Реферат kz Қазақша рефераттар сайты жоспар кіріспе

1.1 Ұлттық экономика және оның қызмет етуінің деңгейлері............................4

1.2 Тәуелсiздiк жылдарындағы Қазақстанның экономикалық дамуы...............8

II БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ТҰТЫНУ ЖИНАҚТАУ

2.1 Жиынтық сұраныс және ұсыныс....................................................................14

2.2 Тұтыну және жинақтау...................................................................................18

2.3 Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуінің деңгейі....................21

3.1 Инвестициялардың функционалдық ролі.....................................................25

3.2 Тұтынуға бейімділік........................................................................................30

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................34

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.....................................................................35

КІРІСПЕ
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Нарық экономикасының қызмет етуiндегi бiрiншi және өте маңызды элемент - өндiрушiлер мен тұтынушылар болып табылады.

Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол сұранысты тудыратын басты фактор тұтыну мен жинақтау iс-әрекетi болып табылады. Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.

Кез келген тұтынушы нарықта ұнатымдылығымен артық көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасайды. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде қанағаттандырады деп есептелiнедi.

Бiрақ шын мәнiнде тұтынушылардың табысына байлаынсты олардың бюджеттiк шектеу қисығы орын алып, тұтынушылардың таңдау деңгейi әр түрлi болып және ол ылғи да өзгерiп отырады. Яғни нарықта көптеген тұтынушылардың таңдауы әр түрлi болып келедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының немесе сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.

Бұл тақырыптың өзектiлiгi, нарықтық экономикада тұтыну мен жинақтау арқылы әр елдiң адамдардың жалпы өмiр сүру деңгейiн, соған байланысты сұраныс қалыптастырушы ретiндегi экономикадағы маңызды орнын ескерiп өту болып табылады.
І. Ұлттық экономиканың қалыптасуы мен дамуы

1.1 Ұлттық экономика және оның қызмет етуінің деңгейлері
Ұлттық экономика жүйесін экономикалық ғылымда баланстық, яғни оның қызмет етуінің деңгей бағыттарының бірі болып табылады.

Ұлттық экономика әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын өлшеуде қолданылып және оның түпкі қорытындысы – тұрғыладың әл-ауқат деңгейін көрсету болып табылады.

Ұлттық өндірістің макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру Ф.Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы өзінің көз қарасын «экономикалық кесте» деген белгілі еңбегінде баяндалған. Ф.Кенэ Францияның XVIII –ші ғасырдағы экономикасын негізгі ала отырып, жай ұдайы өндірістегі балансты талдауды көрсетті.

Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Ұлы тоқырау» деп аталған 1929-1933-ші жылдардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық талдаудың қажеттілігін көрсетті.

Сондықтан ұлттық өнім құрылуының факторларын, жұмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын және ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық есеп-шөт жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне баға беру мәселесін және ұлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен қоян-қостық айналыса бастады.

Алғашқы рет ұлттық есеп-шөт жүйесінің кестесі 1953 жылы БҰҰ-ның статистикалық бөлімінде басылып шықты. Қазір барлық әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабылданды. Ұлтық есеп-шот оның жүйесінде метрикалық түрде бейнеленген, онда әрбір есеп-шөт табыс және шығын матрицаларда көрсетілген. Ұлттық деңгейін құрудағы ертеректегі талпыныстан А.Стоун ұсынған айырмашылық сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін «қоғамдық матрицаларда» қолданады.

Стандарттық сипаттамалар – ұлттық өнім тұтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылысы мен оның қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда сондай-ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шөт жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін құру енген.

Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздысы: жалпы қоғамдық өнім, жалпы ішкі өнім.

Стандарттық сипаттамалар ұлттық өнім тұтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылымы мен оның қызмет жасау процесіне толықтанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда сондай-ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шөт жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін құру енген.

Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздыысы жалпы қоғамдық өнім, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс болып табылады.

Жиынтық қоғамдық өнім мөлшерін анықтауда дәстүрлі көзқарас бойынша, қызмет көрсетнудің материалдық емес өндіріс оған еңбейді.

Бұл өнім жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім (ЖҚО) болып аталады. Дүниежүзілік шаруашылық практикасында қалыптасқан келесі көзқарас бойынша, қоғамдық өнім өлшерін есептегенде мынаны ескереді:

Өндіріммен өнім массасы материалдық өндіріс өнімнің ғана емес, сондай-ақ қызмет көрсетудің материалдық емес өндірістің қызметтерің де өндіреді. Бұл өнім жалпы ішкі өнім болып табылады.

Қоғамдық өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өкілеті жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда құралған материалдық илігінің (өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттары) жиынтығын бейнелейді. Жиынтық қоғамдық өнім (ЖКӨ) екі түрде өндіріледі: натуралды заттай және құндылық, ЖКӨ натуралды заттай түрінде өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарынан тұрады. Осы тұрғыдан барлық қоғамдық өндіріс екіге бөлшектенеді, өндіріс құрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше) және тұтыну заттары өндірісі (ІІ-ші бөлімше).

Қоғамдық өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат пен материал айналымын алып топтау жолымен құрылады, яғни олардың қайталану есеп шотын болдырмайды.

Ұлттық экономикалық қызмет етуінің ең маңызды жиынтық көрсеткішіне ұлттық табыс жатады. Ол барлық өндіріс факторлары иегері табығының қосындысын (рента, жалақы, капиталға пайыз %), меншіктен табыс, корпорация пайдалы) құрайды. Шетел практикасында ұлттық табыс таза ұлттық өнім (ТҰЖ) мен бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады:

ҰТ=ТҰД – жанама салықтар

Дәстүрлі тәсіл бойынша, ұлттық табысты жиынтық қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде өндіріс процесінде тұтынылған материалдық ресурстарды қайтаруды иегеру арқылы анықтаймыз.

ҰТ=ЖҚД-МШ

мұндағы: ҰТ=ұлттық табыс,

ЖКӨ=жиынтық қоғамдық өнім

ИШ=материалдық шығындар.

Өзінің қозғалсында ұлттық табыс төрт стадиядан өтеді, өндіріс, балу, айырбас және қолдану.

Өндіріс стадиясына ұлттық табыс барлық салада құралатын таза өнім түрінде болады, болу стадиясында әртүрлі бірінші және екінші табыс түрінде болады; айырбас стадиясында – тауардың өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыныс заттары түрінің жиынтығын құрайды, қолдану стадиясында – қорлану мен резерв түрінде болып келеді.

Ұлттық экономика және оның қызмет етуінің деңгейі – ұлттық табыс мөлшері тұрғындардың тұтыну деңгейімен өсуі, сондай-ақ өндіріс аумағы мен оның өсу қарқынына байланысты. Ұлттық табыс жиынтық қоғамдық өнімнің шамамен 50 % құрайды. Ұлтық табыс қоғамның түпкілікті өнімінен амортизация сомасына келе, шамамен 8-10% болады.

Егер ұлттық табыс көлемін елдегі тұрғындар санына бөлсек, онда өте маңызды экономикалық көрсеткішті табамыз: тұрғындар өмір денгейнің айнасы – жан басына шаққандағы ұлттық табыс.

Әлемдік қауымдастыққа ететін елдер бойынша өмір деңгейін анықтау үшін жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлемін қолдануға болады.

Ұлттық экономикалық қызмет деңгейін, яғни ұлтық өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы ішкі өнім көрсеткіш қолданылады. Ол барлық жылдық өнім құндылық сомасын құрайды, сондай-ақ Қазақстандағы шет ел және өзінің өндіріс факторларын қолдану арқылы құралады. Жалпы ұлттық өнім жалпы ішкі өнімнен осы елдесі қолданылған ресурстар табысы сомасының шет елдегі өнімнен (пайыз, дивиденд, жолақы және т.б.) артық болады.

