1 с.
|
Къыйметли мирас.
Халкъ йырлары.
Халкъ йырларында эмекдарларнынъ руху, ички дуйгъулары, инсаниетлигининъ акс олунувы. Бу йырларнынъ тиль ифаделиги. Чешит мерасимлерде иджра этильген йырлар.
«Бозторгъай», «Къалайлы къазан», «Аман, дегирменджи», «Сычан», «Айшем».
|
• Халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ хусусиетлери ве жанрлары акъкъында анълатма;
• халкъ йырларында миллетимизнинъ урф адетлерини акс олунувыны исбат этюв;
• халкъ йырларнынъ чешитлерини айырув; сой-сопнынъ агъызындан бир къач йыр язып кельмек;
• озь ихтиярынен бир къач йыр эзберлемек.
|
|
1 с.
|
Бешик йырлары.
Ананынъ баласына олгъан сынъырсыз севгиси, истек ве арзуларынынъ бедиий шекильде айдынлатылувы.
Баласынынъ бахытлы келеджегине ананынъ умют, ишанчы.
|
• Бешик йырларнынъ хусусиетлерини бельгилев, бешик йырларыдан ананынъ ички дуйгъуларыны, онынъ арзу ниетлерини, истеклерини ифаде эткен сатырларны тапып озь сёзлеринен исбат эте билюв;
• бешик йырларыны огренюв.
|
|
2 с.
|
Саювлар ве тезайтымлар. Аталар сёзлери ве айтымлар.
Аталар сёзлери ве айтымларнынъ мевзулары, маналары.
|
• Саювлар, аталар сёзлери, айтымларнынъ, тапмаджаларнынъ манасыны къайд эте билюв ве оларны аятта къулланув.
|
|
Эдебият назариеси.
Ифадели окъувнынъ къаиделери
|
• сеслерни догъру ве айдын теляффуз этюв; давуш котеринклигине эмиет берюв.
|
|
1 с.
|
Тапмаджалар. Тапмаджаларнынъ мевзулары ве къурулыш хусусиетлери. Тиль
ифаделиги.
|
• Тапмаджаларнынъ джевабыны тапув;
• саювлар, тезайтымлар, тапмаджалар уйдурув.
|
|
Эдебият назариеси.
Ифадели окъумагъа
огренемиз. Токътав
ишаретлери.
|
• Токътав ишаретлерини бельгилев, оларгъа риает
этюв.
|
|
2 с.
|
Урф адетлеримиз ве халкъ байрамларымыз.
Миллий урф адетлернинъ тербиевий эмиети. Наврез ве Хыдырлез байрамлары.
Халкъ байрамларыны къайд этюв тедбирлери.
|
• Урф адетлеримизнинъ миллий хусусиетлерини ве чешитлерини бельгилев;
• миллий байрамлар акъкъында икяе этюв;
• байрамларда иштирак этюв.
|
|
2 с.
|
Халкъ масаллары акъкъында.
Халкъ масалларынынъ бедиийлик ве къурулыш хусусиетлери.Эйилик ве яманлыкънынъ чатышувы — халкъ масалларынынъ эсас мевзулары. Масалларнынъ ахлякъий эмиети.
«Акъыллы кирпинен айнеджи тильки»
Мевзусынынъ кенълиги ве теренлиги. Кир-
пининъ акъылданелиги.
Айнеджилик, ийлекяр-
лыкънынъ акъибети.
Тилькининъ джезала-
нувы. Масалнынъ гъае-
вий мундериджеси.
|
• Халкъ масалы бу не? Оларнынъ чешитлерини айта бильмек;
• яхшылыкъ ве яманлыкъны, инсаннынъ менфий ве мусбет чизгилерини, инсаниетлик киби чизгилерни айырып, метинге эсасланып исбат эте билюв;
• Ифадели окъув, уйдурманы акъикъаттан айыра билюв;
• масалнынъ сюжетини бельгилев, къысымларгъа болюв, оларгъа серлева къоюв, план тизюв;
• ким гъалип чыкъа ве не ичюн? суалине джевап берюв.
|
|
Эдебият назариеси.
