«Простор» және «Атбасар» газеттерінің редакторы Б. З. Исабековаға

Нормы права, непосредственно посвященные правам несовершеннолетних детей, впервые появились в казахстанском законодательстве лишь с принятием Закона о браке и семье (далее – ЗоБС). До этого времени права детей рассматривались сквозь призму правоотношений родителей и детей. Дети при этом, часто в силу недееспособности, оказывались не в положении самостоятельных носителей прав, а в положении пассивных объектов родительской заботы. Включение в ЗоБС отдельной главы, посвященной правам несовершеннолетних детей, явилось важным шагом на пути преодоления такого подхода.

Определение понятия ребенка дается в пункте 1 статьи 52 ЗоБС. По казахстанскому законодательству, ребенком является лицо, не достигшее 18 лет. Признание ребенка полностью дееспособным до достижения совершеннолетия, в том числе, его эмансипация, не влияет, за исключением случаев, указанных в законе, на возможность рассматривать его в качестве ребенка.

Семейное право призвано не допустить дискриминацию ребенка в семейных отношениях. Статья 51 ЗоБС, в частности, запрещает дискриминацию ребенка в зависимости от того, родился он в зарегистрированном браке или вне брака. Независимо от способа установления отцовства, дети имеют такие же права по отношению к отцу и его родственникам, что и дети, рожденные в зарегистрированном браке.

Право ребенка на имя закреплено в статье 55 ЗоБС. Имя ребенку дается по соглашению между родителями. При этом, родители могут дать ребенку любое имя, какое они пожелают. Отчество ребенка определяется именем отца.

Однако новое семейное законодательство допускает и другое. Дело в том, что не все народы, населяющие Республику Казахстан, имеют традицию именовать людей не только по имени, но и по отчеству. В советский период отчества были искусственно навязаны многим из них. В настоящее время присвоение отчества необязательно и может осуществляться по желанию лиц, регистрирующих ребенка, если это соответствует их национальным традициям.

Фамилия ребенка определяется фамилией родителей. Если родители носят разные фамилии, то вопрос о фамилии ребенку решается по соглашению между ними. Если родители не могут прийти к соглашению относительно выбора имени или фамилии ребенка, имя и фамилия ребенка определяются в судебном порядке в соответствии с Правилами о порядке регистрации актов гражданского состояния в Республике Казахстан от 22 мая 1999 года и статьей 55 ЗоБС.

Однако эти органы сами могут оказаться в затруднительном положении. Лишь в некоторых случаях предпочтение одного из родителей имеет какое-либо объективное основание. Например, другой родитель хочет дать ребенку редкое и странное имя, что в дальнейшем может создать для ребенка трудности, особенно в детском коллективе. Если же каждый из них хочет, например, дать ребенку имя своего отца, органу опеки и попечительства, по-видимому, не останется ничего другого, как кинуть жребий.

Если отцовство в отношении ребенка не было установлено, имя ребенку дается по указанию матери, отчество присваивается по имени лица, записанного по указанию матери в качестве отца, а фамилия - по фамилии матери. Если мать ребенка, не состоящая в браке с его отцом, отказалась от внесения в свидетельство о рождении ребенка сведений о его отце, отчество ребенка записывается по указанию матери.

Родители вправе изменить имя или фамилию ребенка только до достижения им 16-летнего возраста. По достижении 16 лет лишь сам ребенок может в обычном порядке, предусмотренном для изменения имен и фамилий, ходатайствовать об их изменении. Если ребенку еще не исполнилось 16 лет, родители вправе по взаимному согласию обратиться в органы ЗАГСа с просьбой об изменении ребенку имени или об изменении его фамилии на фамилию другого родителя. Орган ЗАГСа разрешает вопрос, исходя из интересов ребенка.

