Программа Форма ф со пгу 18. 1/08 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

«Түркі филологиясына кіріспе» пәні бойынша

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Жұмыс бағдарламасы 050205 - «Қазақ филологиясы» мамандығының студенттеріне арналған.

Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.267. 2006 Мемлекеттік стандарты және Қ.Р.білім және ғылым министрлігінің 22 маусым 2006 жылғы мәжілісінің хаттамасының шешімімен бекітілген және іске қосылған типтік бағдарламасы негізінде дайындалды.
Кафедра мәжілісінде ұсынылды.«___»_________________2008ж. №_____хаттама.

Кафедра меңгерушісі____________Қ.П.Жүсіп.
Филология, журналистика және өнер факультетінің әдістемелік кеңесінде

мақұлданды «___»_________________2008ж.

№ хаттама

ӘК төрайымы____________________ М.В. Семенова

КЕЛІСІЛДІ

Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев. «____»_____________2008 ж.

1. 
   Пәннің мақсаты мен міндеттері.
   

тілдерінің топтастырылуы мен өзіндік ерекшеліктерінен, сондай-ақ, түркі

жазуы мен тіл мәдениеті тарихының кезеңдерінен мағлұмат беру.

Студенттерге ертедегі және қазіргі түркі тілдерін, жазба мәтіндерін

зерттеу жұмысымен таныстырып, болашақ мамандыққа дағдыландыру.

2. 
   Студенттер білуге тиісті.
   

Студенттердің басқа да түркологиялық пәндерді оқып-білуін көздейді, соған жол ашады.

1. 
   Тіл біліміне кіріспе.
   
2. 
   Латын тілі.
   
3. 
   Жалпы тіл білімі.
   
4. 
   Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.
   
5. 
   Стилистика және тіл мәдениеті.
   

Тематический план Форма

дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07

3. 
   Пәннің мазмұны
   

жазба мәтіндері лингвистикалық, әдебиеттану және тарихи-мәдени зерттеу тұрғысынан қарастырылады. Жазба ескерткіштерді зерттеу тілдің тарихын

және қоғамның рухани мәдениетін терең тануға мүмкіндік туғызады. Сондықтан «Түркі филологиясына кіріспе» курсы түркі халықтарының тарихи-филологиялық, мәдени- идеологиялық проблемаларын зерттеуге ерекше көңіл бөледі. Түркі халықтарының үлесі дүниежүзі мекенін сүюге, халықаралық ынтымақ пен бірлікке тәрбиелейді.

Ғылым ғалымның жеке басы мен оның ғылыми шығармашылығынан бөлек

емес. Біздің елімізде және шет елде түркологиялық ғылымның негізгі даму кезеңдері көп жәрежеде көрнекті түрколог ғалымдардың (М.Қашқари, Ш.Уәлиханов, В.Радлов, В.Томсен,П.М.Мелиоранский, Ф.Е.Корш, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, Н.К.Дмитрев,В.М.Насилов т.б.) ғылыми еңбек жолдарымен айқындалады. Мысалы, В.В. Радловтың (1837-1918) ғұламалығы мен ғылыми еңбектерінің мәні ерекше зор. Оның ғылыми жолы үлкен өнеге көрсетерлік. 1)Батыс Сібір түркі тайпаларының тілі, ауыз әдебиеті және этнографиясы бойынша бай материал жинауы; 2)Қазандағы ғылыми-педаго-

гикалық еңбегі; 3) Петербургта «Түркі тілдерінің сөздік тәжірибесін» жариялауы, орхон- енисей жазулары мен көне ұйғыр жазба ескерткіштерін зерттеуі және толып жатқан басқа еңбектер дәлел. Солардың ішінен ең маңыздылары қазіргі түркология мен түркі филологиясының негізін қалады.