Сыртқы экономика операция бойынша сальдо ЖӨ өзіне тікелей сол елде өндірілген өнім мен қызмет көрсетуді және бұл елдегі өндіріс факторын қолданғанда ғана енгізеді. Егер, жапондықтарға жататын өндіріс факторын АҚШ-да қолданса, онда олардың құны ЖІӨ-ге енгізілмейді.

Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі американдық өндіріс факторы басқа елде қолданса, онда олардың құны да ЖІӨ-ге енбейді. Елдегі барлық фирмалардың қосарланған құн санасы ЖІӨ-ді құрайды. Жалпы ішкі өнім мемлекеттің барлық территориясында өндірілетін болғандықтан, сондай-ақ ол өзіне тұтыну мен инвестицияны ендіреді.

Қазақстан Респубикасында ЖІӨ-нің жылдың ағымдағы бағасы 1995 жылы 992,5 млрд. теңге мөлшерін бағаланды немесе, бір тұрғынға 60,2 мың теңдеген кеседі. Өзінің экономикасының ауқымы бойынша Қазақстанның ЖІӨ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды және ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконың ЖІӨ-і мен пара-пар келді. ЖІӨ-ді өндіруде Қазақстан жан басына шаққанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд деңгейінде болды, ал АҚШ деңгейімен салыстырғанда – 18,7 % бұрынғы одақпен салыстырғанда – 69,3% деңгейін құрады.

Ұлттық экономикалық қызмет ету деңгейін методология бойынша статистикалық органдары есептейді және халықаралық салыстырулар үшін қолданылады. Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың амортизациясын материалдық өндіріс саласының таза өнімін және сыртқы экономикалық қызмет бойынша табыс енгізіледі.

Ұлттық экономикадағы қызмет етудегі ұлтық өнім еліміздің экономикалық даму деңгейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруға мүмкінді туды.

ТМД елдері мен Қазақтанда ЖҰӨ-ң экономикалық есептеудегі қызмет ету деңгейі. 1988 жылы енгізілді, сөйтіп ол қосымша жинақталған көрсетіліктерге (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс және т.б.) қосылды.

Жалпы ұлттық өнімнің жиынтық қоғамдық өнімнен айырмашылығы сол, ол еңбек заты мен жартылай фабрикаттар құнының қайталанған есеп-шотын ендірмейді. Қайталанған есеп-шоттың енбеуін қосарланған құн көрсеткіші қамтамасыз етеді. Ол дегеніміз, кәсіпорынның жалпы табысы және оның шикізат пен материалға кеткен шығындары арасындағы айырмасын көрсетеді.
1.2 Тәуелсiздiк жылдарындағы Қазақстанның экономикалық дамуы
Қазақстанның тәуелсiз мемлекет болып қалыптасу кезеңi 1991 жылы, яғни Кеңес Советтiк Социалистiк Одақтың тарау кезiмен тұспа тұс келдi.

Сол алғашқы жылдары бұрынғы Кеңес Одағының барлық республикалары сияқты Қазақстанда аса ауыр экономикалық, саяси дағдарыстарға тап болды.

Дәл осы кезде Қазақстанның жеке дербес экономикалық тұғырының болмауын өте айқын байқауға болатын едi. Себебi Қазақстан Республикасының экономикасы iс жүзiнде негiзiнен осы шикiзат өндiрумен және тапсырумен ғана ғана шектелiп қойған болатын.

Сонымен бiрге әлеуметтiк жағдайда тым ауыр хал кештi. Жарты ғасырдан көп жылдар бойы бұрынғы Кеңес Одағындағы Социалистiк қоғам саясаты азаматтардың ынталы әрекетiн басып оған әркез мүмкiндiгiнше кедергi келтiрiп, шектеу саясатымен айналысып отырған және оларды енжарлық пен ынтасыздыққа бейiмдеп келдi.

Оның үстiне Қазақстан үшiн жаңадан тәуелсiз мемлекет құру осы алғашқы жылдары өте оңайға тиген жоқ болатын.

Шыныменде тәуелсiз мемлекттi құру мен оны қалыптастыру шын мәнiнде барлық мәселенiң ең бастысы болатын.

Бiрақ Қазақстанның Ел басы Н.А. Назарбаевтың бастамасы бойынша бұл күрделi iстер сол кезеңдерде жеткiлiктi денгейде дұрыс жүзеге асырылып басқарылды деп айтуға бүгiн толық негiз бар.

Сонау 1990-шы жылдардың басында шынмен де үлкен iстердi алғаш бастауға тура келдi, сол себептен де болар кейбiр кезеңдерде бiздiң елiмiздiң дамуында да сан-салалы жаңылысулар мен қателесiп ұтымсыз жолдарды таңдау жағдайына жол берiлген кезеңдер болды.

Қазiр мiне тәуелсiздiктен кейiн он жыл өткеннен соң сол кезеңдерге көз салар болсақ бүгiнгi күнге дейiн орасан зор жұмыстардың жасалғанына оңай көз жеткiземiз.

Кеңес Одағы ыдырағанға дейiн Қазақстанда экономикалық бағыттар көп жағдайда тек ауыл шаруашылығы мен тығыз көп байланысты болып келедi.

Қазақстана жағрапиялық орналасуы жағыныан өте қолайлы мемлекеттердiң қатарына жатқызуға болады.

Жалпы бұл Қазақсатанның болашағына мол жақсы ықпал етерi сөзсiз. Яғни, Қазақсатнда тоғыз жолдың торабында Азия мен Еуропа материктерiнiң қиылыспа тұсында орналасқан және осыған сәйкес бiздiң елде темiр жол мен, су жолы , автомобиль және әуе жолдары арқылы қарым қатнас жасау экономикалық дамуға зор мүмкiндiк ашады.

Ал табиғи ресурстарға келетін болсақ Қазақстанның жер қойнауы табиғи қазналарға соның iшiнде мұнайға мол. Оны қазiрдiң өзiнде жақсы игеру үстiндемiз.

Қазiрше Қазақстанда мұнай өндiру көбіне сырттан келген шет елдiк инвесторлардың көмегiмен және қаржысының негiзiнде жүзеге асырылуда. Мысалы Қазақстан мұнайын игеруге ниет бiлдiрген ең алғашқы және iрi мемлекттер ретiнде Америка құрама штаттарын мен ағылшын мемлекеттерiн атауға толығымен болар едi.

Каспий теңiзiнiң мұнайына байланысты осы арада мынаны айта кеткен жөн және оның үстiне жағалауында бұрынғы Кеңес Одағының орнына жаңа мемлекеттердің пайда болуы бұл маңда түбірінен жаңа геосаяси жағдаят туғызды, яғни Каспий теңізі екі мемлекеттің теңізінен бес мемлекеттің теңізіне айналды.

Егер Қазақстан Республикасының бар мүмкiндiгiн түгелiмен толық және ұтымды пайдаланар болсақ оның болашағы жарқын мүмкiндiгi мол үлкен мемлекеттер қатарына қосылары еш бiр күмән келтiруге болмайды.

Қазiр Қазақстанда Ел басы Н.А. Назарбаевтың белгiлеген даму және өркендеудiң таяу отыз жылына белiленiп бекiтiлген статегиялық 2030 бағдарламасы бар.

Қазақстанның өзге елдермен жақсы және тату, түсiнiсушiлiк қатынастарды дамытып нығайтуы, яғни оң әрі конструктивті сыртқы дипломатиялық саясат ұстануы оның дербес мемлекет ретiнде дамып өркендеуiне қосымша кепiлдiк берерi сөзсiз.

Қазақстанның болашақта дамыған, мықты мүмкiндiгi мол мемлкетет боларына сенiммен қарай келiп, бірақ берік сенімге тіреліп отырған бір шындық.