Ифадели окъумагъа
огренемиз. Манаджа
токътавлар.
|
• Метинде манаджа токъ-
тавларны бельгилев;
• Ифадели окъув.
|
|
2 с.
|
Дюнья халкъларынынъ масаллары.
«Не ичюн къартларгъа урьмет» (булгъар халкъ масалы). Масалнынъ ахлякъий
манасы ве тербиевий
эмиети, къырымтатар
халкъынынъ урф-адет-
лерине, яшайыш тарзы-
на якъынлыгъы.
Масалда къартнынъ
ве онынъ огъулыннынъ
арекетлери. Къартлар-
гъа урьмет этювининъ
исбаты ве шарты.
|
• Масалны дикъкъат иле окъув, сюжетини ве баш къараманларны бельгилев;
• къарт озь огълуны насыл тербиелегенини анълатув;
• къыраллыкънынъ башкъа адамларындан огълу насыл файдалана? Метинден джевапларны тапув;
• метинде къартны ифаделеген, онынъ арекетлерине къыймет кескен парчаны тапып окъув;
• масалнынъ серлевасыны анълатув.
|
|
Эдебият назариеси.
Мантыкъий ургъу акъкъында.
|
• Мантыкъий ургъу акъкъында анълатманы тариф этюв.
|
|
2 с.
|
Эдебий масаллар.
«Айнеджи тилькининъ олюми». Эюп Дерменджи
Муэллифнинъ аньаневий масал сюжетинден иджадий суретте файдаланувы.
Масалнынъ сонъунда сюжет арекетининъ чезилиш къысмыдаки адисенинъ терен гъаевий манасы.
Масалда иштирак эткен айванларнынъ арекетлери. Сонъки вакъианынъ терен аятий манасы.
|
• Языджы акъкъында малюмат билюв;
• масалны ифадели окъув. Масалнынъ терен манасыны ве онынъ адеттен тыш чезимини анълатув;
• тилькининъ изасыны берюв ве инсан чизгилеринен тенъештирюв;
• Не ичюн муэллиф бу вакъианы масал шеклинде ифаде эте? деген суальге джевап берюв;
• масалнынъ мевзусыны, гъаесини ве композициясыны беян этюв;
• масалнынъ иштиракчы шахысларнынъ арекетлерине къыймет кесюв.
|
|
|
Эдебият назариеси.
Эдебий масаллар акъкъында.
|
• Эдебий масал акъкъында алгъан бильгилерини анълата билюв.
|
|
1 с.
|
«Балыкъчы ве копек». Зиядин Джавтобели.
Инсанларда айванларгъа нисбет мераметлик мунасебетлерини догъурув. Копекнинъ саибине садыкълыгъы ве къараманлыгъы.
|
• Языджы акъкъында малюмат берюв;
• Масалны ифадели окъув;
• Масалнынъ эсас фикирини исбатлы шекильде беян этюв.
|
|
Эдебият назариеси.
Ифадели окъумагъа огренемиз. Интонация акъкъында.
|
• Метиннинъ манасына коре интонациясыны
бельгилев;
• ифадели окъув.
|
|
1 с.
|
Нетиджелев дерслери
|
|
Джиан эдебиятындан
|
|
4 с.
|
«Къар къыраличеси». Ханс Кристиан Андерсен.
Аятта федакяр ве садыкъ севги иле достлукънынъ гъалебиси. Масал къараманларынынъ чешит сынавлардан кечюви ве къавушувы.
Масалда умуминсаниет дегерликлерини къорчалав. Масалнынъ терен гъаевий мундериджеси ве оптимистик руху.
|
• Языджы акъкъында малюмат берюв;
• баш къараманларнынъ сымаларыны тасвир эткен сатырларны метинден тапа билюв;
• масалнынъ тизилиш хусусиетлерини бельгилев;
• къыясларны тапып
айырув; парчаларда мантыкъый ургъуларнынъ ерини бельгилев;
• масалгъа озь мунасебетини беян этюв.
|
|
2 с.
|
«Барон Мюнхаузеннинъ сергузештлери». Э. Гаспэ.