Түркі филологиясы гуманитарлық пән болғандықтан, оның аясындағы түркі жазба мәтіндері лингвистикалық, әдебиеттану және тарихи –мәдени зерттеу тұрғысынан қарастырылады. Жазба ескерткіштерді зерттеу тілдің тарихын, қоғамның рухани мәдениетін терең тануға мүмкіндік туғызады. Сондықтан «Түркі филологиясына кіріспе» курсы түркі халықтарының тарихи- филологиялық, мәдени- идеологиялық проблемаларын зерттеуге ерекше көңіл бөледі. Түркі халықтарының үлесі дүниежүзілік мәдениетіне, адамзат өркениетіне қосылып, сол негізде жас буынды ата мекенін сүюге, халықаралық ынтымақ пен бірлікке тәрбиелейді.

Ғылым ғалымның жеке басы мен оның шығармашылығынан бөлек емес.

Біздің елімізде және шет елде түркологияның негізгі даму кезеңдері көп дәрежеде көрнекті түрколог ғалымдардың ғылыми еңбек жолдарымен айқындалады.

Тіл тарихы мен қоғамның рухани мәдениетін анықтауда жазба ескерткіштерін зерттеудің мәні. Түркі филологиясы мен түркологияның қалыптасып дамуы, негізгі кезеңдері.

Көне түркі этногенезі проблемасы. Орталық және Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар туралы алғашқы мағлұматтар. Сақ, үйсін, хун және көне түркілердің этникалық жақындық проблемасы.

Түркі халықтарының дүниеде таралуы, демографиясы. Түрік, өзбек, ұйғыр, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар, башқұрт, әзербайжан, түркімен, чуваш, саха, құмық, қарашай, балқар, ноғай, гагауыз, хакас,т.б. халықтары.Қазіргі түркі халықтарының этнографиясы, материалдық және рухани мәдениеті туралы мәліметтер.

Тілдердің материалдық туыстастығын айқындайтын критерийлер. Түркі тілдерінің құрылысы, типологиялық сипаттамасы. Түркі тілдерін жіктеу прициптері(тарихи, географиялық, фонетикалық, фонетика- морфологиялық).

Түркі тілдерінің негізгі классификациясына шолу. Өткен ғасыр түркологтарының( И.Н.Березин, В.В. Радлов, Ф.Е.Корш) түркі тілдерін жіктеудегі тәжірибелері.А.Н:Самойлович, В:В:Богородицкий, С:Е:Малов,

Н.А.Баскаков, И.Бенцинг,К.Менгес, А.Дж.мре,т.б. жасаған классификациясы.

Бұл классификацилардың кемістіктері.

5-тақырып.Түркі жазуы мен тіл мәдениеті тарихының кезеңдері.

Жазу мен жазба тіл. Жазба тіл мен ауызекі тілдің өзіндік ерекшеліктері. Жазу

Таңбасы мен дыбыс жазудың даму тарихы жөнінде жалпы түсінік. Жазу жүйесінің түрлері.Пиктографиялық жазу.Идеографиялық жазу .Буын жазуы.

Алфавит(әріп жазуы),оның пайда болуы мен тармақталуы жөніндегі негізгі мәліметтер.

Орта Азия, Қазақстан, Оңтүстік Сібір жеріндегі жазудың алғашқы түрлері.Бұлардың сипаттамасы, табылған жерлері. Көне түркі және қазақтың рулық елтаңбалары туралы түсінік, олардың бастыларын атап көрсету.

Графикалық лингвистиканың негізгі тараулары. Палеография менэпиграфика.Грфһафика мен орфография. Графемика. Графемика мен әріптің байланысы. Графема мен фонеманың өзара қарым –қатынасы.. Графикалық лингвистика және жазу тарихы.. Түркі тілдері, қазақ тілі графикасының дамуындағы басты кезеңдер.

Руникалық көне түркі( орхон- енисей) жазу ескерткіштері, олардың зерттелу тарихы мен тараған аймақтары. Орхон жазу ескерткіштері(ҮІІІғ). Енисей жазу ескерткіштері.(Ү-ҮІІІғ. шамасы).Руникалық жазулар тастан басқа заттарға да ойылып жазылатыны(алтын, күміс, қола, сүйек,ағаш,саз балшықтан жасалған бұйымдарда).Шығыс Түркістанда қағазға жазылған руникалық мәтіндердің табылуы.(ҮІІІ-ІХғғ).