Толассыз тарихи даму кезеңдерi осы елдiң барлық азаматтарын тәуелсiз Қазақ мемлекетiнiң тәуелсiз де дербес және демократиялық жолмен даму жолында әрбiр азаматтың өзiндiк үлес-көмегiн көрсетуi қасиеттi парызы деп мiндеттейдi.

Қазақстанның тамаша табиғаты оның жарқын болашағына өзiндiк мол мүмкiндiк туындырады, осы тұрғыда айтар болсақ мемлекетiмiздiң тағы бiр табыс көзi ретiнде оның осы бiр көркем табиғатына туризмдi балау арқылы көп табыстарды қазнаға тарауға болады және ол туризмнiң инфроқұрылымдарын салуға ықпал етедi сондай-ақ қосымша жұмыс орындарын бередi.

Тәуелсiз Қазақстан үшiн және ондағы болашақ ұрпақтар үшін талай сын сағаттарды бастан өткергендiгiне қарамастан бiздiң ел өзiнiң тарихи мұраларын сақтап та қала алады.

Қазақ тарихына қиянат жасап оны жасанды етiп бұрмалаған Кеңес дәурiрiндегi үгiт ендi тоқтатылып Қазақстан өз тарихын қайта қалпына келтiрiп оны объективтi тұрғыда зерттеп, болашақ ұрпақ үшiн зерделей бастады.

Мiне бұл да Қазақстанның бұдан былай дұрыс та қарқынды дамуының кепiлi және үлкен мүмкiндiктi ел боларына көңiлге сенiм ұялатады.

Елiмiзде iстелiп жатқан осындай аса мәндi де маңызды әрекеттер көп. Соның бiрi Қазақстан астанасының Алматыдан Ақмолаға көшiрiлуi бұл тек қана тарихи ғана мәнi бар оқиға болып қана қалған жоқ сонымен бiрге тәуелсiз Қазақстан үшiн стратегиялық үлкен қадам болды.

Ендi бұл астананы көшiрудiң қандай экономикалық қиыншылықтар кезеңiнде жүргiзлгенiн ескерер болсақ, бұл қадам Қазақстан үшiн ерлiкпен пара-пар деуге толық негiз бар.

Қазiр Ақмола қаласы жаңа есiмге ие болып Астана атанды.

Астананаң даму қарқыны жыл өткен сайын қарқындай түсуде, ол көркейiп Еуразиядағы ең көркем де осы күнгi iрi қалалардың бiрiне айнала бастады және сәулет денгейi өте жоғары қайталанбас стильде салынуда. Бұл да жарқын Қазақ болашағын меңзерi сөзсiз.

Ал ендi халықаралық тұрғыда Қазақстанның беделi өте жоғары деп бағалауға болады.

Атап айтқанда халықаралық көлемдегі ірі саяси немесе экономикалық проблемаларды қарастыру кезiнде көп жағдайда сол бiздiң аймақтарға қатысты болса Қазақстанның пiрiмен әркез есептесiп, оның пiкiрiн ескередi.

Әрине осы салада Ел басы Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың тарихи ролi мен атқарған әректтерi, яғни iстерi орасан зор болды.

Осы тұрғыдан талдау жасамас бұрын осы үлкен мүмкiндiктердiң қалай игерiлетiнiн ең алдымен есте ұстаған жөн болар деймiн.

Ысырап пен қолда барды берекесiздiк танытып , бағаламау кез келген елдiң байлығын жылдам сарқатыны белгiлi.

Қазақстанның үлкен мүмкiндектерi ең алдымен оның еңбек ресурстарынды және содан кейiн ғана оның табиғи байлықтарына тәуелдi деуге болады. Оған қазiргi кездерi ең танымал елдердi мысал ретiнде келiруге болады.

Мысалы Жапон мемлекетiнде адамдардың интеллектуальдық мүмкiндiктерi шикiзат көзi жоқ елдi ең жоғарғы индустрялы мемлекетке айналдырғаны бiрiмiзге белгiлi. Егер Қазақстан өзiнiң сыртқы және iшкi саяси және эконмикалық, әлеуметтiк саясатын дұрыс ұстанса болашақта тез дамуы алдынғы қатарлы елдер қатарыны өтерi сөзсiз. Ол үшiн ең алдымен әлеуметтiк және саяси ахуал бiр қалыпты әрi тұрақты болуы тиiс. Осы жайлы әсiресе Ел басы Н.Ә. Назарбаев жиi айтады менiңше бұл өте ең бiр қажеттi факторладың бiрi болып табылатыны ешбiр күмән келтiрмейдi.

Тек сонда ғана бiзiң Қазақстан өркениеттiтi елдердiң қатарына кешiкпей қосылары анық. Қазақстан тәуелсiздiк алғалы оның территриясында тек жақсы бастамалар ғана орын алып отыр.

Осы кезде Қазақстанда бұрын тұрып қалған заводтар иен фабикалар қайта iске қосылып экономикалық мүмкiндеiктерi жандана түстi.

Сонымен бiрге салық саласында да белгiлiенген жеңiлдiктер кәсiпкеррлiктi жан –жақты жандандыра түстi.

Ендi Қазақстанның мүмкiндiктерiне тоқтам жасап кетер болсақ ол ең алдымен оның табиғи, еңбек ресурстары мен өзiнiң индустриялық кешенiне негiзделген.

Қазақстан ТМД елдері бойынша өзiнiң экоонмикалық даму денгейi бойынша ең алғашқы қатарлардан көрiнуде.

Ұлттық тенгеннiң баламы бiр қалыпты және ұтымды болуда.

Мiне осының бәрi қорыта айтқанда Қазақстаннның ең өркенниеттi елдер қатарына қосылуына толық негiз бола алады.

Тағы бiр айта кетер жағдай ол Қазақстан жастарының басым көпшiлiгiнiң жаңа технологияны игеруге өте жоғары ынта мен ұмтылыс бiлдiруi. Бұл қазiргi кезеңде сөзсiз маңызды.

Осының бәрi топтап келгенде Қазақстанның дамуына мол мүмкiндiктер ашады және оған бiздер сенемен қараймыз.

Ұлттық экономиканың кандайында болмасын, барлық нарық-тардың дамуы мен реттелуіне бағытталған әрекеттер мезгіл мен экономикалык кеңістікте түрақты түрде бір-бірімен келісімді бо-луға тисті. Осы мәселелерді дүрыс шешу үшін экономикалық жүйенің жекелей жоне жалпы тепе-тендік болмысын арнайы бөліп алып талдау керек. Тауарлар нарығы тепе-тендік жағдайда болу үшін, болып түрған баға дәрежесінде болжам етілген өнімнің щығарылуы жиынтық сұранысқа немесе жоспарланған жиынтық шығындарға тен. болуы керек.

тұтыну (С ) — үй шаруашылықтарының сұранысы;

инвестициялар (I) - кәсіпкерлердің күрделі жабдықтарға сұра-нысы;

мемлекеттің сатып алуы (G) — мемлекеттің тауарлар мен қызметтерге сұранысы;

таза экспорт (X) — отандық тауарларға шетелдіктердің сұраны-сы мен шетел тауарларына отандастардың сұранысының айырымы.

Басқаша айтқанда, AD түпкі өнімдерге сұраныстың жалпы сомасына тең болады:

С + I = G + X.

Егер сатып алушының табысы ессе, оның нақты тауарға сұранысы да өседі. Осы сияқты, егер жалпы ұлттық өнім кобейсе, жиынтық сұраныс та өседі. Ал, AD мен ЖҰӨ қатынастарын сипаттаудан бүрын, ЖҰӨ-нің өзгеруіне әсер ететін жағдайлармен таны-сайық.