Барон Мюнхаузеннинъ зевкълы сергузештлерининъ манасы. Къараманнынъ идрагъы, акъылданелиги ве шакъаджылыгъы.
Барон Мюнхаузен акъкъында икяелернинъ фантастик хусусиетлери ве гъаевий маналары. Икяелернинъ фельсефий маналары.
|
• Муэллиф акъкъында къыскъа малюмат берюв;
• икяелерни ифадели окъув;
• фантастик элементлерни козьде тутып, оларгъа аит интоанциянен бегенген вакъианы метинге якъын озь сёзлеринен икяе этюв;
• не ичюн окъуйджылар Мюнгхаузенге онынъ ольчюсиз макътанчакъылыгъны афу этелер?;
• окъугъанына къыймет кесюв ве теэссуратларыны язма шекильде беян эте билюв.
|
|
Къырымтатар эдебиятынынъ тарихындан
|
|
1 с.
|
«О недир?». Усеин Шамиль Тохтаргъазы.
Шиирде окъув ве маарифни алгъышлав. Яш несильни окъувгъа, бильги ве илим алемине чагъырув. Илимнинъ аятта муимлигини ачып косьтерюв.
Шиирнинъ эсас фикири — бахытлы ве сеадетли аятнынъ темели илим ве бильгидир.
|
• Муэллиф акъкъында
малюмат берюв;
• шиирни — анълы ве
ифадели окъув;
• насыл сатырлар сизни зияде эеджанландырды? Бу сатырларны къайд этюв;
• шиирнинъ мевзусыны, гъае композициясыны къайд этюв;
• шиирнинъ манасыны,
ифаделеген сёзлерни бельгилев.
|
|
Эдебият назариеси.
Эпитет.
|
• Шиирде эпитетлерни
тапув.
|
|
3 с.
|
«Къарылгъачлар дуасы». Номан Челебиджихан.
Озюнинъ балалыгъыны хатырлав. Осьмюрнинъ этрафтаки барлыкъкъа, табиаткъа, аяткъа мерагъыны, окъувгъа авесини косьтерюв. Янъы мектеп къапатылгъанда, онынъ гонъюль азаплары, мектепни къапаткъан мемурларгъа нефрет, гъадабы, оджасына самимий севгиси ве айырылыкъ яныгъы.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• окъув, эсернинъ мевзусыны ве гъаесини бельгилев;
• къысымларгъа серлева къоюв;
• агъзавий икяе этюв ичюн план тизюв;
• тафсилятлы агъзавий джевапны азырлав;
• эсерде тасвирленген вакъиаларгъа озь мунасебетини беян этюв.
|
|
1 с.
|
«Ана иле бала арасында», «Озен». Мемет Нузет.
«Ана иле бала арасында». Ана иле бала арасындаки мунасебетлерни психологик эсаста, инджеликнен косьтерилюви.
Виджданлыкъ, этрафтаки эр шейге дикъкъатле бакъув, эр шейнинъ къадрини бильмек киби хасиетлерни балагъа ашламакъ.
«Озен». Джанлы, ярашыкълы табиат манзарасы. Этрафтаки барлыкъ ве инсан арасындаки узвий багъ. Табиатнынъ инсангъа кучьлю эйи тесири. Озенни инсангъа ошатып тасвир этилюви.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• эсерни ифадели окъув;
• этрафта олгъан шейлерге мукъайтлыкъ, виджданлыкъ, намуслыкъ киби табиат чизгилерини тербиелев акъкъында эсерге эсасланып икяе этюв;
• этрафтаки барлыкънен, табиат манзараларыны ифадели тасвир этюв;
• табиат манзараларынынъ ресимини япув ве нумайыш этюв.
|
|
Эдебият назариеси. Везин ве къафие акъкъында
|
• Окъугъан шиирининъ везини ве къафиесини интонация вастасынен къайд этюв.
|
|
4 с.
|
«Къуртчу Бекирчик». Абляким Ильмий.