В случае, когда родители ребенка прекратили совместную жизнь, родитель, с которым проживает ребенок, вправе просить органы ЗАГС присвоить ему свою фамилию. Орган ЗАГСа выясняет мнение другого родителя по этому поводу, взвешивает доводы обеих сторон и принимает решение, которое в наибольшей степени соответствует интересам ребенка. Учет мнения второго родителя необязателен, если невозможно установить место его нахождения, если он лишен родительских прав, признан недееспособным, а также, если он без уважительных причин уклоняется от воспитания и содержания ребенка.

Если отцовство в отношении ребенка не установлено, и ему была присвоена фамилия матери, которую последняя носила в момент регистрации ребенка, а в дальнейшем фамилия матери изменилась, она может просить орган ЗАГС изменить и фамилию ребенка. Если ребенок достиг возраста 10 лет, изменение его имени или фамилии невозможно без его согласия, что является важной гарантией права ребенка на сохранение своей индивидуальности.

Статья 54 ЗоБС предусматривают право ребенка свободно выражать свое мнение. Законодательство не указывает минимальный возраст, начиная с которого ребенок обладает этим правом. В Конвенции закреплено, что такое право предоставляется ребенку, способному сформулировать собственные взгляды. Следовательно, как только ребенок достигнет достаточной степени развития для того, чтобы это сделать, он вправе выражать свое мнение при решении в семье любого вопроса, затрагивающего его интересы.

С этого же времени он имеет право быть заслушанным в ходе любого судебного или административного разбирательства, непосредственно его касающегося. В зависимости от обстоятельств, ребенок может быть вызван в суд для выяснения его мнения. Если присутствие в судебном заседании может оказать на него неблагоприятное влияние, ребенок опрашивается вне судебного заседания представителями органов опеки и попечительства. При опросе ребенка суд обращает особое внимание на оценку зрелости и самостоятельности суждения ребенка, отсутствие влияния на него заинтересованных лиц, а также и его способности осознавать свои интересы в отношении рассматриваемого вопроса [24. с. 8-9].

В зависимости от возраста ребенка, его мнению придается различное правовое значение. Согласно статье 54 ЗоБС, учет мнения ребенка, достигшего 10-летнего возраста, обязателен. До этого возраста ребенок, способный выразить свои взгляды, тоже должен быть заслушан, но в силу его малолетства, при несогласии с его мнением родители, опекуны и должностные лица не обязаны мотивировать свое несогласие. Это не значит, что указанные лица всегда обязаны соглашаться с мнением ребенка, достигшего 10 лет. Ребенок и в этом возрасте еще не обладает достаточной зрелостью. Часто он, хотя и способен сформулировать свое мнение, но еще не обладает способностью осознать собственные интересы.

Учет мнения ребенка предполагает, что оно, во-первых, будет заслушано, во-вторых, при несогласии с мнением ребенка лица, решающие вопросы, затрагивающие его интересы, обязаны обосновать, по каким причинам они сочли необходимым не следовать пожеланиям ребенка.

Семейное законодательство, тем не менее, придает воле ребенка существенное значение. В целом ряде случаев определенные действия вообще не могут быть совершены, если ребенок старше 10 лет возражает против этого. Речь идет об изменении имени и фамилии ребенка, восстановлении родителей в родительских правах, усыновлении ребенка, изменении даты и места рождения ребенка при усыновлении, записи усыновителей в качестве родителей ребенка, изменении фамилии и имени ребенка при отмене усыновления и передаче ребенка на воспитание в приемную семью.

Во всех перечисленных ситуациях затрагиваются важнейшие интересы ребенка. Правом на имя и другие идентифицирующие его признаки (место и дату рождения) ребенок обладает на тех же условиях, что и совершеннолетний гражданин. Никто не может изменить их без его согласия. Восстановление в родительских правах, усыновление и передача в приемную семью приводят к изменению всей жизни ребенка и вынуждают его жить с определенными лицами одной семьей. Такие действия не могут быть совершены против желания ребенка, даже если оно представляется неразумным и необоснованным.