Макроэкономиканың фундаменталдық пропорцияларының біреуі, ол белгілі уақыт мерзімінде барлық сатылудың құн мөлшері — ақша ұсынысының, оның осы мерзімдегі экономиканың барлық секторларының арасындағы айналу санының көбейтіндісіне тең болуға тиісті. Басқаша: егер бір жылда барлық ақша массасы толык 5 айналым жасаса, яғни әрбір ақша бірлігі орта есеппен 5 рет экономиканың бір секторынан басқасына өтіп отырса, онда елдегі түпкі тауарлардың жылдық сатылымының көлемі 5-тің ақша ұсынысына кобейтілгеніне тең болады. Біздің мысалда V = 5 жылдык айналымға. Айтайық, ақша ұсынысы (М) 200 млрд ақша бірлігі, сонда:

MxV=20Qx5=1000 млрд ақша бірлігі=бір жылда сатылган барлық түпкі тауарлардың құны;

MxV - бага дорежесі х Q = ЖҰО;

бүнда 0 - бір жылда өндірілген тауарлар мен қызметтердіН мөлшері.

Қорытып келгенде:

MxV=PxQ;

Осы теңдіктен мынадай маңызды жағдайды айқындаймыз: жиынтық сұранысқа ақша массасының көлемі және оның эконо-миканың секторларының арасындағы айналысының шапшаңдығы әсер етеді.

Жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторлар: өндірістің технологиясы, жеке тауарлар нарығында өзгерістер тудыратын шығындар.

Ұзақ мерзімде өндірістің нақты көлемі үшін жиынтық сұраныстың маңызы елеулі емес фактор болып табылады. Жиынтық сұраныс бағаның дәрежесін өзгертеді, бірак ол ЖҮӨ-нің нақты көлемін өзгерте алмайды. Сондықтан Үкіметтің микродәрежедегі басты міндеті — жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторларды дүрыс белгілеп және соған сәйкес шараларды жүзеге асыру болып табылады.

Нарық жағдайындағы ұлттық өндірісті реттеу механизмнің екі негізгі бағыты бар. Бірінші — нарық жүйесі өзін-өзі автоматты түрде реттейді дейтін классикалық бағыт. Осының өкілдері Д.Ри-кардо, Д.Стюарт-Милль, Ф.Эджворт, А.Маршалл, А.Лигу. Екінші — кейнстік — нарық жүйесіне мемлекет қажетті түрде араласуға міндетті (әсіресе депрессия жағдайында) деп есептейтін бағыт.

Экономист-классиктер баға, жалақы, проценттік ставка икемді деп түсінген, яғни, сұраныс пен ұсыныстың балансын сипаттап, жалақы мен баға оз еркімен жоғары және төмен жылжып отырады. Бұлардың айтуы бойынша, жиынтық ұсыныс AS, ЖҮӨ-нің потен-циалдық көлемін керсететін тік түзу сызық түрін алады. Бағаның төмендеуі жалақыны томендетеді, сондықтан толық жұмыспен қам-ту сақталады. Нақты ЖҰӨ-нің көлемі азаймайды. Осында барлық өнім баска бағамен сатылады. Баскаша айтқанда, жиынтық сұра-ныстың төмендеуі ЖҮӨ және жұмыспен қамтуды темендетпейді, ол тек бағаны төмендетеді. Сойтіп, классикалық теория бойынша, мемлекеттің экономикалық саясаты тек бағаның дәрежесіне әсер етеді, ол өндірістің колемі мен жұмыспен қамтуға әсер етпейді. Сондықтан мемлекеттің өндіріс колеміне және жұмыспен камту процестеріне кірісуі қажет емес.

Экономикалық тепе-тендік туралы кейнстік кезқараспен та-нысайық. Экономикалық ғылымда классицизм 30-жылдарға дейін үстемдік еткен. Осы жылдары жарық көрген Дж.М.Кейнстің «Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы» де-ген еңбегінде классикалық теорияның негізгі түжырымдары сы-налды. Біріншіден, Кейнстің дәлелі бойынша, неоклассикалық үлгілерде көрсетілгендей, экономика кедергісіз дамып отырмайды, ал жалақы мен бағалар сонша икемді емес. Екіншіден, инвестиция-лар, жинақ және проценттің ставкалары арасындағы негізгі байла-ныстар күмән тудырады. Осылардың нәтижесінде, Кейнс бойын-ша, мемлекеттің кірісуінсіз, автоматты түрде тепе-тендікке жету мүмкін емес. Жалақының қысқарылуыньщ арқасында толық жұмыс-пен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне Кейнс сенбейді. Оның түжы-рымы бойынша, жұмыссыздықтың болуына қарамастан, жалақы төмендемейді және нарық тепе-тендіксіз жағдайда қалады. Жалақының томенгі шегі болуына байланысты жұмыссыздықтың белгілі қөлемі ылғи болады. Осындай жұмыссыздықты жою үшін жиынтық сұранысты кеңейту керек, бұл жағдай еңбекке сұранысты өсіреді.

Кейнстің дәлелдеуі бойынша, бағаның төмендеуі экономиканы қүлдыраудан автоматты түрде алып шыға алмайды және проценттің ставка дәрежесі қолма-қол ақшаның сұранысы мен ұсынысына тоуелді болады. Басқаша айтқанда, тұтынушылар өз табыстарынан жинақ жасауға шешім алғанда, олар тұтынуға тағай-ындалған табыстарының колемінен жинақ жасайды. Проценттің ставкасы қандай икемді болмасын, ол жиынтық сұраныстың төмендеуін тоқтата алмайды. Сондыктан, тепе-теңдікке жұмыспен қамтамасыз ету толык болмаған жағдайда жету мүмкін.

Осы аталған екі концепцияның экономикалық даму үшін қандайы қолайлы деген сұрақ туады. Осылардың мынасы дүрыс, ал мынау олай емес деуге болмайды. Нарық барлық жағдайды озі ғана, мемлекеттердің кірісуінсіз шешеді деп айту оңай емес. Кейнстің корсетуі бойынша, мемлекет нарық экономикасына әсер ете алады жоне бұл үшін оның қарамағында кажет қүралдар бар.

Мынадай орынды сұрақ туады: I мен S-тің тепе-тендігінің классикалық үлгісінін кейнстік үлгіден айырмашылығы неде?

Айырмашылықтары мынада:

Біріншіден, классикалық үлгі бойынша, соншама ұзақ мерзімді жұмыссыздық болуының мүмкіндігі аз деп есептеледі. Бағаның иксмділігі бүзылған тепе-тендікті орнына келтіріи отырушы еді. Ал Кейнс ұсынған үлгі бойынша, 1 мен S-тің тең болуы жұмыс-пен толық қамтамасыз етшмеген жағдайда мүмкін болады. Толык жұмыспен қамтылған жағдайда тепе-тендікке жету инвестициялык процесс жанданғанда мүмкін болады.

Екіншіден, классикалык үлгі нарыққа икемді баға механизмінщ болуы тон деп түжырымдайды. Кейнс бүндай жағдайдың болуына сенімсіздік бшдірді: кәсіпкерлер өздерінің өнімдеріне сұраныстың күлдырауына тап болып, бағаны томендетпейді. Олар ондірісін қысқартып, жұмыскерлерді азайтады. Бұл оған тон барлық әлеуметтік-экономикалық зардаптармен жұмыссыздықты тудырады.

Үшіншіден, жинақтар тек проценттің ғана емес (классиктердің айтк.анындай), олар табыстардың да функциясы болып табылады.

Инвестициялардың өсуі ЖҮӨ-ді есіреді және толық жұмыс-пен қамтамасыз етілуге көмек береді. Осының негізінде мульти-пликатордың эффекті (тиімділігі) жатады.

