәжірибеге қажетті тыңайтқыштар мен тұқымның қажетті мөлшерін анықтау. Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №6. Тақырыбы: Фенологиялық бақылау. Дәрістің мақсаты: Фенологиялық бақылау жүргізу ерешелігі. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Оқу-тәжірибе учаскесіндегі жұмыстар мен бізді қоршаған ортадағы жануарлар мен өсімдіктерге жүйелі-фенологиялық бақылау жасау бір-бірімен тығыз байланысты. Фенология-климат жағдайларымен байланысты табиғаттағы маусымдық өзгерістер туралы ғылым. Алғашқы қардың еруі, құстардың ұшып кеуі, өсімдіктердегі шырынның қозғалуы, гүлдеудің басталуы мен аяқталуы, жемістер мен тұқымдардың пісуінің басталуы, жапырақтың түсуі – барлығы маусымдық құбылыстарға жатады. Әр мектепте фенологилық бақылауларға ерекше назар аудару қажет. Олар әсіресе туған өлкенің табиғатын танып білуде ерекше тиімді. Табиғатқа үнемі бақылау жасау балалардың танымын кеңейтіп, табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады. Балаларды табиғаттағы маусымдық ырғақтылықпен, фенологиялық бақылаулардың жергілікті өлкенің халық шаруашылығы мен ғылымның дамуындағы практикалық маңызымен таныстыру керек. Фенологиялық бақылау нәтижесінде құрастырылған өз мектебінің табиғат күнтізбесі аса бағалы болып саналады Ол үшін кемінде 5 жылдық бақылау нәтижелері қажет. Табиғаттың маусымдық құбылыстарының көп жылдық нәтижелерін жинақтай отырып, өз өлкеңдегі ауыл шаруашылық жұмыстарының басталу мерзімін анықтауға болады. Бақылау сұрақтары: Фенологиялық бақылау жүргізу маңыздылығы неде? Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №7. Тақырыбы: Тәжірибе қою әдістемесінің негізгі элементтерін зерттеу. Дәрістің мақсаты: Тәжірибе қою әдістемесінің негізгі элементтерін зерттеумен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Оқу-тәжірибе учаскесіндегі жұмыстар мен бізді қоршаған ортадағы жануарлар мен өсімдіктерге жүйелі-фенологиялық бақылау жасау бір-бірімен тығыз байланысты. Фенология-климат жағдайларымен байланысты табиғаттағы маусымдық өзгерістер туралы ғылым. Алғашқы қардың еруі, құстардың ұшып кеуі, өсімдіктердегі шырынның қозғалуы, гүлдеудің басталуы мен аяқталуы, жемістер мен тұқымдардың пісуінің басталуы, жапырақтың түсуі – барлығы маусымдық құбылыстарға жатады. Әр мектепте фенологилық бақылауларға ерекше назар аудару қажет. Олар әсіресе туған өлкенің табиғатын танып білуде ерекше тиімді. Табиғатқа үнемі бақылау жасау балалардың танымын кеңейтіп, табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады. Балаларды табиғаттағы маусымдық ырғақтылықпен, фенологиялық бақылаулардың жергілікті өлкенің халық шаруашылығы мен ғылымның дамуындағы практикалық маңызымен таныстыру керек. Фенологиялық бақылау нәтижесінде құрастырылған өз мектебінің табиғат күнтізбесі аса бағалы болып саналады Ол үшін кемінде 5 жылдық бақылау нәтижелері қажет. Табиғаттың маусымдық құбылыстарының көп жылдық нәтижелерін жинақтай отырып, өз өлкеңдегі ауыл шаруашылық жұмыстарының басталу мерзімін анықтауға болады.