Одним из важнейших прав ребенка является его право на семейное воспитание, предусмотренное пунктом 2 статьи 52 ЗоБС. Это право, прежде всего, заключается в обеспечении ребенку возможности жить и воспитываться в семье. Семейное воспитание - наилучшая форма воспитания ребенка, которую знает человечество. Никакие общественные формы воспитания не могут сравниться с семьей, а неоднократные попытки заменить семейное воспитание общественным служат тому подтверждением. Поэтому задачей семейного законодательства является защита права ребенка на воспитание в семье.

В отношении детей, по каким-то причинам лишившихся своей семьи, обеспечение права на воспитание в семье означает то, что при выборе форм воспитания детей преимущество отдается семейным формам воспитания: передаче на усыновление, в приемную семью, в семью опекуна. Только в случаях, когда устройство ребенка в семью не представляется возможным, дети передаются на воспитание в детские учреждения.

Ребенок имеет право на заботу со стороны родителей, обеспечение интересов и уважение его человеческого достоинства. Ребенок вправе общаться с обоими родителями, в том числе, и в случае, если они прекратили супружеские отношения и проживают отдельно.

Право ребенка на семейное воспитание включает в себя также право на общение с членами расширенной семьи: дедушкой, бабушкой, братьями, сестрами и иными родственниками. Это право ребенка сохраняется и в случае расторжения брака между его родителями или признания их брака недействительным (статья 52 ЗоБС).

Ребенок, находящийся в экстремальной ситуации, имеет право на общение с родителями и иными родственниками. Экстремальная ситуация может возникнуть в случае его ареста, задержания, заключения под стражу, несчастного случая, тяжелой болезни. Ребенок, оказавшийся в таком положении, особенно нуждается в поддержке своих близких. Поэтому отказать ему в контакте с родителями или родственниками возможно только при наличии серьезных оснований. Например, если допуск этих лиц в реанимационную палату может представлять опасность для ребенка.

Имущественные права ребенка регулируются, в основном, не семейным, а гражданским законодательством. Дети и родители не имеют права собственности на имущество друг друга, однако, если они проживают совместно, вправе владеть и пользоваться имуществом друг друга по взаимному согласию.

Никакого особого правового режима для собственности родителей и детей не существует. Если у родителей и детей возникает право общей собственности на какое-либо имущество, их отношения регулируются общими нормами гражданского законодательства. Ребенок является собственником принадлежащего ему имущества и приносимых им доходов. Ребенок имеет право на получение от родителей и других родственников содержания в порядке, предусмотренном законодательством об уплате алиментов.

Право собственности на суммы полученных алиментов, пенсий и пособий также признается за ребенком. Однако право распоряжаться этими средствами в интересах ребенка принадлежит его родителям. Родители и заменяющие их лица обязаны расходовать эти средства на содержание, воспитание и образование ребенка (пункт 2 статьи 58 ЗоБС).

Иногда родитель, выплачивающий алименты, считает, что они расходуются другим родителем не по назначению. Особенно часто это имеет место, когда речь идет о суммах, превышающих текущие потребности ребенка. В этом случае родитель-плательщик вправе обратиться в суд с требованием о зачислении части алиментов (не более 50 процентов) на счета, открытые на имя ребенка в банке. Таким образом, ребенок получает достаточно средств на текущее содержание, и одновременно исключается возможность бесконтрольного распоряжения родителем-взыскателем всей суммой алиментов.

Гражданское законодательство определяет право ребенка самостоятельно распоряжаться своим имуществом. Эти возможности ребенка зависят от его возраста и определяются статьями 22 и 23 ЗоБС. При управлении имуществом ребенка родители обладают теми же правами, несут те же обязанности, которые предусмотрены гражданским законодательством для опекунов.

Большинство из перечисленных выше прав не только провозглашены в законе, но и снабжены санкциями. Гарантией их осуществления является то, что ребенок управомочен на защиту этих прав лично или через своих представителей.

