Програма для загальноосвітніх навчальних закладів

Шаирнинъ тувгъан

халкъына садыкълыкъ

анты.

гъы, сербест ве бахытлы келеджеги огърунда курешке азыр олувы акъкъында.

• шиирни ифадели

окъув ве эзберлев;

• шиирнинъ гъаесини, ватанперверлик руху-

ны беян этюв;

• субетлешюв мевзусы: «Ватанперверлик»

акъикъий аятнынъ акс

олунувы. Инсан — бедий эдебиятнынъ эсас объекти. Бедиий эдебиятта халкъ тарихынынъ акс

олунувы.

тарафындан чешитлиги акъкъында икяе

этюв.

• бедиий эдебиятнынъ эсас хусусиетлерини

Риваетлер акъкъында.

Жанрнынъ хусусиетлери. Халкъ къараманы

Алим Азамат огълу акъкъында риваетлер.

Алимнинъ къараманий

омюри ве фаджиалы

такъдири. Онынъ дже-

сюрлиги ве мераметлиги. Адий халкънынъ Алимге

севгиси, миннетдарлыкъ

дуйгъулары, икътидарына инанувы.

• бу жанрнынъ хусусиетлерини анълатув;

• риваетлерни дикъкъат иле ифадели

окъув;

• Алим Азамат огълунынъ толу хасиетна-

месини берюв;

• окъулгъан эсерлерге озь мунасебетини

язма шекильде азырлав ве оларнынъ та-

рихий эсасыны беян этюв.

Эфсане акъкъында

малюмат берюв;

• онынъ хусусиетлери-

ни анълатув.

«Еди къую». Адий инсанларнынъ джесаре-

ти, идрагъы, джанлы та-

биатнен узвий багъы

акъкъында.

«Демирджи дагъы».

Демирджи дагъында

олып кечкен фаджиалы

вакъиаларнынъ тасвири. Дагънынъ ады не себеп-

тен Демирджи олгъаны акъкъында. Баскъын-

джыларгъа къаршы

чыкъкъан Мерьем адлы къызнынъ душманлар

къолундан эляк олувы.

сини окъув;

• къарт чобан огълан-

ларына берген насиат-

ларыны къайд этип,

окъув;

риджесине эсасланып,

манасыны тарифлев.
• бу вакъиа не заман

ве не ерде олып кечке-

нини тарифлев, тари-

хий эсасыны беян

этюв;

• сюжетини ве къара-

керекли эпизодларны

айырув;

• баш къарамангъа

• агъзавий икяе этюв.

«Ахмет ахайнынъ янъы эвге кочюви», «Балчокъракъ». «Беш чешит емек», «Бувнынъ акъкъы». Ахмет ахай лятифелеринде халкъ-

нынъ аятий мевамы,

омюрсеверлиги, ферасе-

ти, идрагъынынъ акс

олунывы.

зу зенгинлиги, тиль ифа-

делиги ве мизах индже-

лиги. Ахмет ахай — джыйма фольклор обра-

зы.

бильгилерини терен-

лештирюв;

• лятифелерни рол-

лерге болюшип окъув;

• эр бир лятифенинъ

мевзу, манасы къайд

этюв;

мизах инджелигини

исбатлагъан сатыр, ибарелерни сечип

алув;

къылгъа алынгъан

инсан арекетлери,

табиат чизгилерини къайд этюв;

• халкъ не ичюн Ахмет

ахайны севе ве унут-

май? суалине джевап берюв.

Ханлыкъ деврининъ

шиириети. Шу девирде

иджат эткен мешур

шаирлер. Мухаммед

къында тарихий малю-

мат билюв;

• шаир акъкъында ма-

люмат билюв;

де аят, акъикъат, адалет

мевзулары. Шаркъ шии-

риетининъ хусусий ше-

киллери.

«Бу девирнинъ алы-

на...», къошма. Эсас

мевзу-ахлякъ, эдеп, фи-

кир ве ниет паклиги.