Тәжірибе қою әдістемесінің негізгі элементтерін зерттеу. Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №8 . Тақырыбы: Әртүрлі дақылдарда жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының тақырыптық жоспарын құру. Дәрістің мақсаты: Әртүрлі дақылдарда жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының тақырыптық жоспарын құруымен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Оқу-тәжірибе учаскесіндегі жұмыстар мен бізді қоршаған ортадағы жануарлар мен өсімдіктерге жүйелі-фенологиялық бақылау жасау бір-бірімен тығыз байланысты. Фенология-климат жағдайларымен байланысты табиғаттағы маусымдық өзгерістер туралы ғылым. Алғашқы қардың еруі, құстардың ұшып кеуі, өсімдіктердегі шырынның қозғалуы, гүлдеудің басталуы мен аяқталуы, жемістер мен тұқымдардың пісуінің басталуы, жапырақтың түсуі – барлығы маусымдық құбылыстарға жатады. Әр мектепте фенологилық бақылауларға ерекше назар аудару қажет. Олар әсіресе туған өлкенің табиғатын танып білуде ерекше тиімді. Табиғатқа үнемі бақылау жасау балалардың танымын кеңейтіп, табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады. Балаларды табиғаттағы маусымдық ырғақтылықпен, фенологиялық бақылаулардың жергілікті өлкенің халық шаруашылығы мен ғылымның дамуындағы практикалық маңызымен таныстыру керек. Фенологиялық бақылау нәтижесінде құрастырылған өз мектебінің табиғат күнтізбесі аса бағалы болып саналады Ол үшін кемінде 5 жылдық бақылау нәтижелері қажет. Табиғаттың маусымдық құбылыстарының көп жылдық нәтижелерін жинақтай отырып, өз өлкеңдегі ауыл шаруашылық жұмыстарының басталу мерзімін анықтауға болады.
Әртүрлі дақылдарда жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының тақырыптық жоспарын құру. Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №9 Тақырыбы: Гүлді-декоративті бөлім жұмыстарын ұйымдастыру. Дәрістің мақсаты: Гүлді-декоративті бөлім жұмыстарын ұйымдастыру жағдайымен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Декоративті өсімдіктер бөлімін учаскенің кіре берісіне немесе орталық алаң - айналасына «аудитория» түрінде келесі өсімдіктерді орналастырады: біржылдықтар – астры-қашқаргүлдер, левкой – жұлдыз шешек, львиный зев-есінек, бархатцы-барқыт шөп, вербена-нарқайсар, настурция, резеда-шашақгүл, лобелия, табак-темекі, петуния-шырайгүл, бессмертник-шөпшай, циния-үлпет, шизантус; екіжылдықтар – анютины, глазки-шегіргүл, наперстянка-оймақгүл, мальва-құлқайыр; көпжылдықтар – гладиолус, георгин-нарғызгүл, аквилегия, ирис-құртқашаш, дельфиниум-қоразгүл, аконит-уқорғасын, гвоздики голландские- голланд қалампыры, люпин-бөрі бұршақ, рудбекия, флокс, мак восточный-,лилии-, хризантемы- бақытгүл; бұталар – сирень-, спирия-, лох серябристый, жасмин-, снежное дерево-; шырмалғыш – дикий виноград-, аристолохия-, жимолость-ұшқат. Ең жақсы өсімдіктерден тұқым жинайды. 6-9-10 сынып оқушылары декоративті өсімдіктер бөлімінде әдемі жабайы гүлді өсімдіктерді мәденилендіру, будандастыру (жұлдызшешек, есінек, т.б.) телу (темекі мен шырайгүлді, қашқаргүлдер және т.б.), көпжылдықтарды қалемше және сұлама бұтақтармен, күн ұзақтығының әсері (қашқаргүл мен бақытгүл), қоректендіріп суару әсері, шырпу арқылы өсімдіктердің гүлденуін ұзарту, гүлдену конвейері тәжірибелерін жүргізеді. Кейбір өсімдіктерді шығу тегіне байланысты топтастырып отырғызуға (Азия, Африка, Америка, Австралия, Европа) немесе гүлкөмбелерде жер шары материктерінің нұсқалары түрінде отырғызуға болады. Шырмалғыш декоративті өсімдіктерді демалу орындарын, қорғандарды, ғимарат қабырғаларын әсемдеу үшін отырғызады. Кіре беріске қырқылған ағаштарды отырғызуға болады.