Қазақстан жерінен соңғы кезде табылған руникалық көне түркі ескерткіштері, олардың зерттелуі, оқылуы, ғылымдық маңызы.Ертіс жазу ескерткіштері. Іле жазу ескерткіштері. Талас жазу ескерткіштері(Жамбыл облысы).Сырдария жазу ескерткіштері. Жайық жазу ескерткіштері.

Оңтүстік Сібір мен Жетісу жерін мекендеген алғашқы көшпелі тайпаларда руникалық жазу болғандығын дәлелдейтін материалдар. Ертіс

бойынан табылған күміс тостағаншадағы руникалық көне түркі жазулар(біздің

заманымызға дейінгі Ү-ІҮғғ).Бұл жазуларды оқып шешудегі кездескен қиыншылықтар мен қол жеткен табыстарымыз.

Руникалық көне түркі ескерткіштерінің тіліне қысқаша шолу. Оның қазіргі түркі тілдеріне қатысы жөнінде зеаттеушілердің пікіріне тоқталу.

7-тақырып. Графикалық жүйе болып қалыптасқан көне түркі руникалық алфавиті.

Руникалық көне түркі алфавитінің құрамы(35 әріп және дауыссыздар тіркесін беретін 4 таңба). Бұл алфавиттің қалыптасқан графикалық жүйе болып табылуы және көне түркі тілінің фонетикалық жүйесімен негізінен үйлес келуі.Дауысты дыбыстардың таңбалануы. 8 дауысты фонеманың(а-е, ы-і, о-у, ө-ү) 4 қана полифонды әріппен белгіленуі.Дауыссыз дыбыстардың таңбалануы. 16 дауыссыз фонеманың және фонема варианттарының 31 әріппен белгіленуі.

11 дауыссыз фонеманың(б, д, г-ғ, й,к-қ, л,н,р,с,ш,т) өзінің жуан, жіңішке варианттары таңбасымен ажыратылуы.

Кейде жіңішке әріптің орнына қолданылуы. Бұдан тыс 5 фонеманың

( ч,м,ң,п,з) дара таңбамен ғана белгіленуі. Дауыссыз дыбыс тіркесінің жалғыз таңбамен берілуі(лт, нт,нч,рт ).

8-тақырып. Көне түркі алфавитінің генезисі .

Көне түркі алфавитінің шығу тегі проблемасы, оның көне түркі этногенезі, көне түркі тайпалары мәдениетінің тарихы және түркі тілдерінің тарихи грамматикасымәселелерімен байланысы. Түркологияның әрі қарай дамуы үшін

Бұл проблеманы дұрыс шешудің аса маңызды екендігі.

Руникалық көне түркі алфавитінің шығу тегі жөніндегі болжамдар мен деректер. В.Томсен, О.Доннер. Н. Аристов, А.Дж Эмре, т.б. зерттеуші ғалымдардың пікірлері. Бұл пікірлерде кездесетін қайшылықтар, нақты дәлелдердің жетімсіздіктері.

Түркі руникалық таңбаларының (графемалардың) полеографиялық және фонологиялық байланыстары. Көне түркі руникалық таңбаларының алғашқы
семит, көне грек, италиалық, кішіазиялық әріптерімен типологиялық және генетикалық жақындығы.

Түркі руникалықалфавитінің Оңтүстік Сібір мен Жетісу аймағын б.з.дейінгі

1 мыңжылдықтың ортасынан қалмай қалыптасқандығын көрсететін полеографиялық талдауға сүйенген гипотеза(С. Амандолов). Түркі руникалық алфавитінің ұзаққа созылған эволюциясы көне түркі тілі дыбыстық жүйесінің қалыптасу процесін айқындаумен ұштасып жатқандығы.

9-тақырып. Манихей жазуындағы көне түркі ескерткіштері.