Эр шейни бильмеге авес ве эмексевер огъланчыкъ акъкъында икяе. Бекирчикнинъ анасы иле эйи мунасебетлери.
|
• Языджы акъкъында малюм берюв;
• икяенинъ эр бир къысмыны дикъкъатнен окъув;
• эр бир къысымгъа серлева къоюв;
• мундериджесини озь сёзлеринен айтып берюв;
• дерсликтеки суаллерге агъзавий джевап берюв;
• айры къысымларгъа план тизюв;
• икяенинъ мевзусыны бельгилев;
• Бекирчикнинъ сымасына хасиетнаме язув;
• икяеге ве Бекирчикке озь мунасебетини беян этюв.
|
|
Эдебият назариеси. Монолог ве диалог акъкъында.
|
• Метинлерни монолог ве диалог шеклинде окъув.
|
|
2 с.
|
«Балкъуртлар». Мамут Дибагъ.
Залым ве нефисхор, ачкозь адамнынъ къолунда балкъуртларнынъ хорланувы, оларнынъ чешит беляларгъа огърагъанлары акъкъында икяе. Къуртчу Амет агъа балкъуртларны аджып, оларны белялардан къуртара. Къуртчу Амет агъа табиаткъа, айванларгъа эйи мунасебетнинъ тимсалидир.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат бере бильмек;
• эсерни ифадели окъув;
• насыл сатырлар дуйгъуларынъызны сеслендирди? суалине джевап берюв;
• къараман акъкъында агъзавий икяени азырлав;
• Окъулгъан эсерден алгъан теэссуратларыны бильдирюв;
• агъзавий икяе этювни азырлав.
|
|
|
Эдебият назариеси. Эдебий къараман акъкъында.
|
• Эдебий къараман акъкъында анълатманы айта билюв.
|
|
Языджылар Экинджи Джиан дженки
къараманлары акъкъында
|
|
1 с.
|
«Авада Амет-Хан». Шамиль Алядин.
Советлер Бирлигининъ эки дефа Къараманы Амет-Ханнынъ Ватан дженкинде косьтерген джесюрлиги ве къараманлыкълары акъкъында.
|
• Очеркни окъув;
• Амет-Ханнынъ джесюрлиги ве къараманлыкълары акъкъында икяе этюв;
• Амет-Ханнынъ музеини зиярет этюв;
• Амет-Ханнынъ адына мейданында хатыра тедбири кечирюв;
• муэллиф акъкъында малюмат бере билюв.
|
|
1 с.
|
«Амет-Хан Султаннынъ балалыгъындан». Риза Фазыл, Лютфие Софу.
«Амет-Ханнынъ йылдызы» Весикъалы повесттен парча. Амет-Ханнынъ балалыкъ ве осьмюрлик чагъы акъкъында икяе.
Осьмюрнинъ халкъ агъыз яратыджылыгъына, тарихкъа мерагъы, этраф алемни бильмеге, огренмеге авеси. Джесюрлик, ираделик, озюни къолда тутув, себатлылыкъ — онынъ балалыкътан эсас табиат чизгилери.
|
• Эсерни дикъкъат иле окъув;
• къараман акъкъында агъзавий икяе азырлав;
• окъулгъангъа нисбетен озь фикирлерини ифаде этюв;
• агъзавий икяени азырлав;
• Амет-Хан акъкъында башкъа окъугъан эсерлерини хатырлав.
|
|
Четэль эдебиятындан
|
|
4 с.
|
«Том Сойэрнинъ сергузештлери». Марк Твен.
Шеэрнинъ яшайышы ве достларнынъ сергузештлери.
Осьмюрлеринъ джесюрлиги, киргинлиги, этрафтаки алемни меракълы этмеси акъкъында икяелери.