Бір жылдық және екі жылдық декоративті-гүлді өсімдіктер. Гүлзарлар, рабаткілер, розарийлер түрлері. Гүлзарларға өсімдіктер таңдау ерекшеліктері. Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №10 Тақырыбы: Өсімдік биологиясы бөлімі жұмыстарын ұйымдастыру. Дәрістің мақсаты: Өсімдік биологиясы бөлімі жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктерімен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Әр мектеп маңындағы оқу-тәжірибе учаскелерінде ботаника, жалпы биология және зоология курстарын оқығанда маңызды бөлімдердің бірі болып биология бөлімі есептелінеді. Бұл бөлімде маңызды биологиялық заңдылықтарды анықтайтын тәжірибелер қойылады. Жабайы өсімдіктерді отырғызу оқушылардың қоршаған ортаны танып білуіне назарын аудартады. Бұл бөлім жер аумағы жеткліксіз болған жағдайда ең қажетті деген: «тірі кеппешөп» - гүлді өсімдіктердің маңызды тұқымдастарын өсіру және егу, дарвин алаңы, өсімдіктің тамыр жүйесін өсуге арналған жәшіктермен шектелуі мүмкін. Гүлді өсімдіктер тұқымдастарын жартылай шеңберлер және «П» әріпі формасындағы рабаткілерге орналастырады. Әр тұқымдастан бірнеше туыстас және әр туыстан 2-3 түр отырғызылуы қажет. Әр тұқымдастың мәдени және жабайы өсімдіктерін үйлестіреді: егістік, көкөніс және декоративтивті. Топтастырылған өсімдіктердің тұқымдас, туыс, түрлерінің белгілері қойылады. «Тірі кеппешөптің» мақсаты өсімдіктердің токсономиялық бірлігі туралы түсінік беруге және маңызды тұқымдастардың сипаттамасын көрсетеді. Дарвиндік алаңының ауданының мөлшерін 4 немесе 9 шаршы метр етіп алады. Бұл алаңнан 0,5 м тереңдіктегі топырақ қабатын алып тастап, орнына 10 см таза ірі құм қабатын, 15 см ағаш күлін, қайтадан 25 см құм үйеді. Алаңды қоршайды. Сыммен тартылған дарвиндік алаңды шаршы метрлерге бөледі, ол көктеп келе жатқан өсімдіктерді санауға және суретін салуға мүмкіндік береді. Тамыржүйесінің өсуін бақылауға арналған жәшіктер жеке алаңдарға орналастырылады. Оларды ұзындығы 1-1,5 метр, ені 40-50 см, тереңдігі 15 см етіп ағаштан жасайды. Бір кең жақ қабырғасына шыны қойылады. Бір тар жоғарғы қабырғасы ашық қалады; табиғи топырақ қабатындай жәшікке топырақ салынады. Жәшікке көшет немесе 1-2 тұқым себіледі. Жәшікті шыны қабырғаға көлбеу етіп тіреуіш арқылы орналастырады. Шыныны фонера немесе картонмен жабады. Шыны арқылы көлбеу таралған тамырдың өсуін өлшеу мен бақылау қолайлы. Жеке жәшіктерге тамыржүйесі әртүрлі жүгері мен бидай, беде мен атқонақ, сәбіз, қызылшаны өсіруге болады. Жәшіктің бір жағына құм, екінші жағына сазды топырақ салып, бір түрге жататын екі өсімдікті өсіруге болады. Жәшіктің жанынан ені 1 метр, ұзындығы 1,5 метр тік қабырғалы күн түсетін