Мультипликатор концепциясының мәні мынада: автономия-лық инвестициялардың өзгерістері мен жалпы ұлттық өнім өзгерістерінің арасында түрақты байланыс болады.

Мультипликатордың эффекті мынадай жағдаймен байланыс-ты: инвестициялардың өсуі ұлттық табыстың осуіне әкеледі. Бірақ, ұлттық табыстын осуінің мөлшері инвестициялардың алғашқы өсуінен артық болады.

Экономиканы тепе-тендік жағдайға жеткізетін жалпы ұлттық өнімнің оптималдық колемін анықтайтын кейнстік теория мынаны корсетеді, Инвестициялар оскенде, ЖҰӨ-нің өсуі инвестициялардыц бастапқы қосымша осуінен анағүрлым көп өседі. Инвестициялар эффектің (тиімділіктің) үдеи түсуіне, ұлғая түсуіне әкеліп соғады. Бастапқы эффектіден болек (басқа), екіншілік, үшіншілік эффект туады — бір сферада жасалған шығындар, басқа сфераларда өіщірістің кеңейіп, жұмыспен қамтудың жоғарылауына осер етеді.

Мультипликатор инвестициялардың өсуінен табыстардың осуінің артығын корсететін сандық коэффициент болып табылады.

Мысалы, инвестицияның өсімі 10 млрд тсң болсьш, ал бұл ЖҰО-ді 20 шірд осірсш. Сонда, мулыишшкатор 2 болады. Егер ЖҮО 30 млрд оскен болса, ммультшіликатор 3 болады.

Бастапқы инвестициялар жұмыспен қамтудың колеміне осер етеді. Тауарға сұраныстың өсуі өндірушілерді, ондірісті кеңейтуге, жабдықтар сатып алуға, жұмыскерлер жаддауға итермелейді. Сойтіп, бастапқы инвестициялар ұзақ мерзімде жаңа инвестицияларды, жаңа жұмыс орындарын тудырып және ЖҮО-ді өсіріп, үлғаймалы үдайы өндірісті жандандырады. Жабайы мысал келтірейік. Айтайык, жолдар жасау үшін мемлекет 1 млн инвестиция жүмсады. Егер қоғамда қалыптасқан МРС 0,8 тең болса, онда мультипликатор К мынадай болады:

К = ІДІ-МРС) = 1/(1-0,8)=1/0,2=5.

Ал ЖҮӨ-нің есімі қандай болады? Ол мынаган тең болады:

ДҮ=ДІхК= 1000000x5=5 млн.

Мынадай жағдай есте болғаны жөн. Мультипликатордың эффекті жұмыспен толык қамтамасыз етілмеген экономикада орын алады. Осы қорытындының заңдылық негізі бар. Шынында, егер қоғамның барлық ресурстары толық іске тартьшған болса, қосым-ша жұмысшьшар жоне қосымша өндірістік қуаттар қайдан келеді?

Классикалық теорияның жинақ пен гашестициялар процестеріне көзқарасы жинақтың көп болуының үнамды екенін сипаттайды. Жинақтар жоғары болғаны инвестициялардың көзінің мол екенін керсетеді. Сондыктан, классиктердщ айтуы бойынша, жинақ жасауға икемділіктің жоғары болғаны ұлттың коркеюіне жол ашады.

Бірак, жинақтың мол болуы қоғамды қашан болмасын байыта бермейді. Осыған дейін оңгіме автономиялық инвестициялар, яғни ЖҮӨ-нщ көлемі мен динамикасына тәуелді емес, капиталдық салымдар гуралы болған. Автономиялық инвестициялар, кобінесе, техникалық жаңалықтарды еңгізудің нәтижесіндегі капиталдык салымдар түршде болады.

Жаңашыл адамдар жасаған осы жобалар, шынында, ЖҮӨ-нің жағдайымен жоне оның колемімен байлаиысты болмайды. Осыдан басқа, автономиялык инвестициялар мемлекеттщ капиталдық еа-лымы болады.

Нақты жағдайда инвестициялар мен табыстардың озара әсері орын алады. Бастапқы салымдар түрінде жасалған автономиялық инвестициялар, мультипликатордың эффектшің аркасында ЖҮӨ-нің осуіне океледі. Іскерлік белсенділіктің жандануы, жұмыспен қамтылудың осуі кәсіпкерлердщ әр түрлі топтарының инвестиция жасауға икемділігін өсіреді. Мше, дәл осындай инвестицияларды туынды (іоуелді, екіншілік) деп атау орын алған. Олар ЖҮӨ-нің динамикасына тәуелді болады. Туынды инвестициялар, автоно-миялықтармен қосылып, экономикалық өсуді шапшандатады, оны тездетеді және акселератордың эффекті деген атақ алады (акселе-ратор — жылдамдатушы). Бірақ жылдамдатудың бағыты басқа жаққа бүрылып кетуі мүмкін. Мультипликация мен акселерация эффектінщ нотижесінде табыстың томендеуі туынды инвестиция-ларды да қысқартады. Ал, осы жағдай ондірістің тоқырауына океліп соғады.

• 
  Ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
  
• 
  Ұлттық экономка масштабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды анықтау;
  
• 
  Инфляцияның табиғатын талдау;
  
• 
  Экономикалық өсудің механизмі мен факторларын реттеу;
  
• 
  Экономикадағы циклдық ауытқулар мен конъктуралық өзгерістердің себептерін зерттеу;
  
• 
  Ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;
  
• 
  Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсаттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.
  

Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын агригаттық көрсеткіштердің қалыптасуының принциптерін, яғни ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін экономикалық өсудің қарқынын, т.б. зерттеуді көздейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері агрегатталған жиынтықтар деп қаралады.

Осының нәтижесінде экономикалық агенттердің іс-әрекеттерінің мотивтері былай тұжырымдалады: барлық бір-бірімен байланысты ұлттық өнім шығаратын өндірушілер біріктіріліп бір тұлға-жиынтық өндірушілер деп қаралады:

Ал өндіріс факторларын сатып, түскен табысқа нарықта осы ұлттық өнімге сұраныс жасайтын барлық тұтынушылар, біртұтас жиынтық тұтынушы деп қаралады.

Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі.

Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол пайдаға ие болғаны сипатталады.

Өндіріс факторлары нарығында тепе-теңдік орнағанын осы нарыққа түскен өндірістік ресурстардың өзінің сатып алушысының табылғаны көрсетеді, ал сұранысты қалыптастыратын ресурстардың иелерінің шекті табысы, ұсынысты қалыптастыратын әр ресурстың шекті өніміне тең болады. Егер ақша нарығында ұсынылған ақша қаржыларының саны, оның өздерінде болғанын ұнататын адамдар мен кәсіпкерлердің сұранысына тең болса, онда осы ақша нарығында тепе-теңдік болғаны.

Жалпы экономикалық тепе-теңдік идеясы бұдан көп бұрын экономист-классиктердің назарын аударған А.Смиттің айтуы бойынша, өндірушілер мен тұтынушылардың бір-біріне еркін әсер еткен жағдайында хаос орын алмайды. Бұл жағдайда индивидтердің жеке табыс көздеп жасайтын іс-әрекеттерінде экономикалық тәртіп орын алады. Осы болмыс баршаға қолайлы жалпы тепе-теңдікке жетуге мүмкіндік әкеледі.

Жетілген бәсеке жағдайында жалпы тепе-теңдіктің болу мүмкіндігін тұңғыш дәлелдеген Л.Вальрос.

Микродәрежедегі жалпы экономикалық тепе-теңдіктің болуы тауарлардың, қызметтердің және өндірістік ресурстардың әр түрлерінің сұранысы мен ұсынысының тең болуымен байланысты, ал макроэкономикалық тепе-теңдік жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңесуімен белгіленеді.