окъув;

манасыны анълатув;

• эсернинъ мевзусы ве

гъаесини къайд этюв;

• къыйын сёзлернинъ

манасыны анълата би-

люв.

Шаркъ шиириетининъ

хусусий шекиллери.

Къошма.

нынъ хусусиетлерини

билюв.

«Дюньяда не вар?»

Халкъчанлыкъ рухунен

ашлангъан шиириет. Эйи

аят огърунда курешке

чагъырув.

«Не керек?». Бильги,

илимнинъ юксек къыйме-

ти. Яш несильни окъув-

гъа чагъырув.

малюмат берюв;

• шиирлерни догъру ве

ифадели окъув;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге

джевап берюв;

• эпитет ве метафора-

ларны тапып, эсерде

оларнынъ эмиети ве

къыйметини анълатув;

• шиирлернинъ эсас

гъаесини, манасыны

къайд этюв;

• шиирлерден бирини

эзберлев.

• шиирни дикъкъатле

• эр бир къысмынынъ

• шаир омюрде раст-

• шаир неге ачувлана

• «Намуслы факъыр-

• эфсаненинъ манасы-

• Прометейге хасиет-

• суаллерге джевапны

• тарихтан омюрден

• мундериджесини

• Юнанлар ве Троя

• бу арекетлерге къый-

• эфсанеден хуляса

«Тувгъан тиль».

Ана тильнинъ ифаде-

лиги, дюльберлиги, ру-

хий ве ахлякъий икъти-

дары акъкъында.

«Яз акъшамы эв ал-

дында».

ры, аилевий аньанелер,

аилевий тербие акъ-

къында шаирнинъ фи-

кирлери.

Шиирдеки джанлы левхалар, къурулыш хусусиетлери ве тиль ифаделиги. Ана-баба ве

бала арасындаки муна-

себетлер.

малюмат берюв;

• дикъкъат иле тю-

шюнджеге далып,

шиирлерни окъув;

• шиирлернинъ эсас мевзуларыны ве къу-

рулыш хусусиетлери-

ни бельгилев;

• мана ве дуйгъуларны ифаделеген сёзлерни

ве сёз бирикмелерни

айырув;

• гъаесини, мевзу ве композициясыны беян

• Шиирлерден бир де

бирини эзберден би-

люв.

Эпитет акъкъында.

Шиирлерден эпитет-

лерни сечип алув.

акъкъында;

• бильгилерни терен-

лештирюв.

Икяеде къырымтатар

койлюлерининъ акъи-

къий аятындан левха-

лар. Халкъ урф-адетле-

рининъ акс олынувы.

Иштиракчи шахыслар-

нынъ къыяфетлерининъ меракълы ве джанлы

тасвири. Тиль ифадели-

ги. Къурулыш хусусиет-

лери.

малюмат берюв;

• дикъкъат иле эсерни

окъув;

серлева къоюв ве

метинге якъын икяе

этюв;

дан енъиши, джемаат-

нынъ хайырлавлары

тасвирленген сатыр-

ларны тапып окъув;

• халкъымызнынъ

урф-адетлери тасвир-

ленген парчаларны

метинге якъын икяе

этюв.

Бедиий эдебият жанрлары акъкъында.

Икяе ве повесть.

жанрларыны тариф-

лев;

• икяе ве повесть акъ-

ны берюв;

• араларындаки фаркъ-­ны анълатув.

«Ыргъатнынъ хати-

реси». Шаирнинъ

къыйын, хор балалыгъы,

тапталгъан менлиги

акъкъында хатырлавла-

ры. Бахытлы ве сербест яшайыш арзулары.

«Анам». Шаирнинъ анасына сынъырсыз сев-

гиси ве ифтихары. Ана-

нынъ сабыры, чыдам-

лыгъы, икътидары.

«Тувгъан коюм». Тув-

гъан коюнинъ эеджанлы

ве шаиране тасвири.