сатылы топырақ қабаттары кескіні бар шұңқыр қазады. Бұл кескін бойынша 5-6 сынып оқушылары учаске топырағы құрылымымен танысады. Биология бөлімінде төмендегідей тәжірибелер қойылады.1,2,3-ші ұрпақты жабайы (бүлдірген, шегіргүл) пайдалы өсімдіктерді мәдени түрге айналдыру тәжірибесі (6, 10-11 сыныптар). Физиологиялық тәжірибелер: булану, өсімдіктердің көктеуіне жарықтың әсері. Өсімдіктердің өзгергіштігімен түрлі экологиялық факторлардың әсеріне арналған тәжірибелер. Түрішілік (тығыз отырғызылған) және түраралық күрес нәтижелерін зерттеу (таза және қоспалы шөптер егістігі). Айқас тозаңдану жеміс пен тұқымның таралуы және басқа тәжірибелер (6-9сыныптар). Қант қызылшасының өздігінен және айқас тозаңдануы (6-10сыныптар). Дивергенция белгілерін зерттеуге арналған тәжірибелер: сүйіржапырақты , америкалық үйеңкі және шаған өскіндерін салыстыру, шалқан, шомыр, шалғам жапырақтарын пайда болу кезеңінен күзге дейін салыстыра отырып бақылау (6-10 сыныптар). Томат және басқа өсімдіктерінің іріктемеаралық және іріктемеішілік будандасуы. Томат, бидай және декоративті өсімдіктерді қолдан сұрыптау (6,9, 10 сыныптар). Асбұршақ , түнсұлу және басқа өсімдіктер бойынша Мендель заңын зерттеуге қойылған тәжірибелер (9-10 сыныптар) Шалғам , тары, қыша және басқа мәдени өсімдіктерді қалыпты және қысқа күнде (фотопериодизм) өсіру (9-10 сыныптар). Өсімдіктердің реттеушілерін (стимулятор) оларды өсіруде қолдану (9-11 сыныптар) Аталған тәжірибелер мен бақылаулардың нәтижелелері нақтылы және дәлелді болу үшін оларды бірнеше жыл қатарынан жүргізеді. Сондықтан жылма-жыл сыныптан сыныпқа орнын басушылық ретінде беріледі, Кейбір мектептерде мектеп жанындағы участкенің ауданы толығымен пайдаланылмайды да, біраз бөлігі қолданусыз қалады. Бос жатқан немесе шөп егілген участке бөлігін биология бөлімін кеңейту үшін қолдануға болады, олар ды иілген соқпақты пейзажды бақ, жас ағаштар мен бұталардың қырқылған формалар, газондар арасындағы және жол бойындағы гүлкүмбе мен рабаткаларды орналастыруды жоспарлайды. Бұл жерге қылқан жапырақтылардың коллекциясын отырғызады: қарағай, шырша, балқарағай, арша; олардыңтөменгі жағына споралы өсімдіктер: қырықжапырақ, қырықбуын, мүк, плаун; қыналар жамылған қойтастарды орналастырады. Бұл 7 сыныптағы ботаника курсының «Өсімдіктердің негізгі топтары», сонымен қатар 9-11 сыныптардың: «Дарвинизм», «Организм және қоршаған орта» тақырыптарына қажетті таптырмайтын материал болады. Ұзынша гүлкөмбелерде ерте гүлдейтін көктемгі өсімдіктер коллекциясын ( қазжуа-гусиный лук, желайдар-анемоны, балқурай-медуница, өгейшөп- мать–и -мачеха) отырғызу қолайлы. Мамыргүл-сирень, тал-ива, орман жаңғақ- орешник, көлеңкесіндегі