Басқаша айтқанда, Вальрастың заңы бойынша, егер кейбір нарықтарда артық сұраныс болса, онда басқа нарықтарда осы көлемде артық ұсыныс болуға тиісті. Нәтижесінде, артық сұраныс пен артық ұсыныстың сомасы, қашан болмасын нөлге тең болады.

Ұлттық экономикалық тепе-теңдікке жету әдістерін сипаттау үшін А.Маршалдың неоклассикалық концепциясы кең қолданылады. Бұның мәні мынады: өндірушілер мен тұтынушылар өздерінің сату және сатып алу жоспарларын экономикалық конъюнктураның жағдайын үйлестіреді. Нәтижесінде, нарықтағы тепе-теңдік сұраныс бағасының ұсыныс бағасынан артық болуының арқасында орнайды. Осындай артық болушыларды есепке ала отырып, өндіушілер ұсыныс көлеміне өсіреді, немесе төмендетеді.

Экономикалық тепе-теңдік түсінігіне жетімсіз информация, экономикалық субъектілердің болжауларының қателіктерінің немесе, мемлекеттің экономикалық саясатының тұрақсыздығының нәтижесінде пайда болған, экономикалық конъюнктураның ауытқуларын жатқызады бұл жағдайда, экономикалық субъектілердің күтімдеріне сәйкес келетін экономикалық болмысының практика жүзінде қандайы болмасын, ол тепе-теңдік болмысы деп ұйғарылады.

Ал экономикада рационалды субъектілер әрекет еткендіктен, олардың күтімдері, әдетте, орынды деп есептеледі және тепе-теңдікке жету үшін мемлекеттің кірісуі қажет болмайды.

Ұлттық экономикалық қызмет ету нәтижесін өлшеу үшін теория мен шаруашылық практикада әр түрлі көрсеткіштер қолданылады.

Бұл көрсеткіштердің бірнеше түрі ұлттық өндірістің қосымды көлемінің шамасын бағалау үшін пайдаланылады. Бұған жататындар: жалпы қоғамдық өнім (ЖҚӨ), түпкі қоғамдық өнім (ТҮҚӨ), таза қоғамдық өнім (ТҚӨ), таза ұлттық өнім (ТҰӨ), жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс (ҰТ), жеке табыс (ЖТ), арадағы өнім (АӨ).

Ұлттық есептің БҰҰ статистикалық комиссиясы жасаған стандарттық жүйесі әлем практикасында 1953ж. бастап қолданылып келеді.

Ұлттық экономиканың қызметі елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесімен; олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында бөліну мөлшерімен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу процесінде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық бөлінумен сипатталады. Ұлттық экономиканың бүкіл әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесімен тығыз бірлесіп, іс-әрекеттер жасау дәрежесі өндіргіш күштердің даму дәрежесі, ғылыми техникалық прогрестің масштабы, сипаты және темпі, өндірістік ресурстардың сапасы, территорияның көлемі және инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі әсер етеді.

Батыстық экономикалық теория мен статистика бойынша жалпы ұлттық өнім көрсеткіші материалдық емес өндірістегі кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың табыстарынан тұрады. Жалпы ұлттық өнімге амортизация арнасы да енеді, соңғысы болса пайдаланылған еңбек құралдарының құнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.
III БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА КӨЛЕМІНДЕ ТҰТЫНУ МЕН ЖИНАҚТАУ

3.1 Инвестициялардың функционалдық ролі
Макроэкономикалық пропорциялардың оптималды болуы сұра-ныс пен ұсыныс механизмі арқылы жүзеге асырылады.

Фирмалар, капиталдың окілі бола отырып, өнім ондіреді, оны сатып ақша алады жоне жұмысшы күшіне сұраныс білдіреді. Жұмыскерлер жұмысшы күшін ұсынады. Осы үшін акы алады және ондірілген өнімге сұраныс жасайды. Фирмалар мен үй шару-ашылықтарының өзара әсерінің негізінде тауарлар мен қызметтер нарығында ЖҮӨ-нің тұтыну мен жинаққа боліну пропорциясы қалыптасады.

мен ағымды тұтынудың айырымына тең болады. Жинақтар бола-шақтағы ондірістік жоне тұтынулык. қажеттіктермен байланысты процесс болып табылады.

Сойтіп, жинақтар — инвестиция жасаумен байланысты,эконо-микалық процесс; ағымды өндірістік және тұтынулық қажеттер шығындарының пайдаланылмай қалған табыстары жинақталады. Жинақтарды фирмалар және үй шаруашылықтары жасайды. Фир-малар жинақты инвестиция жасау үшін - өндірісті кеңейтіп, пайданы көбейту үшін жасайды. Үй шаруашылықтарының жинақ жасауының бірнеше себептері болады: кдртайғанда зәрулікке ұшырамау үшін, балаларына қаддыру үшін, жер, қозғалмайтын және қымбат, ұзақ мерзім пайдаланатын заттар сатып алу үшін. Жинақ-ты және инвестицияны ор экономикалық субъектілер әр түрлі себептермен, өз еркімен жасайды.

Табыстар тұтыну мен жинаққа қалай бөлінеді? Осы сұраққа жауап алу үшін тұтыну қызметтерінің жалпы қасиеттерін сипаттау керек. Бұл тұтыну шығындарының табыстарға қатынасын көрсетеді.

Үй шаруашылықтарының жеке тұтынуы (С) тиімді сұраныстың маңызды бөлігін қүрайды. Жинақ, табыстардың тұтыну шы-ғындардан артықтығы екенін еске түсірсек, тұтынуды белгілейтін факторларға талдау жүргізу, сонымен бірге, жинақ тәуелді болатын факторларды таідау болып табылатыны айғақтанады:

Ү = С + S.

Осы тендеу табыстың бір бөлігі жеке тұтынуға кететінін, ал артығы жинақ (S) нысанын алатынын көрсетеді. Осымен бірге, қоғамның шығындары, бір жағынан, тұтыну қажеттеріне сұраныс (С) түрін, екіншіден — инвестицияға сұраныс (I) түрін алуы мүмкін:

Ү = С + I.

Ұлттық табыстың көлемі мен тұтыну шығындарының ара-қатынасын сипаттай отырып, Д.Кейнс тұтыну дәрежесі табыстың дәрежесіне тәуелді деп түжырымдаған. Тұтынуды мына функция арқылы корсетуге болады:

С = С (Ү).

Бірақ табыс тұтынумен катар, жинакты белгілейтін негізгі фак-тор болып табылады:

S = S (Ү).

Зерттеулердің нәтижесінде тұтынудың қозғалуы табыстың қозғалу бағытында жүретіш дәлелденген. Бірақ тұтыну табысқа ғана тоуелді емес, ол тұтынуға шекті бейімділікке (MPS) тоуелді болады:

МРС = Тұтынудагы өзгеріс/Табыстагы өзгеріс = ДС/ДУ.

Осы үлгі қосымша табыстың қандагі бөлігі тұтынудың осіміне кететінін көрсетеді.

Осыған үксатып жинаққа шекті бейімділікті (МРС) карауға болады.

Жинаққа шекті бейімділік - бұл жинақтағы қандай болмасын өзгерістердің, осы өзгерістердің табыс тудырған өзгерістермен ара-қатынасы болып табылады:

М?$=Жинақтагы әзгеріс/Табыстагы өзгеріс = AS/АУ.

Жеңіл байқауға болады, егер С + S = У (жиынтық табыс тұтыну мен жинаққа бөлінеді), AC + AS = АУ. Онда тұтынуға шекті бейімділік пен жинаққа шекті бейімділіктің қосындысы 1 тең болады:

МРС + MPS = 1; МРС +MPS =ДС/АУ + AS/AY =A(C+S)/AY =AS/AY =

Сондықтан,

МРС = 1 - MPS және MPS=1 - МРС.