Бұл қолжазбалардың көбіне соғды(орта парсы) тілінен аударылып, Жетісудан Шығыс Түркістанға қарай жайылуы. Олардың батыс түркі тайпалардың тіліне

Жақындығы. «Хуастуанифт» жазба ескерткіштері(Ү-ҮІІІғғ).

Манихей алфавитінің құрамы(36 әріп), графикалық жүйесінің көне түркі фонетикасына біршама сәйкес келуі. Дауысты дыбыстарды белгілейтін әріптер.

Әріптердің сөз басында, ортасында, соңында келуіне қарай, үш түрлі жазылуы.

Манихей алфавитінің шығу тегі, арамей жазуымен байланысы.

10- тақырып. Ұйғыр жазуындағы көне, орта түркі ескерткіштері.

Ұйғыр жазуындағы көне түркі ескерткіштері. Бұларға мазмұны хтистиан, манихей, будда дініндегі түрлі жалбарыну дұғалары, діни уағыздар, түрлі заң документтері мен емдеу шіріткілері, жылнамалар, болжаулар жататыны. Ұйғыр жазуының кеңінен пайдаланған кезеңі(ҮІІІ-ХІІІғғ), таралу алқабы. Ұйғыр алфавиті негізінде монғол жазуының пайда болуы. Ақсақ Темір және Алтынорда хандарының бұл жазуды қолданғаны(14-15ғғ). Ганьсудағы будда монострьлеріне ұйғыр жазуының ХҮІІІ ғасырға дейін өмір сүргені. Қазақстаннан табылған ұйғыр алфавитіндегі түркі жазулары.

Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тіліне қысқаша шолу. Көне түркі тіліне жақындығы, орта түркі тіліне тигізген әсері.

11-тақырып. Ұйғыр алфавитінің құрамы.

Ұйғыр алфавитінің құрамы(23 әріп), оның графикалық жүйесінің көне түркі (көне ұйғыр) тілінің фонетикалық жүйесімен үйлес келмеуі.Дауысты дыбыстадың берілуі. Кейбір ұяң мен қатаң дауыссыз дыбыстардың ажыратылмай таңбалануы( қ-к,к-г, т-д,п-б, с-з, ш-ж, ч-ж)

Араб алфавитінің ХІ ғасырдан бастап түркі тілдеріне пайдаланылуы. Абаб алфавитіндегі алғашқы(ескі) түркі жазба ескерткіштері, олардың тіл ерекшеліктері.Ю.Баласағұнидің «Құдадғу біліг»,М.Қашқаридің «Диван лұғат ат- түрк»,А.Югнекидің «Хибат ал-хақайық,Н.Рабғузидің «Қиссас ал-анбия» атты туындылары.Араб жазуындағы орта түркі ескерткіштері, тіл ерекшеліктері.

Араб алфавитінің құрамы(28 әріп), байырғы араб графикасының классикалық араб тілінің фонетикалық жүйесіне сүйенгені.. Барлық әріптердің дауыссыз дыбыстарды таңбалайтыны, сонымен қатар үш әріптің созылыңқы дауысты а, у, и дыбыстарына жұмсалатыны( «алиф», «уау», «йа» деп аталатын әріптер).

«Құран» кітабын, әліппені дұрыс оқыту мақсатымен қысқа дауысты дыбыстардың да диакритикалық сызықша таңбалар арқылы(жолдың

үстіне, астына қойылған) көрсетілуі. Әріп көпшілігінің сөз басында, ортасында, соңында қолданылуына орай түрліше жазылуы.

Араб алфавитінің арамей жазуының бір тармағы набатей алфавитінің негізінде шығуы, оның ислам дінінен бұрын пада болғаны туралы түсінік.

ҮІғасырда құрамында 22ғана әріп, ал ҮІІІғасыдан бастап 28 әріп болғандығы.

Бұл жазудың кең таралуы, арабтан басқа халықтарға да жайылуы, себептері.

Жазудың негізгі түрлері(«насх», «куфи», т.б.) Баспахана жолымен кітап бастыру үшін бұл алфавиттің «насхи» түрі қолданылғаны(ХІХғ).