Балаларнынъ достлугъы, садыкълыгъы. Оларнынъ хаяллары ве ниетлери. Эсернинъ муреккеплиги ве фикир теренлиги. Марк Твен бала психологиясынынъ инджелигини анълагъан ве акс эте бильген языджы.
Эсерде осьмюрлернинъ меракълы сымаларыны яратув.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• икяе жанрынынъ хусусиетлерини билюв;
• мисаллер кетирюв;
• метинни дикъкъат иле окъув;
• эсернинъ баш къараманларыны айырув;
• сюжет ве композициясынынъ хусусиетлерини къайд эте билюв;
• Том иле Гек, Бекки Тетчер ве Томнынъ достлугъы;
• Томнынъ хаяллары ве ниетлери ифаде олунгъан эпизодларны тапып окъув;
• Томнынъ табиат чизгилери, достларынен мунасебетини къайд этюв ве метиннинъ сатырларынен исбатлав.
|
|
4 с.
|
«Калле Блюмквист-
нинъ сергузештлери». Астрид Линдгрен.
Земаневий детектив (изкъувар)
Авескяр-изкъувар огъланчыкънынъ арекетлери.
Балалар арасында олгъан достлукъ, мунасебетлери. Яз татилинде шенъ эгленджелери.
Муэллиф «Калле Блюмквистнинъ сергузештлери» эсеринде меракълы ве акъикъий бала сымаларыны психологик эсаста яратты.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• эсерни ифадели окъув;
• онынъ мевзу ве эсас фикирини бельгилев;
• там маналы къысымларгъа болип, серлевалар къоюв;
• иш арекетлери ве тертибине эсасланып, баш къарамангъа къыймет кесюв;
• Калле ве онынъ достларыны озюнинъ яшдашларынен къыяс этюв;
• тафсилятлы агъзавий айтувны азырлав.
|
|
Земаневий къырымтатар эдебиятындан
|
|
2 с.
|
«Къыш келе», «Гедже», «Акъшам денъиз ялысында». Эшреф Шемьи-заде.
«Къыш келе». Къыш мевсимининъ тасвири. Табиатта юзь берген денъишмелер. Тиль тасвирининъ ифаделиги.
«Гедже». Гедженинъ тылсымлы левхасы. Джанландырув вастасындан усталыкънен файдаланув.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• шиирни дикъкъат ве тюшюнджели окъув;
• тиль ифаделигини, табиатнынъ тасвириндеки нефисликни къайд этюв;
• джанландырув, метафора, къыясларны тапып оларнынъ шиирдеки эмиетини исбатлав;
• шиирлерден бирини эзберлев.
|
|
|
Эдебият назариеси. Джанландырув ве меджаз акъкъында.
|
• Джанландырув ве меджазларны айырув ве анълатмаларны билюв.
|
|
1 с.
|
Акъшам денъиз ялысында». Аджайип яз акъшамында далгъалы денъиз тесирде шаирнинъ гонълюни сарып алгъан эеджан ве дуйгъуларнынъ тасвири. Меджаз усулыны усталыкънен къулланылувы.
|
• Шиирни ифадели
окъув;
• шиирде ифаделенген
дуйгъуларны ве мевзуны
къайд этюв;
• меджаз усулынынъ
усталыкънен къулланыл-
гъаныны исбат этюв;
• ифадели сёз ве иба-
лерни сечип, язып алув.
|
|
Эдебият назариеси. Къыяс акъкъында.
|
• Эсерлерде къыяслар-
ны тапып, эмиетини иза-
лав.
|
|
3 с.
|
«Туфанда къалгъан къой сюрюси». Юсуф Болат.
Рессам И. Айвазовский акъкъында ривает. Рессамнынъ алидженаплыгъы, мераметлиги, ачыкъгонъюллиги. Фольклор эсеринден иджадий суретте, усталыкънен файдаланув.