иілген формалы клумбаларға інжугүл -ландыш , жұпаршөп-любка, қырлышөп-купена, қоянжем- майник, саумалдақ-кислица және орманның басқа өсімдіктерін отырғызады. Үймеленген тастардан және олардың арасындағы жиналған құм мен топырақтан оқушылар шың көңілдерімен «альпалық төбешік» жасайды, онда қоян капуста, жебіршөп -тимьян, аю жидек-толокнянка, көкбұта-вереск және тағы басқа құрғақ сүйгіштерді отырғызады. «Альпалық төбешік» саябақтарда альпинарий немесе тасты бақ деген атпен кең таралған. Қазіргі кезде олар өздеріне эстетикалық жағынан– аласа өсімдіктер гүлдеу кезінде сұр тастар фонында бір-біріне үйлесіп, әдемі көрініс береді, танымдық жағынан- тауда және құрғақшылық жағдайда өсетін жабайы өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға бейімделуі ретінде қызығушылық тудырады Альпинарий – қазіргі бақтардағы гүлкөмбелердің ландшафты немесе пейзажды стилінің ерекше формасы. Сонымен бірге , кішірек кеңістікте өсімдіктердің экологиялық қызықты түрлерінің әралуандағын көруге болады. Бұл коллекция, өсімдіктердің қолайсыз жағдайға бейімделгіштігінің әртүрлілігі , жатпы биология курсында жүргізілетін бақылауларға негізгі материал болады. Көптеген мектептерде жол бойындағы ұзын рабаткілерге сабақтарының, жапырақтарының, гүлдерінің құрылысы әртүлі өсімдіктерді отырғызады , яғни өсімдіктер морфологиясының коллекциясын құрастырады. Басқа рабаткілерге вегетативті және жынысты жолдармен көбейетін өсімдіктерді отырғызады. Биологиялық бөлімде және участкедегі қорғанның бойына дендрологиялық коллекция: атаулары жазылған этикеткасы бар әртүрлі бұта мен ағаштар отырғызылады. Оқушылар табиғаттағы өсімдіктерді тани білуі үшін., жабайы өсімдіктерге де этикетка бекітіледі. Бұл өсімдіктер отырғызылымдарын топсеруенге шығар алдында пайдалануға болады. Топсеруен кезінде жиналған пайдалы жеуге жарайтын және әдемі гүлдейтін өсімдіктерді мәденилендіру мақсатында участкеге отырғызуға болады. Биологиялық бөлімде осы өсімдіктерді отырғызу және себу өздеріне тән конфигурациялық ерекшеліктерін сақтауды талап етеді. Жабайы өсімдіктерді мәдениелендіру мақсатында өсірілетін өсімдіктерді себу мен оларға тәжірибе жасау тегіс бөлшектер мен жүйектерде жүргізіледі. Маңызды тұқымдастар өсімдіктерін иілген формалы рабаткалар мен гүлкөмбегелерге отырғызады. Су қоймалар, альпалық төбешіктер, қылқан , споралы және ерте гүлдейтін өсімдіктер отырғызылымдарымен пейзаждық жоспарда құлдилап орналастырады. Бұл участкелердегі жолдарды иілген формадағы сүрлеу жолдар түрінде жасайды. Бақылау сұрақтары: Өсімдік биологиясы бөлімі жұмыстарын ұйымдастыру ерекшелігі, маңызы.. «Альпалық төбешік». Альпинарий. Дарвиндік алаң.