Догъмуш диярына, койдешлерине севги ве

ифтихар дуйгъулары-

нынъ акс олынувы.

люмат берюв;

• шиирлерни сербест,

ифадели окъув;

• ачлыкъ балалыгъы,

байнынъ мераметсиз-

лиги ве къабалыгъы

тасвирленген эпизод-

ларны сес чыкъарып

окъув;

халарны козь огюне

кетирип тарифлев;

• шиирлердеки лирик къарамангъа хасиет-

наме берюв;

• «Ана» мевзусында

инша-эссе язув.

Ватанына чин севги йыры. Къырымнынъ аджайип дюльберлиги, тувгъан халкъынынъ эмексеверлиги — шиир-

нинъ эсас мевзулары.

Шаирнинъ Ватанына са-

дыкълыгъы ве миллий

гъуруры.

люмат берюв;

• шиирни ифадели

окъув;

рув;

рафик эсасыны анъ-

латув, онынъ тиль

хусусиетини къайд

этюв.

Фератнынъ шахсиет

оларакъ шекилленюв эснасы. Зенаат арашты-

рув ве джемиетте озюне

мунасип ер тапувынынъ муреккеп ёлу. Буюк ве яш несиллер арасында-

ки мунасебетлер. Икяеде

тербие меселелери акъ-

къында муэллифнинъ мевамы. Аиледе ана ве

бала арасындаки эйи му-

насебетлерни алгъыш-

лав.

маюмат берюв;

• эсерни дикъкъат иле

окъув;

серлева къоюв;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге

джевап берюв;

• Фератнынъ сымасы-

на хасиетнаме берген

адиселер, сатырлар

сечимини азырлав;

• окъулгъангьа нисбе-

тен озь фикирлерини

ифаделев;

• озь джевабынынъ

планыны тизюв.

Эки осьмюрнинъ —

Алим ве Февзининъ —

вефадар достлугъы. Оларнынъ эсас чизги-

лерини ачып косьтерюв:

ачыкъгонъюллик, са­дыкълыкъ, алидженап-

лыкъ, мераметлик. Арзу-умютлерининъ темиз-паклиги. Алимнинъ Ванянен, келеджекте буюк рессам, корюшюви ве достлашувы. Алимнинъ Ванянынъ ресимлерине мерагъы ве авеслиги.

малюмат берюв;

• романдан парчаны

ифадели окъув;

• эсернинъ тарихий

эсасыны бельгилев;

• баш къараманлар-

нынъ сымаларыны

беян этюв;

• эсас мевзуны къайд

этюв;

• окъулгъан къысым-

къоюв;

сымаларыны тенъеш-

тирюв;

• тафсилятлы агъза-

лав;

Ферат ве дигер къара-

манларнынъ тышкъы

къыяфетини тасвир

этюв.

Эдебий къараман-нынъ тышкъы корюниши акъкъында.

ларнынъ тышкъы ко-

рюнишини тасвир эте

билюв.

Инкъиляп ве къар-

дашлар дженки деврин-

деки вакъиаларнынъ фа-

джиалы акъибетлери. Повестьнинъ меркезин-

де Салядин агъанынъ къорантасы. Халкъ урф-

адетлери, аиледеки тер-

бие эсасларынынъ тас-

вири. Салядин агъанынъ образында муим мил­лий хасиетлернинъ, чизги­лернинъ акс олунувы.

Бадемлик коюндеки муреккеп вазиет. Ичти-

маий ве сиясий чатыш-

малар. Рустем ве Фик-

ретнинъ къарама-къар-

шы такъдирлери.

Языджынынъ аятий

ве сиясий мевамы,

дженкке къаршылыгъы.