Статья 63 Закона о браке и семье предусматривает, что обязанности по защите прав ребенка возлагаются на его родителей, законных представителей, а также органы опеки и попечительства и прокурора. Эмансипированный несовершеннолетний или несовершеннолетний, приобретший полную дееспособность в связи с вступлением в брак, имеет право самостоятельно защищать свои права наравне с совершеннолетними гражданами.

В наиболее тяжелом положении ребенок оказывается, когда его права нарушены лицами, призванными осуществлять их защиту - родителями или заменяющими их лицами. В Законе о браке и семье закреплено право ребенка непосредственно обращаться за защитой от злоупотреблений со стороны родителей и иных законных представителей.

Если указанные лица нарушают права и законные интересы ребенка, не осуществляют своих обязанностей по воспитанию, содержанию, образованию ребенка, унижают достоинство ребенка, нарушают его право на выражение собственного мнения, ребенок может самостоятельно обратиться за защитой в органы опеки и попечительства. Никаких возрастных пределов для такого обращения не установлено.

Естественно, трудно себе представить, что малолетний ребенок сам сможет установить контакт с этими органами. Чаще всего он сообщает о нарушениях родственникам, соседям, учителям, воспитателям или иным лицам, которые доводят эти сведения до органов опеки и попечительства. После этого работники органов опеки и попечительства обследуют условия жизни ребенка и непосредственно знакомятся с его жалобами. Ребенок, достигший 14-летнего возраста, вправе при нарушении его прав со стороны родителей или законных представителей непосредственно обратиться с иском в суд.

Однако дети, страдающие от злоупотреблений со стороны родителей, часто не только не обращаются за защитой своих прав, но и стараются скрыть такие злоупотребления из страха перед родителями или из боязни, что их отберут у родителей и поместят в детские учреждения. В связи с этим, все должностные лица или граждане, которым стало известно о нарушении прав ребенка, угрозе его жизни или здоровью, обязаны незамедлительно сообщить об этом органу опеки и попечительства по месту жительства ребенка.

Кәмелетке толмаған балалар құқықтарына тікелей байланысты нормалар қазақстан заңнамаларында алғаш рет Неке және Отбасы туралы (бұдан әрі –НжОЗ) Заң қабылданғаннан кейін пайда болды. Бұған дейін балалардың құқығы ата-аналары мен балаларының құқықтық қатынастары арқылы ғана қарастырылып келген болатын. Бұл жерде балалар өздерінің әрекетсіздіктеріне қарай, өзіндік құқығы бар адамнан гөрі, ата-анасының қамқорлығындағы пассивті нысан жағдайында болып келді. НжОЗ –на кәмелетке толмағандарға арналған жеке баптың енгізілуі осы тұрғыдан өтудегі ең маңызды қадам болды.

НжОЗ 52б. 1т. бала түсінігіне анықтама берілген. Қазақстандық заңнама бойынша, 18 жасқа толмаған тұлға -бала болып табылады.

Баланы кәмелетке толғанға дейін толыққанды әрекет ете алатын адам ретінде, сонымен қатар оның эмансипациясын тану, аталған заңда көрсетілген жағдайлардан өзге жайтта , оны бала ретінде тануға әсерін тигізбейді.

Отбасылық құқық жанұялық қарым –қатынаста балаға қысымшылық көрсетуге жол бермейді. НжОЗ, атап айтқанда, 51 бабында бала тіркелген заңды некеде, не болмаса заңсыз некеде дүниеге келгеніне қарамастан оған қысымшылық көрсетуге тыйым салынады. Некесіз туған балалар оның әкесінің белгіленгеніне қарамай, өзінің әкесі мен оның туыстарына қатысты тіркелген заңды некеде дүниеге келген баламен бірдей құқықта болады.