Араб графикасының түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкес болмауы, қолданыстағы қиыншылықтары.

Жазу мен оқудағы үлкен алшақтық. Дауысты дыбыстардың толық қамтылып таңбаланбауы( мысалы, ескі жазуда еріндік дауысты дыбыстардың бір ғана араб әрпімен берілуі). Кейбір дауыссыз дыбыстардың(б-п, к-г) ұяң, қатаң

Болуына қарамастан, жалғыз таңбамен берілуі. Себебі араб алфавитінде п фонетикасына сай қосымша әріп қолданыла бастауы.( мысалы, «кәф» әрпінің негізінде г мен ң дыбыстарын белгілеу). Алфавит құрамының кеңеюі(29,31,32,38 әріпке дейін жету).

14-тақырып. Араб графикасына негізделген қазақ алфавитінің даму кезеңдері.

Араб-қазақ алфавитінің ескі және реформаланған жаңа түрі. 1924 жылы жаңартылған алфавитінің қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне біраз икемделуі.

Әріп саны ықшамдалып, 32 әріптен 25 әріпке түсуі.

Араб графикасы негізіндегі алфавиттің басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілінде де түбегейлі сай келмеуі, әріптердің сыртқы тұлғасы бір-бірімен ұқсас болуы, көпшілігінің диакритикалық таңбалар арқылы белгіленуі, дара әріптің бірнеше вариантпен берілуі, сөйтіп таңба санының мейлінше көбеюі, қолданыстағы ыңғайсыздығы. Осы сияқты кемшілік жәйттердің жазуды қиындатуы, араб графикасынан бас тартуға әкеп соғуы. Қытай, Пакистан,

Ауғанстан, Ирандағы қазақтардың араб графикасын қолдануы.

15-тақырып.Орта түркі тілдері және олардың қазіргі түркі әдеби тілдерге тигізген әсері. Латын және орыс графикасына негізделіп жасалған түркі графикасы.

Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістанда кең тараған түркі жазба әдеби тілі(ХІҮ-

ХҮІ ғасырдағы ортаазиялық әдеби «түркі» тілі). «Түркі» тіліндегі ортаазиялық әдеби шығармаларының өзбек, ұйғыр, түркмен, қазақ, қарақалпақ халықтарының ескі әдеби тілдеріне еткен әсері.

Латын алфавитінің шығу тегі, даму тарихы, графикалық құрамы(21 әріп, кейін 23 әріп, орта ғасырда 26 әріпке жетуі.)

Латын графикасының латын тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкесуі. Латын тілі мен латын жазуының Рим католик миссионерлері арқылы кең таралуы. Латын жазуының басқа тілдерде қолданылуы.

Түркі тілдес халықтардың 1924-1929 жылдары арасында латын алфавитіне көшуі. Бұл шараға қарсы шыққандардың, араб жазуын жақтаушыларының дәлелсіз байбаламдары. Қазақстанда «жаңа әліп»-латын алфавитін қабылдау(1929), оның маңызы. Латын алфавитіне көшу Шығыстағы мәдени революция екендігі.

Қазіргі түркі әдеби тілдеріне шолу. Олардың негізгі даму бағыттары.

Орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының жетілуі. Орфография(емле) мен терминологияны жақындатып үйлестіру проблемалары.

Түркі халықтары үшін ортақ әдеби тіл жасау проблемасы.

0. 
   Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны
   

1. 
   тақырып
   

Түркі тілдерінің оғыз( оңтүстік-батыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту.

Түркі тілдерінің қарлұқ(оңтүстік- шығыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту.

Түркі тілдерінің хакас(солтүстік- шығыс) тобының фонетикалық, грамматика-

Лық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту.

5-тақырып

Бұлғар және чуваш тілдерінің басқа түркі тілдерінен ерекшелігі.

Саха(якут) тілінің зерттелу тарихы, өзіндік фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері.