• эсерни ифадели окъув;

• эр бир къысымгъа серлева къоюв;

• Рустем, Фикрет, Са-

ледин агъанынъ сы-

маларыны тасвирле-

ген эпизодларны та-

пып, къыяс этюв;

• эсерге эсасланып

языджынынъ мевамы-

ны тариф этюв;

• къырымтатар аиле-

синдеки адетлерни, ахлякъны, яшайышы-

ны тасвир эткен къы-

сымларны тапып окъув;

• Рустемнинъ ана-ба-

басынен корюшкенини

тасвирлеген парчаны роллерге болип окъув;

• «Саледин агъанынъ хорантасы» мевзусын-

да инша язув;

• озюнинъ теэссурат-

ларыны, ресим сыза-

ракъ, ифаде этюв.

• новелланы дикъкъат иле окъув;

• бирде бир парчаны окъув ве изалав;

• баба ве огъулгъа ха-

• шахсий нумюнени тасвирлеген эпизодны тапып окъув;

• окъулгъангъа озь му-

насебетини бильди-

рюв;

• икяени мундеридже-

• манасы, эсас фикри-

1 с.

«Озьбекистан балла-

дасы», «Алиме» (поэма-

дан парча).

лор эсасы. Меджаз усу-

лы вастасынен къырым-

татар халкъынынъ фа-

джиалы такъдирини ко-

сьтерюв. Адалет енъи-

шине ишанч.

• эсерни ифадели окъув;

• насыл шаркъ эфсане-

си эсасында яратыл-

гъаныны беян этюв;

• джевабынынъ пла-

ныны тизюв ве ярдым-

джы цитаталар сечи-

мини азырламакъ;

• шиирнинъ мевзу, гъаесини къайд этюв;

джиан дженкининъ къа-

раманы-разведкаджы Алиме Абденнанова, онынъ джесюрлиги, али-

дженаплыгьы, гестапо-

нынъ зинданында фа-

джиалы эляк олувы акъ-

къында поэма.

ны сечип, оларнынъ эмиетини анълатув.

• муэллифнинъ фикир-

лерини, дуйгъуларыны ифаделев;

• эсердеки эпитетлер ве метафораларны се-

чип, оларнынъ эмие-

тини анълатув;

• озь ихтиярынен се-

чильген бир левха-

нынъ ресимини япув.

1 с.

«Баарь кельди», «Гузель Къырым».

Баарь — севинч ве

умют мевсими. Шаир-

нинъ Ватанына асретлик

дуйгъулары. Тувгъан

дияргъа учып кельген турналар сербестлик,

къавушув арзусынынъ ифадесидир.

«Гузель Къырым»

Къырым табиаты-

нынъ тасвири. Ватангьа къавушув арзусы. Бала-

лыкъ ве генчлик чагъы-

ны хатырлав ве тасавур этюв.

рюв;

• эсас мевзуларыны, гъае ве къурулыш ху-

сусиетлерини тариф-

лев;

рув;

метафораларны та-

пып, оларнынъ эмие-

тини анълатув;

• окъулгъангъа нисбе-

тен озь фикирлерини ифаделев.

«Джанымдан азизим»,

«Оджапчем», «Кельди баарь, кульди ер».

«Джанымдан азизим».

Анасына севги ве мин-

нетдарлыкъ дуйгъула-

рыны ифаде этюв. Ана-

нынъ чыдамлыгъы ве

рухий икътидары. Шаи-

ренинъ аналыкъ акъ-

къында тюшюнджелери.

«Оджапчем». Оджа-

нынъ алидженап хызме-

ти, гъайрети, баланынъ гонъюлине тесири акъ-

къында шиир. Шаирнинъ

биринджи оджапчесине

севгиси ве миннетдарлы-

гъы акъкъында.

«Кельди баарь, куль-

ди ер». Баарь мевсими-

нинъ ярашыгъы, джази-

бели дюльберлиги акъ-

къында. Табиатнынъ ве

гонъюллерде умютлер-

нинъ уянувы. Баарь —

бахыт тимсалидир. Тас-

вирий васталарнынъ ифаделиги.