Бала құқығы НжОЗ 55 бабында бекітілген. Баланың есімі ата-анасының келісімі бойынша қойылады. Бұл орайда ата-аналар баласына өздері қалаған атты қоя алады. Баланың әкесінің аты /отчество/ әкесінің атымен белгіленеді.

Дегенмен, жаңа отбасылық заңнамада кейбір ерекше жағдайларға да жол беріледі. Бұл жерде Қазақстан Республикасында тұрып жатқан халықтардың бәрі бірдей адамдарды атымен, әкесінің атымен атау дәстүрін ұстана бермейді. Кеңес уақытында әкесінің аты /отчество/ көптеген халықтарға мәжбүрлі түрде берілген. Бүгінгі күні салт-дәстүрге лайық болмай жатса, балаға әкесінің атын беру міндетті емес және бұл іс баланы тіркеуші тұлғаның тілегі бойынша, олардың ұлттық дәстүріне сәйкес іске асырылады.

Баланың тегі ата-анасының тегімен анықталады. Егер ата-аналарының тегі әр түрлі болып жатса, баланың тегі қандай болатынын ата-анасы келісіп шешеді. Ата-анасы баланың тегіне қатысты келісімге келе алмаған болса, оның тегін, немесе атын белгілеу Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 22 мамырдағы азаматтық хал-ахуал жағдайы актілерін тіркеу Ережелері мен НжОЗ 55 бабына сәйкес сот арқылы шешіледі.

Дегенмен, бұл органдардың өзі де қиын жағдайда қалуы мүмкін. Тек кейбір жағдайда ата-ананың біреуінде ғана обьективті негіздеме бола алады. Мысалы, ата-анасының біреуі баласына сирек кездесетін, ешкімде жоқ және келешекте балаға, әсіресе балалар ұжымында қиындық туғызатын ат қойғысы келетін жайлар да кездеседі. Ал ата-анасының әрқайсысы баласына өз әкесінің атын қоймақ болғанда, қорғаншылық және қамқорлық органына жеребе тастаудан басқа амал қалмайды.

Балаға қатысты әкелік белгіленбеген болса, оған анасының нұсқауы бойынша ат қойылады да, әкесінің аты анасы көрсеткен тұлғаның атына, тегі анасының тегімен белгіленеді. Некеде тұрмаған ана баласының туу туралы куәлігіне әкесі туралы мәлімететрді жазғысы келмесе, баланың әкесінің аты анасы көрсеткен тұлғаның атына жазылады.

Ата-аналар баласының атын және тегін 16 жасқа толғанша ауыстыруға құқылы. 16 жасқа толғаннан кейін бала өзі қалыпты жағдайда қарастырылған тәртіп бойынша тегін, атын өзгерту туралы ұсыныс жасай алады.

16 жасқа толмаған баланың атын, не болмаса тегін өзгертуді ата-анасы өзара келісіп алып, АХАЖ органына өтініш беру арқылы іске асыра алады. АХАЖ органы бұл мәселені баланың мүддесіне қарай шешеді.

Баланың ата-анасы ажырасқан жағдайда, қолында бала тәрбиеленіп жатқан ата-ана АХАЖ органына оған өз тегін беру туралы өтініш беруге құқылы. АХАЖ органы осы мәселеге қатысты басқа ата-анасының ойын, дәлелін тыңдап, екі жақтың да пікірін талдап, саралап барып, көбінесе баланың мүддесіне сәйкесетін шешім қабылдайды. Екінші ата-анасы ата-аналық құқығынан айырылған болса, әрекетсіз деп танылса, дәлелсіз себептермен баланы тәрбиелеу мен асыраудан қашқақтап жүрсе және тұрғылықты орнын анықтау мүмкін болмаса оның пікірін есепке алу міндетті емес.

Баланың әкесі белгіленбеген жағдайда оған анасының баланы тіркеу кезіндегі тегі беріледі, келешекте анасының тегі өзгергенде, ол АХАЖ органына өтініш жасап, баласының тегін өзгерте алады. 10 жасқа толғаннан кейін баланың атын немесе тегін өзгерту оның келісімінсіз іске асыру мүмкін емес, бұл бала құқығының өзіндік дербестігін сақтап қалудың маңызды кепілі болып табылады.