Тұтыну мен жинақтың функцияларын анықтағаннан кейін, олардың дәрежесіне шешуші фактор болып әсер ететін табысқа келейік. Әдетте, табыстың өсуімен бірге тұтыну мен жинақ та өсіп отырады. Түрақты экономикалык өсу жағдайында МРС-тың төмен-деу тенденциясы байқалады, a MPS - өсу тенденциясына ие болады. Инфляция жағдайында басқаша процесс орын алады: МРС өсу тенденциясына ие болады, MPS - томендеу тенденция-сына. Экономикалық жағдай түрақсыз болғанда, халықтың салы-мы инфляциядан сақтандырылмаған болса, ол езінің тұтынуын, әсіресе үзак мерзім пайдаланатын тауарларды, кебейте түседі. Осындай жағдайда жинақтың ерекше түріне халықтың зергерлік тауарларды, тондарды, машиналарды, т.б. сатып алулары айналады.

Осы факторлардан басқа, тұтыну мен жинаққа осер ететін факторлар мыналар:

• тұтыну мен жинақты азайтатын салықтардың осуі, бағалар-дын котерілуі;

• әлеуметтік сақтандыруға төлемдердщ осуі (жинақты азай-туы мүмкін);

• сұраныстың күрт осуі (тұтынудың оте кобеюі мүмкіндігі туады);

• нарықта ұсыныстың осуі (жинақтың азаюын тудыруы мүмкін);

• табыстардың осуі (тұтыну мен жинақтьщ өсуіне әсер етеді).

Әдетте инвестиция деп жаңа өндірістік куат пен капиталдық активтер жасау мақсатпен жинақтауды пайдалану түсініледі. Ин-вестицияньщ құрамына машиналар мен жабдықтар алуға жүмсал-ған барлық щығындар жатады, қүрылыс-монтаж жұмыстары жоне запастың өзгерістері кіреді. Құнды қағаздардың қозғалысы (мемлекеггік облигацияларды сатып алу-сату) инвестицияға тікелей қатынасы болмайды. Инвестиция жүргізу тікелей тауарлық нарықпен байланысты, ал облигацияның сатып алу-сатылуы құнды қағаздар нарығымен байланысты. Инвестициялардың игіліктер на-рығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері бірдей болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде игіліктер нарытыңда тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайта-рьшым болмайды. Ұзақ мерзімде инвестициялардың әсерімен сұра-ныс та, ұсыныс та озгереді.

Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныс-тың екінші қүрамы болып табылады. Осымен қатар жинақтар мен инвестициялар тиімді сұраныс көлеміне қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты азайтса, инвестициялар оны кобейтеді.

Инвестициялар дорежесі коғамның ұлттық табысыньщ көлеміне елеулі әсер етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көпте-ген макропропорцияларына әсер етеді. Кейнстік теориада инвести-цияның дәрежесіне және жинаклың дорежесіне кобінесе әр түрлі процестер мен жағдайлардың әсер ететіні аталып көрсетіледі.

Елдің масштабындағы инвестициялар (капитаддық салымдар) үлғаймалы үдайы өвдіріс процесін белгілейді. Жаңа кәсіпорындарын қүру, түрғын үйлер салу, жол жүргізу жоне жаңа жұмыс орында-рын жасау, инвестиция жасау немесе капитал жасау процестерімен байланысты болады.

Инвестициялардыц козі жинақ болады. Бірақ моселе мынада: жинақты жасайтын бір іиаруашылық субъектілері болса, инвестицияларды басқа шаруашылық субъектілері жасауы мүмкін.

Көпшілік халықтың жинактары, инвестициялардың козі болып табылады. Бірақ осы адамдар нақты игіліктердін осуімен байланысты капиталдың салымын жасамайды. Қызмет жасайтын әр түрлі фирмаларда инвестицияның козі болады. Осы жағдайда «жинақтаушы» мен «инвестор» бір тұлға болады.

Инвестицияларға қандай факторлар осер етеді? Маңыздыла-рын атап отейік.

Біріншіден, инвестиция жасау процесі күтілетін пайда нормасынан немесе рентабелдіктен жасалатын капиталдың салымынан тоуелді болады.

Екіншіден, инвестор шешім қабылдағанда капиталдық салым жасаудың балама мүмкіндігін есепке алады. Бүнда процент став-касының дорежесі шешуші рөл аткарады.

Айта кетейік, проценттің дорежесі жоне инвестициялар мен жинактардың колемдерінің арасындағы функционалдық байланыс-тар классикалык мектептің теоретиктарының енбегһще корсетілген болатын. Инвестициялар кейнстік концепцияда, классикалық кон-цепциядағыдай, проценттің нормасыныц функциясы болып табы-лады, ал жинақтар, Кейнс бойынша, табыстың функциясы: S=S(Y). Осы жерде Дж.Кейнс пен А.Маршаллдыи козкарастары бір-бірше үқсамайды, А.Маршалл жинақтыц молшерін проценттің ставкасы-нын. колемімен байланысты деп түсінеді.

Сөйтіп, инвестициялар процент ставкасының, ал жинақтар табыстың функциясы болып табылады.

Инвестициялар салық салу дорежесіне тоуелді болады.

Инвестициялық процеске ақшаның инфляциялық құнсызда-нуы әсер етеді.
3.2 Тұтынуға бейімділік
Жиынтық тұтынуға талдау жасаганда қоғамдық тұты-нуға жұмсалған жалпы ресурстардың санына ықпал ететін объективті және субъективті факторлардың рөлін зерттеу маңызды. Тұтынудың жалпы көлемі, әдетте табыстың жалпы көлеміне тәуелді болады. Тұтынуға ықпал ететін психологиялық фактордың рөлін Дж. М. Кейнс былайша сипаттайды: "Біздің негізгі психологиялық заңды басқаша алып, арқа сүйеуіміз жайдан-жай емес, адамзат жараты-лысынан, сонымен қатар тәжірибені тәптіштеп үйрену негізінде, әдетте, ездерінің тұтынуын арттырады, алайда табыстың өсу мелшеріндей дәрежеге өспейді". Белгілі Итальян экономисі А. Пезенти "сонымен , анықталған" "негізгі психологиялық заңның" маңызы былайша: "егер табыс өзгерсе, тұтыну да сол бағытта өзгереді, алайда тұтынудың өзгерісі, табыс өзгерісіне қарағанда аз болады"

Тұтыну езгерісі және оның ықпалымен мүмкін болатын табыс езгерісінің арақатынасын тұтынуға шектеулі бейімділік деп атайды.

(MPC-marqinal propensity to consume) MPC =дү

Айталық, адамның 1000 доллары бар деп үйғаралық. Оның ай сайынғы табысы бірдей мелшерде 100 долларға өсетін болса, тұтыну шығындары қалай еседі екен, соны талдайық.

Кестеден көріп отырғандай, ай сайын кіріс өседі, алай-да қосымша әрбір 100 доллардан тұтынуға салыстырмалы аз үлес жүмсалады да, басым көпшілігі сақталады (жи-наққа кетеді). Мысалы, ақпавда қосымша 100 доллар та-уып, оның 90 долларын тұтынуға жүмсады, ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға қалдырды. Наурыз айында қосымша 100 доллардан, 80 долларды тұтынуға, 20 дол-ларды сақтауға бөледі т. б. нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны өседі, алайда табыстың есу қарқынынан төмен. Табыстың өсуімен адам жақсы ішінеді, киінеді, саяхат шегеді, сонымен бірге оның жинақ мелшері де өседі. Тұтыну да, жинақ та абсолютті мөлшерде еседі, алайда тұтыну үлесі салыстырмалы бірте-бірте азаяды да, жинақ үлесі үлғаяды.