Икяеде мешакъатлы туфан левхасынынъ тасвири. Туфаннынъ фаджиалы акъибети ве Лячин Асаннынъ такъдири. Рессамнынъ кучьлю истидаты ве мераметлиги. Ресимнинъ Асангъа тесири. Муэллифнинъ санат акъкъында терен ве муим фикирлери.
|
• Муэллиф акъкъында малюмат берюв;
• эсас фикирни ве мевзуны бельгилев;
• метинни там маналы къысымларгъа болюв ве серлева къоюв;
• Асан ве Аванеснинъ табиат чизгилерини ифаделеген сатырларны метинден тапмакъ.
• Аванеснинъ арекетлерини анълатув;
• тафсилятлы агъзавий икяе этюв;
• адисеге озюнинъ мунасебетини ресимде акс этюв.
|
|
|
Эдебият назариеси. Табиат манзарасы акъкъында.
|
• Табиат манзарасы акъкъында анълатманы билюв.
|
|
3 с.
|
«Джедвельге къоюлмагъан дерс». Джевдет Аметов.
Экинджи джиан дженкинде иштирак эткен оджа акъкъында икяе. Тынчлыкъ вакътында оджа, озюнинъ аятындан мисаллер кетирип, талебелерге дженк акъибетлери, фашизм зулумынынъ фаджиасыны анълата, талебелерни немсе миллетине менсюп сыныфдашына мунасебетлерини эйилештирмеге коньдюре.
Эсерде эйи тербиевий усуллары тешвикъ этюв.
|
• Муэллиф акъкъында къыскъа малюмат берюв;
• дикъкъат иле окъув;
• эсернинъ эсас фикирини ве мевзусыны бельгилев;
• къысымларгъа серлева къоюв;
• агъзавий икяенинъ планыны тизюв;
• талебелернинъ къыяфетини тасвирлеген сатырларны тапмакъ;
• окъулгъан эсерге озь мунасебетини бильдирюв;
• тафсилятлы агъзавий икяе этювни азырлав.
|
|
1 с.
|
Нетиджелев дерслери
|
|
Земаневий языджылар балалар акъкъында
|
|
1 с.
|
«Фындыкъ джыйгъанда». Ибраим Паши.
«Фындыкъ джыйгъанда». Муреккеп вазиетте балаларнынъ арекетлери. Оларнынъ зекяветлиги ве джесаретлиги.
|
• Языджы акъкъында
къыскъа малюмат берюв;
• метинни окъув;
• балаларнынъ арекетле-
рине къыймет кесюв.
|
|
2 с.
|
«Чанта», «Анамнынъ умюти». Эмиль Амит.
«Чанта». Осьмюрнинъ табиат чизгилерининъ шекилленюви. Анасынынъ насиатлары. Ишкир, окъувгъа авес, мераметли ве сезгир татасынынъ къардашына нумюне оларакъ, мусбет тесири.
«Анамнынъ умюти». Экинджи джиан дженкининъ фаджиалы акъибетлери. Бабасыны дженкте гъайып эткен огъланчыкъ ве анасынынъ бири-бирине садыкълыгъы.
|
• Муэллиф акъкъында
малюмат берюв;
• икяени окъумакъ;
• не ичюн икяе «Чанта» деп адландырылгъан? суалине икяеден тапып, джевап берюв;
• икяенинъ эсас мевзусы ве гъаесини къайд этюв;
• дерсликте теклиф этильген суаллерге джевап берюв;
• эсерни къыскъадан икяе этюв;
• «Анамнынъ умюти» икяесини окъув;
• икяеде тасвирленген
девир, вакъиалар
акъкъында субетлешюв.
|
|
Эдебият назариеси. Икяе акъкъында.
|
• Икяе жанрынынъ хусу-
сиетлерини билюв.
Мисаллер кетирюв.
|
|
Нутукъ инкишафы дерслери
|
|
8 с.
|
Ресимлер узеринде я да метинлернинъ мундериджелерине эсаслангъан язма ишлер (беян, иншалар).
|
Талебелер метинни къысымларгъа боле, планыны тизе, ресим узеринде агъызавий ве язма шекильде метинлер уйдура.
|
|