НжОЗ 54 бабы баланың өз ойын еркін айтуын қарастырады. Заңнамада баланың қай жастан бастап осы құқыққа ие екендігі көрсетілмейді. Конвенцияда бұндай құқық өзінің ойын жеткізе алатын балаға берілетіндігі айтылған. Демек, бала өз дамуындағы жеткілікті деңгейге келгеннен –ақ отбасындағы өзінің мүддесіне қатысты кез келген мәселені шешуге қатысып, өзінің ой-пікірін айтуға құқылы.

Осы уақыттан бастап өзіне қатысты орын алған мәселе бойынша сотта не болмаса әкімшілік талқылаулар барысында сөз алуға құқылы. Орын алған жағдайларға байланысты бала істі анықтау үшін сотқа шақыртыла алады. Сот мәжілісіне қатысу оған қолайсыз әсер етсе, бала қорғаншылық және қамқорлық органының өкілдерімен сот мәжілісінен тыс жерде тергеле алады. Баланы тергеу кезінде сот баланың ой-өрісіне, зейініне , сөзін жеткізе білуіне және қарастырылып отырған мәселе бойынша мүдделі бөгде адамдардың ықпал етпеуіне көңіл бөледі. [24. с. 8-9].

Баланың жас мөлшеріне қарай оның ойына түрлі құқықтық мағына беріледі. НжОЗ 54 бабына сәйкес 10 жасқа толған баланың пікірін есепке алу міндетті. Ал бұл жасқа дейінгі бала өз ойын айта алады, оны тыңдауға болады, бірақ оның жасының кішілігіне байланысты ата-анасы, қорғаншылары мен қамқоршылары , лауазымды тұлғалар оның ойымен келіспеген жағдайда, өз келіспеушіліктерін дәлелдеуге тиіс емес. Бұл аталған тұлғалар 10 жасқа толмаған баланың ойымен келісуге міндетті деген сөз емес. Бұл жаста бала жеткілікті түрде ержеткен жоқ. Өзінің ойын айта білгенімен, ол көбінесе өз мүддесін жете түсіне бірмейді.

Баланың пікірін есепке алу дегеніміз, біріншіден - оны тыңдау, екіншіден –баланың пікірімен келіспеген жағдайда, оның мүддесін шешуші тұлғалар баланың тілегіне қандай себептермен көне алмайтындығын негіздеп беруге міндетті.

Дей тұрсақ та, отбасы заңнамасы бала еркіне ерекше назар аударады. Көптеген жағдайда 10 жастан асқан бала қарсылық білдірген болса, негізінен кейбір әрекеттер жасалмайды. Бұл арада сөз баланың атын, тегін өзгерту, ата-анасының ата-аналық құқықтарын қайтару, бала асырап алу, баланы асырап алу кезінде оның туған жылы мен күнін өзгерту, асырап алушыларды ата-анасы ретінде жазу, асырап алуды тоқтатып, баланы отбасына тәрбилеуге беру т.с.с. туралы болып отыр.

Аталған жағдайларда баланың маңызды мүдделері қозғалады. Бала аты мен басқа өзін сәйкестендіруші сипаттарға (туған орыны мен туған жылы) кәмелетке толған азаматтар тәрізді толық құқылы. Ешкім де оның бұл сипаттарын өз келісімінсіз өзгерте алмайды. Ата-аналық құқығын қайтару, асырап алу және отбасына тәрбиеге беру оны белгіленген адамдармен бір отбасында тұруға мәжбүрлейді. Бұндай әрекеттер қаншалықты дәлелді және саналы болса да, баланың келісімінсіз іске асырылмайды.