Сонымен, "негізгі психологиялық заңға" сай тұтынуға шектеулі бейімділік мөлшері нел мен бірдің арасында болады:

Формуладан керініп түргандай, жинаққа шектеулі бейімдшік, жинақ мөлшерінің езгерісінің табыс өзгерісіне қатынасы ретівде анықталады:

AS МРС =тт; (мүнда MPS — marqinal propensity to save)

Мынадай сұраққа ойланайық — жинаққа шектеулі бейімділік пен тұтынуға шектеулі бейімділіктің арақатынасы қандай болмақ? Сұраққа жауап беру үшін, мынадай үғымдармен белгіленетін экономикалық қүбылыс-тардың мәнін толығырақ талдау қажет:

1) тұтынуға шектеулі бейімділік;

2) жинақка шектеулі бейімділік.

Жалпы табыс өсетін болса, өсімнің бір белігі тұтынуға, ал қалған белігі жинаққа (сақтауға) кететіні түсінікті болса керек. Үшінші варианттың орын алмайтындығынан тұтыну мен жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. Сонымен 10 кестеден көргендей, AC + Д5 = Ау онда ДС(Д.у + AS) Ay = 1

Мысалы ақпанда МРС + MPS = 0,9 + 0,1 = 1 наурызда 0,8 + 0,2 = 1 т. с. Жинаққа шектеулі бейімділік бір өлшем-ге дейінгі тұтынуга шектеулі бейімділік қатынасына толықтырушы болып табылады. Осы кезге дейінгі әңгіме тұтынуға бейімділік жеке субъект немесе отбасы дәрежесінде қаралды. Әрине жекелеген отбасыларьшың кірістері мен шыгыстары қозғалысының ауытқуы сонша-лықты көп те болуы мүмкін, алайда "негізгі психологиялық заң" езінің мәнділігін макро дәрежеде де көрсете алады.

Тұтынуға бейімділікті графикпен түсіндіріп көрелік.

График қалай қүрылады? Абцисса есінде таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қалады. Ордината өсівде — тұтыну шығындары. Егер шығыстар кірістермен дәлме-дәл сәйкес келсе 45° бүрышпен жүргізілген тіке сызықтың бойындағы кез келген нүкте оны көрсеткен болар еді. Алайда шын мәнінде мүндай сәйкестік орын алмайды, табыстың тек бір бөлігі тұтынуға жүмсалады. Сондықтан да тұтыну қисыгы 45° сызығынан темен ауытқиды. 45° сызығы мен тұтыну қисыгының В нүктесінде қиылысуы жинақтық нөлдік дәрежесін көрсетеді. Осы нүктеден солға қарай жағымсыз жинақ (яғни шыгыс кірістен асады — "қарыз"), ал оңға қарай — жағымды жинақ. Мысалы, табыс 7000 доллар болғанда жағдай былайша сипатталады. Е\Е₀ кесіндісі тұтыну мөлшерін, ал ЕоЕ_г кесіндісі — жинақ мөлшерін көрсетеді. Отбасы бюджеттерінің тепе-теңдігі тек В нүктесінде байқалады, өйткені тек осында кіріс пен шығыстың тепе-теңдігі орын алады.

Жинаққа бейімділік жинақ өсімінің тұтыну өсіміне қатынасын керсетеді. Жинақталатьш тұтынуға түспейтін табыстың бір бөлігі болатындықтан жинақ пен тұтыну графигі, Самуэльсонның айтуынша "сиамдық егіздердей" бірін-бірі толықтырады, өйткені жинақ (сақтау) + тұтыну = қоғамның таза табысы.

Жинак графигі қалай қүрылады? Ол үшін мына бір қызғылықты жайды көру керек: біріншіден, 42-суреттегі абцисса өсін, 45° сызық деп үйғару керек, екіншіден

45° сызықта айнаны орналастырсақ, оған түскен график жинақ сызыгының көрінісі болады. В нүктесі жинақ нөлге тең болғавдагы табыс дәрежесі. Одан төмен жағымсыз жинақ, одан жоғары жағымды жинақ.

Жогарыда атап өткендей тұтынуға шектеулі бейімділік (МРС), косымша табыстан туындайтын қосымша тұтыну мелшерін сипаттайды. Графикке бұл тұтыну көлбеу қисыгы арқылы көрінеді, қүлама көлбеу жоғары МРС-ты, ал жай келбеу — төменгі МРС суреттейді. < пунктирлі сызықпен бейнеленген кішкене үшбүрыш табыстың 400° тан 500° долл. өсуі. Осы үшбүрыш тұтынуға шектеулі бейімділік категориясының мәнін көрсетеді. Табыстың 4000 долл. 5000 долларга ескенде тұтынуға 850 доллар жүмсал-ды. Олай болса, МРС 850: 1000 долл. = 0,85 долл. болады.

МРС-тің көрінісін суреттейік 0,85 долл. тең, яғни кіші үшбүрышқа тең.

Табыс 4000-нан 5000 долл. өскенде абцисса есімен оңға қадам жасалады. Мүнда тұтыну сызығында Внүктесінен С нүктесіне ауысу орын алады. МРС деп отырғанымыз тұтыну сызығының келбеу тереңдігі. Бұл көлбеу а бүрышының tg мен елшенеді. ол үшін Х/Хо-ның Х₀Х₂ қатынасын білу керек.

Шектеулі елшемге талдау шектеулі табыс, шектеулі шығындар бөлімдерінен таныс. Мысалы, шектеулі шығындар жалпы шығындардың келбеу сызығын көрсетеді, шектеулі табыс жалпы табыстың келбеу сызыгын көрсе-теді. Тұтыну графигінен бір байқалатыны тұтынуға бейімділік көп болған сайын, соғүрлым тұтыну сызығы 45° жақындайды, осыған орай тұтынуға бейімділік аз болса, оған қарама-қарсы тұтыну сызыгы 45° қашықтайды. Жинаққа бейімділік графигі тұтынуға бейімділік графигінің айнадай көрінісі болғандықтан, тұтыну қисығы дөңестеніп, ал жинақ қисығы доғаланған сызық көрінісін алады.

ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытындылай келе, тұтынушылардың iс-әрекетi нарықтық экономикада бiрiншi орныда болып, ол сондай-ақ субъективтi көзқараста болады. Яғни, нарықта әр тұтыну ұнатымдылығы әр қалай. Оған бiрiншiден тұтынушының субъективтi көзқарасы, екiншiден оның табысының деңгейi әсер етедi. Осы жоспарды тұтынушылар iске асырса олар өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын едi.

Тұтынушылар бiрiгiп сұранысты қалыптастырса, онда сұраныс тауардың бағасы мен көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының, сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.

Нарықтық экономикада тұтынушылар сұранысты қалыптастырушы болып табылады және оның қызмет етуi сұраныстың заңдарымен ұқсас болады. Сонымен тұтынушылардың талғамына екi жағдай әсер етедi. Олар: бiрiншi тұтынушының табысы, екiншi нарықтағы тауарлар бағасының өзгерiсi. Бұлардың ерекшелiктерiн жұмыстың барысынан көре аламыз.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношением. // Известия HAH РК. Серия «Общественные науки» — Алма-Ата, 1993. №2.
   
2. 
   Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
   
3. 
   Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
   
4. 
   В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
   
5. 
   Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
   
6. 
   Деловая неделя. 1997. №12,
   
7. 
   Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
   
8. 
   Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
   
9. 
   Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
   
10. 
    Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
    
11. 
    Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
    
12. 
    АльПари. 1997. №10.
    
13. 
    Вопросы экономики. 1990. №5.
    
14. 
    Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
    
15. 
    Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.
    
16. 
    16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.
    
17. 
    17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.
    
18. 
    Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
    
19. 
    Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
    
20. 
    Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
    
21. 
    Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
    
22. 
    Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.