Руникалық көне түркі жазу ескерткіштерімен таныстырып,, орхон-енисей текстерін оқытып, талдау жасату.

Ұйғыр жазуындағы көне түркі ескерткіштерімен таныстырып, текст үзінділерін оқытып, талдау жасату.

Араб жазуындағы орта ғасыртүркі ескерткіштері мен ескі қазақ жазбаларының графикалық ерекшеліктерін байқатып, текст үзінділерін оқытып, талдау жасату.

Реформаланған жаңа араб-қазақ жазуындағы текстерді оқытып, 20-жылдары қазақ тілінде шыққан жазба нұсқаларын талдау, графика мен орфографиясының кемшіліктерін айқындау.

Латын графикасына негізделген қазақ жазуындағы текстерді оқытып, 30-жылдардағы қазақ тілінде шыққан жазба нұсқаларын талдау, графика мен орфограясының негізгі ерекшеліктерімен таныстыру.

Қазіргі түркі халықтары.

Қазіргі түркі халықтарының этнографиясы, материалдық және рухани

мәдениеті туралы мәлімет.

Түркі жазуы мен тіл мәдениеті тарихының кезеңдері.

Жазу таңбасы мен дыбыс жазудың даму тарихы жөненде жалпы түсінік.

Жазу жүйесінің түрлері. Пиктографиялық, идеографиялық,, буын, әріп жазуы, оның пайда болуы мен тармақталуы жөніндегі негізгі мәліметтер.

Көне түркі руникалық жазу ескерткіштері.

Орхон жазу ескерткіштері. Енисей жазу ескерткіштері. Талас жазу ескерткіштері.

15-тақырып.

Көне түркі руникалық алфавитінің генезисі.

Руникалық көне түркі алфавитінің шығу тегі жөніндегі болжамдар мен деректер. Зерттеуші ғалымдардың пікірлері. Манихей жазуындағы көне түркі ескерткіштері.

.
3.4 С¤Ж мазм±ны

1. 
   Түркі филологиясы және жазу тарихы.
   

2. 
   Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері.
   

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-46 бет, [4], 1-55 беттер, [6] 1-10 беттер.

3. 
   Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.
   

4. 
   Түркі тілдерінің жіктелуі
   

5.Түркі тілдерінің бұлғар тобы

¦сынылатын єдебиет: [12], 1-44 бет, [3], 1-32 беттер, [1] 1-300 беттер.

6. Түркі тілдерінің оғыз тобы.

¦сынылатын єдебиет: [16], 1-16 бет, [1], 1-55 беттер, [2] 1-120 беттер.

7.Түркі тілдерінің қыпшақ тобы.

¦сынылатын єдебиет: [14], 1-18 бет, [7], 1-27 беттер, [4] 1-120 беттер.

8.Түркі тілдерінің қарлұқ тобы.

¦сынылатын єдебиет: [11], 1-16 бет, [6], 1-66 беттер, [9] 1-100 беттер.
9.Түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобы.

¦сынылатын єдебиет: [1], 311-333 бет, [6], 1-66 беттер, [9] 1-100 беттер

10.Түркі тілдерінің қырғыз-қыпшақ тобы.

¦сынылатын єдебиет: [1], 336-349 бет, [6], 1-66 беттер, [9] 1-100 беттер

Выписка из рабочего
Форма

учебного плана Ф СО ПГУ 7.18.1/10

специальности(ей)

1. 
   Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А.1996ж
   
2. 
   Қайдаров Ә, Оразов М. Түркологияға кіріспе. А.1985
   

кіштерінің тілі. А,1971ж.

4.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А,1986ж

5.Аманжолов А.С. Түркская руническая графика. А,1980ж

6.Аманжолов А.С. Введение в тюркскую филологию. А, 1986ж

7.Баскаков Н.А. Тюркские языки. М.1960.

8.Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков .М.1966

9.Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков. М.1972.

10.Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. М.1962.

11.Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. Астана.2001ж.

12.Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России.

Л.1972,1982.

13.Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников ҮІІ-

ІХ вв. М. 1980.