Бала құқығының маңызды түрі – оның отбасында тәрбиеленуі НжОЗ 52бабының 2т қарастырылған, ең алдымен баланы отбасында тұру және тәрбиелену мүмкіндігімен қамтамасыз ету. Отбасындағы тәрбие – адамзат білетін, баланы тәрбиелеудің ең үздік түрі. Ешқандай қоғамдық тәрбиелеу түрі отбасындағы тәрбиеге тең келмейді, бұған дәлел отбасылық тәрбиені қоғамдық тәрбиемен бірнеше рет ауыстыру әрекеті. Сондықтан отбасы заңнамасының міндеті баланың отбасында тәрбиелену құқығын қорғау болып табылады.

Қандай да бір себептермен отбасынан айырылған балаларға қатысты, баланың отбасында тәрбиелену құқығын қамтамасыз ету тәрбиелеу түрін таңдау барысында отбасында тәрбиелену түрлеріне: асырап алуға беру, асырап алушының отбасына беру, қорғаншының отбасына беру түрлері басымдық танытады. Баланы отбасына тәрбиелеуге беру мүмкін болмаған жағдайда , олар балалар мекемесіне өткізіледі.

Бала ата-анасы тарапынан көрсетілетін қамқорлыққа, оның мүддесін қамтуға және адамгершілік қасиеттерін құрметтеуге құқылы. Жұбайлар бір –бірінен ажырасқан кезде бала ата-анасының екеуімен де қарым-қатынаста болуға құқылы.

Баланың отбасында тәрбиелену құқығы отбасы мүшелерімен: атасы, әжесі, ағалары, апалары және басқа туыстарымен қарым-қатынасу құқығын береді. Бұл құқық баланың ата-анасы ажарысқанда, тіпті олардың некелері жарамсыз деп танылған жағдайда да сақталады. ( НжОЗ 52 б).

Қым-қуыт жағдайдаларда: сотталу, ұсталу, күзетке алыну, бақытсыздыққа душар болу, ауыр сырқаттану кезінде бала ата-анасымен , туысқандарымен араласып тұруға құқылы. Бұндай жағдайға душар болған бала өз туысқандары мен жақындарының назарын, қолдауын ерекше қажетсінеді. Сондықтан дәлелді және балаға зиян келтірмеу негізінде ғана ата-анасымен , туысқандарымен кездесуге көмектесу керек. Мысалы, реанимация палатасына кіргізу балаға қауіпті болуы мүмкін.

Баланың мүліктік құқықтары негізінен отбасы заңнамасымен емес, азаматтық заңнамамен реттеледі. Ата-анасы мен балалары бірге тұратын болса, бірі-бірінің мүліктеріне меншік құқығы жоқ , дегенмен , олар бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иемденуге, пайдалануға құқылы.

Ата-аналар мен балалардың меншік құқығының ешқандай ерекше тәртібі жоқ. Ата-анасы мен балалардың арасында қандай да бір мүлікке ортақ мүлік құқығы пайда болғанда, олардың қарым-қатынастары азаматтық заңнамалардың жалпы нормалары негізінде реттеледі. Бала өзіне тиесілі , оған кіріс әкелетін мүліктің меншік иесі болып табылады. Бала ата-анасынан және басқа да туыстарынан заңнамаларда белгіленген тәртіппен алимент алуға құқылы. Баланың алиментерден, зейнетақыдан және жәрдемақыдан түскен қаражат сомасына меншік құқығы заңнамаға сәйкес танылады. Дегенмен, бұл қаражаттарды баланың мүддесінде қарай ұстау құқығы ата-анасында болады. Ата-анасы мен оның орныдағы адамдар бұл қаражаттарды баланың тәрбиесіне, білім алуына жұмсауы тиіс. ( НжОЗ 58 б. 2т).