• шиирлерни ифадели окъув;

• анагъа ве оджагъа севги, миннетдарлыкъ бильдирген сатырлар-

ны тапып окъув;

• къыясларны тапып дефтерге язув;

• ана ве оджапченинъ дуйгъулары ифаде-

ленген сатырларны

тапып, оларнынъ ара-

сындаки багъны анъ-

латув;

• тиль ифаделигине дикъкъат этюв;

• тасвирий васталарны бельгилеп, эмиетини

къайд этюв;

• эр бир шиирни дикъ-

къатнен окъуп, мевзу, гъаесини къайд этюв;

• озь мунасебетини бильдирюв.

Къыяс акъкъында бильгилерни теренлеш-

тирюв.

танынъ хусусиетлери-

ни анълатув.

• мевзу, гъаесини къайд этюв;

• эр бир шиирде тас-

вирий васталарны бе-

льгилев;

• шаирлернинъ ифа-

• шаирлерни бири-би-

те чеккен хорлукъ ве зорлукълары акъкъында икяе. Икяенинъ эсас къа-

раманлары — огълан-

чыкъ Асанчыкъ ве онынъ

копеги Къашкъачыкъ.

Асаннынъ сюргюнликте, онынъ Къырымда янъ-

гъыз къалгъан копечиги Къашкъачыкънынъ, Асан

чыкънынъ анасы Шефи-

къа аптенинъ, аджыныкъ-

лы алгъа къалып, хор-

ланып, ольгени акъкъын-

да.

• икяени дикъкъат иле окъув;

• эр бир къысымына серлева къоюв;

• эсернинъ эсас мев-

зусыны, гъаесини бель­гилев;

• къараманларынъ та-

биатларына, арекет- лерине къыймет кес-

меге ярдым эткен эпи-

зодларны сечип окъув;

• икяенинъ тарихий эсасыны беян этюв;

• Асан ве Къашкъа-

чыкъны тасвирлеген эпизодларны тапып

окъув ве къыяс этюв.

ларнынъ сюргюнликте акъ-укъукътан марум

олгъанлары ве эзиет-

ленгенлери акъкъында икяе. Икяенинъ эсас къа-

раманы генч Амет, арзу-

сына иришмек ичюн ис-

рарнен тырыша ве че-

шит акъаретлер, ашала-

нувларгъа чыдай.

Амет ахыр-сонъу озь

ниетине, арзусына ири-

ше.

• эсерни дикъкъатнен окъув;

• онынъ тарихий эса­сыны бельгилев;

• къараманнынъ аре­кетлерине къыймет ке­-

сюв;

• къырымтатарлар-

агъыр яшайышлары

тасвирленген эпизод-

ларны сечип окъув;

• комендантнынъ Аметке нисбетен му-

насибетини, Амет-

нинъ балалыкъ чагъы-

ны хатырлагъаныны

акс эткен парчаларны, тапып окъув;

• метинге эсасланып, тафсилятлы икяе этюв.

• романнынъ дерс-

• Робинзон Крузонынъ сымасына хасиетнаме берюв;

• эсас табиат чизгиле

рини къайд этюв;

• Крузонынъ сымасы-

6 с.

акъкъында къыскъа ма-

люмат.

Кязим Эминовнынъ «Гъурзуфта кузь», Заре-

сарай», «Аювдагъ» ре-

симлери эсасында тале-

белернинъ нуткъу ве

иджадий къабилиетле-

рини осьтюриджи ишлер беджерюв.

Эсерлернинъ мундериджеси эсасында язылгъан беян ве иншалар.

да икяе этюв;

• оларнынъ башкъа ресимлеринен таныш

олув;

нъыз акъкъында ре-

ферат язмакъ;

• дерсликте берильген ресимлер узеринде агъзавий икяе этюв;

• беян язув.
• метинни къысымларгъа болип, планыны тизмек;

• плангъа эсасланып, язма ишни язмакъ.

• Метиннинъ мундери-

джесини озь сёзлеринен

айтып берюв