Дәріс №11 Тақырыбы: Егістік дақылдар бөлімі жұмыстарын ұйымдастыру. Дәрістің мақсаты: Егістік дақылдар бөлімі жұмыстарын ұйымдастыру ерекшелігімен таныстыру. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: Егістік дақылдар бөлімі коллекциялық және тәжірибелік болып екіге бөлінеді. Колекциялық бөлімді соқпақтармен тікбұрышты созылыңқы ені 2-4 м ( жер мен тұқымның мөлшеріне қарай) танаптарға бөледі. Бұл танаптардың әрбіреуі мөлшері 1,2 немесе 4м квадрат шаршы немесе тікбұрыштар. Танаптың әр бөлімдеріне белгілібір тәртіппен мәдени өсімдіктердің түрлері мен іріктемелерін себеді. Танаптың бірінші бөліміне екпе пар орналастырады (бөрі бұршақ, сиыр бұршақ пен сұлы қоспасы және т.б.); екіншісіне- астық дақылдар (қара бидай, бидай, арпа, сұлы, тары, жүгері, құмай); үшіншісіне- бұршақ тұқымдастар ( асбұршақ, қой бұршақ, май бұршақ, жасымық, үрме бұршақ және т.б.) және мал азықтық шөптер (беде, атқонақ, түлкі құйрық, қоңырбас, жоңышқа, еркек шөп және т.б.); төртіншісіне- талшықтылар ( зығыр, кендір, қалақай және т.б.) және майлы дақылдар (күнбағыс, майкене, қыша, арахис және т.б.); бесінші –оталмалы дақылдар (картоп, турнепс, қант және мал азықтық қызылша және т.б.); алтыншысына- эфир майлы және дәрілік (анис,тмин, жалбыз, сәлбен, кориандр, пеларгония, шүйін шөп, оймақ гүл және басқалар) коллекциялық бөлімнің жалғасы тәжірибелікбөлім. Мысалы, астық дақылдарға қойылатын тәжірибелерге қарсы оның жалғасы ретінде астық дақылдарының коллекциясы отырғызылады. Осыған орай, егістік дақылдар бөлімінде алты танапты ауыспалы егістік қолданылады. Ол топырақтың құнарлығын қалпында сақтауда қосымша, таза агротехникалық роль атқарады. Егістік дақылдар бөлімінде ауыспалы егісті зерттеу үшін өлшемі 2 немесе 4 квадрат метрге тең жергілікті жерге тән ауыспалы егіс моделі ұсынылады. Оқу мақсатындағы алынған тек осындай өлшемдегі ауыспалы егіс танабы зерттеу үшін көрнекілік бола алады: оқушылар сабақ кезінде барлық танаптарды бірден көре отырып, өткен жылы не себіліп және биылғы жылы не себілетіні туралы анықтама алады. Егістік дақылдар бөлімінде 6-7 сынып оқу материалдарына байланысты мынадай тәжірибелер қойылуы мүмкін: 1-ші танапқа: қара парда пайда болған арамшөптер және олармен күресу; жасыл тыңайтқыштар ( бөрі бұршақпен тыңайтылған және тыңайтылмаған болашақта астық тұқымдастарды егуге арналған топырақ). 2-ші танапқа: бидайды себудің тиімді тәсілін анықтау; жеделдетіп мол өнім алу; жаздық бидайдың даму фазалары; топырақтың құнарлығын анықтау; бидай мен жүгеріден жоғары өнім алу. 3-ші танапқа: беде, атқонақтың таза және олардың қоспа егісінен шөп өнімін алу, топырақ құрылымын жақсарту. Бұл тәжірибе «Дарвинизм» тарауында да қолданылады. 4-ші танапта: картоптың жер үсті түйнектерін алу; түптеудің әсері; картопты көбейту тәсілдері; картоптан жоғары өнім алу, 5-ші танапта: ұзын және жіңішке талшықты (тығыз себілген) зығыр; жоғарғы өнім алу. 6-шы танапта: жабайы дәрілік өсімдіктерді мәденилендіру; эфир майлы өсімдіктерді вегетативті жолмен көбейту; эфир майлы өсімдіктің бір түрінен жоғары өнім алу т.б. Бақылау сұрақтары: Егістік дақылдар бөлімі құрылымы... Ауыспалы егіс схемасы ерекшелігі... Егістік дақылдар бөлімінде қойылатын тәжірибелер Ұсынылған әдебиетер:
Дәріс №12 Тақырыбы: Тәжірибе жұмыстарын әдістемелер негізі. Дәрістің мақсаты: Тәжірибе жұмыстарын әдістемелер негізімен танысу. Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны: тырғызулардың бүкіл жүйесін іске асыру үшін 0,25 тен 0,5 га ауданындай жер қажет. Онша үлкен емес участкеде жұмыстарды ұйымдастыру мен реттеудің жоғары деңгейде болуы онша қиындық келтірмейді. Участкеде сабақтар мен топсеруендер жүргізу үшін жиі жүретін орталық соқпақтардың мөлшерінің қолайлы болуын алдын ала ескеру қажет: орталық соқпақтардың ені 1,5-2м, ал жанама соқпақтар ені 1-1,5м болуы керек. Күзде және көктемде сабақтар жүргізу үшін соқпақтардың шетін көлбеу етіп шағылмен таптап тегістейді немесе ұсақ кірпішпен, құммен себеді. Участкеде сабақ жүргізу үшін тасымалы орындықтар қажет. Участкеде жаңбыр кезінде оқушылар тығыла алатын және үстіңгі жағына күзде өсімдіктерді кептіруге болатын қалқа болуы керек. Оқушылардың жұмыс істеуін жеңілдететін, олардың жасына сай пайдалануына қолайлы болатын құралдар болуы керек. Қолжуғыш , алғашқы көмек көрсетуге қажетті медициналықжабдықтарға да арнайы орын бөлінуі қажет. Аса маңыздысы оқушыларды жұмыс істеп болған соң қол жууға үйрету. Мектеп маңындағы участкеде жұмыс құрал-саймандарына арналған сарайдың болуы міндетті. Оның қабырғаларына күрек, тырма, қопсытқыларды ілетін тұтқалар бекітіп, жіп, ара, балға, балта, қысқыштар қоятын сөрелер жасау керек, әрі әрбір құралдың нөмірленген орны болу керек. Бұл оқушыларды құралдарға қамқорлықпен қарауға және тиянақты болуға, сол сияқты олардың сақталуына жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Участкенің бір бөлігіне биіктеу жерге, «бөлме» немес алаң жасау керек, оның тірі қорғаннан жасалған жартылай дөңгелектеле келген бөлігіне орындыктар қойылады. Бұл ашық аспан астындағы, участке ортасындағы бөлмеде биологиядан сабақтар жүргізуге,сонымен бірге жұмыс істеп жүрген оқушылармен әңгімелер жүргізуге болады. Мектеп участкесі әр түрлі бөлімдерімен қоса біртұтас болуы керек. Оны жоспарлауда оқушылардың көңілін аударатын, оларды тәрбиелеуге әсер ететін, көркем эстетикалық жағы да ескерілуі қажет. К Ү Н Д Е Л І К Топ №________жас тәжірибе жүргізуші оқушы___________сыныбы__________ мектебі _____ауданы ______облысы _________жылы____________ Ауа райы жағдайы. Көктем қандай болды (ерте немесе кеш, суық немесе жылы, көктемгі үскірік және т.б.) ____________________________________________________________________ Жаз қандай болды (жаңбырлы немесе құрғақ , суық)_______________________________________________________________ Күз қандай болды және өнім жинау кезінде ауа рай жағдайы қалай болды_______________________________________________________________ Топ құрамы мен жетекшісі ________________________________________ Тәжірибе тақырыбы______________________________________________ Тәжірибеге бөлінген учаске көлемі (м2), әр бөлшек аумағы және қайталанылуы ________________________________________________________ Учаскені сипаттау (топырақ пен рельеф, арамшөптермен ластануы, алдыңғы жылы участкеде қандай дақылдар өсірілді, қандай тыңайтқыштар енгізілді)____________________________________________________________ Тәжірибенің жүргізілу мақсаты____________________________________ Тәжірибе схемасы, варианттар_____________________________________ Бөлшектердің сызба-схемасы және қайталанылуы____________________ Тәжірибеге алынған өсімдіктердің биологиялық ерекшелігі____________
жүктеу/скачать 6.72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||