Кейде алимент төлеуші ата-ана оның бергені басқа ата-анамен мақсатсыз түрде жұмсалады деп есептейді. Бұндай жағдай әсіресе, баланың ағымдағы қажеттілігінен асып түскен сомаға қатысты болады. Бұл кезде алимент төлеуші ата-ана алиментің бір бөлігін (50 пайыздан артық емес) баланың атына банкте ашылған есеп шотқа аудару туралы сотқа өтініш бере алады. Сөйтіп, баланың ағымдағы қажеттілігіне жеткілікті қаражат алумен қатар, алимент алушы ата-анасы тарапынан алименттің барлық сомасын бей-берекет жұмсауына жол берілмейді.

Азаматтық заңнама баланың өз мүлкін өздігінен иелік ету, ұстау құқығын анықтайды. Бұл мүмкіндіктер оның жасына және НжОЗ –ң 22 , 23 баптарымен анықталады. Баланың мүлкіне басшылық ету кезінде ата-анасы қорғаншыларға арналған заңнамаларда қарастырылған құқықтар мен міндеттерге ие.

Жоғарыда аталған құқықтардың көбі тек заңда ғана аталып көрсетіліп, санкциямен қамтылған. Баланың бұл құқықты өз өкілдері арқылы ғана іске асыра алуы –оның құқықтық кепілі бола алады.

Неке және отбасы туралы заңның 63 бабында бала құқығын қорғау бойынша міндеттер оның ата-анасына, заңды өкілдеріне сонымен қатар қорғаншылық және қамқорлық және прокуратура органдарына жүктеледі деп көрсетілген. Эмансипациялы, кәмелетке толмаған немесе, толық қанды әрекет жасай алатын кәмелетке толмаған азамат , некеге тұруына байланысты өзінің құқығын кәмелетке толған азаматтармен бірдей іске асыра алады.

Баланың құқығын қорғауды іске асыру үшін белгіленген адамдар: ата-анасы, немесе оынң орнындағы тұлғалар тарапынан құқығы бұзылған кезде баланың жағдайы әсіресе қиындайды. Неке және отбасы туралы Заңда ата-анасының, басқа да заңды өкілдердің тарапынан болған қысымшылықтардан қорғану құқығы белгіленген.

Егер аталған тұлғалар баланың құқығы мен заңды мүдделерін бұзып, оларды тәрбиелеу, асырау, білім беру бойынша өздеріне алған міндеттерін орындамаса, баланың ар-намысын таптаса, оның өз пікірін айтуға деген құқығын бұзса бала өздігінен қорғаншылық және қамқорлық органына өзін қорғау мәселесі бойынша өтініш айтуға құқылы. Бұндай өтініштер беруге баланың жас мөлшеріне ешқандай шектеулер белгіленбеген.

Әрине, жас баланың өздігінен бұл органдармен қарым-қатынас жасай алу мүмкіндігін көзге елестету қиын. Бұндайда көбінесе орын алған жағдай туралы туыстары, көршілері, мұғалімдері, тәрбиешілері қорғаншылық және қамқорлық органын хабардар етеді. Осыдан кейін қорғаншылық және қамқорлық органының қызметкерлері баланың тұрғын үй-тұрмыстық жағдайын зерттейді, арызымен танысады.

14 жасқа толған бала ата-анасы, заңды өкілдері тарапынан оның құқығы бұзылған жағдайда тікелей сотқа талап арыз беруге құқылы.

Дегенмен, ата-анасы тарапынан зәбір көріп отырған балалар өздерінің құқықтарын қорғау бойынша көмек сұрамақ түгілі, бұл жағдайды ата-анасынан, не болмаса оларды ата-анасынан тартып алып балалар үйіне беру жағдайынан қорыққанынан жасырып, сыр білдірмеуге тырысады. Осыған байланысты, бала құқығының бұзылуы, оның өміріне, денсаулығына төнген қауіп туралы жағдайлар белгілі болған барлық лауазымды тұлғалар мен азаматтар щұғыл түрде баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық және қамқорлық органына хабарлауы тиіс.