Реферат пәні: Тіл дамыту Тақырыбы: Бала тілін дамытудағы көркем әдебиетінің маңызы. Мамандығы
жүктеу/скачать 36.54 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бала тілін дамытудағы көркем әдебиетінің маңызы.
|
Атырау инженерлік – гуманитарлық институының колледжі РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Бала тілін дамытудағы көркем әдебиетінің маңызы.
Орындаған: 2 курс студенті Сарсенова Н. Оқытушы: Калиева А.Т. Атырау 2022 Бала тілін дамытудағы көркем әдебиетінің маңызы. Көркем әдебиет сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сапа қуатымен, ғылыми -диалектикалық енді сөз өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін халықтың коллективтік творчествосы - елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, оның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының, оның ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның беру үшін ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет. Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәсәле бірі қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға сәби бастаған фольклор шығармалары мен халық поәзиясының табиғаты өзара жақын. Осыған біз атауды да қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады да белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін бір стиль және жанры. Ауыз көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе-келе ауыз мен көркем әдебиеттің арнайы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ол (көп айтылуы) ие болса, енді бірде қалалық (жазба). Бұл айырмашылығы да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз өзін қою туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Оның тұрмыс-салты, театр, сөз,би және ән-күй күйінде көрінеді. Фольклор шығармаларына тән осы белгіні белгілі орыс да еді аталған терминдерді саралай келгенде, фольклордың бұл көркем деген атаудан гөрі «халық поэзиясы» көп. XIX ғ осы атау қолданылып та келеді. Алайда бұл да фольклор шығармаларының сипатын толық аша бермейді, ауыз болсақ, ол фольклордан жіктеліп шыққан, әлі жеке бір арна болып қалмақ.Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы - тіл ән және би шығады. Осыған орай халық поэзиясын орындаушылардың да қызметі біз фольклор шығармаларының қарапайым аноним айтушылары, ертекші, ақын, жырау, айтыс поэзиясының - дамуының сәби кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар отбасы, ошақ қасындағы қарт-қариялар болған. Оларды біз халық жасаушылары да, айтушылары да халықтың өзі болып шығады. Өнері өрге жүзген де мен басқа айтушылар іліп әкетіп, өңдеп, дамытып, нақышына келтіре орындайтын эпостық жырларды айтуды үрдіс етсе, ұсақ кішігірім айтушылар тудырып, көпшілікке ортақ рухани мұраға айналдырып отырған. Осы ретпен туып, атадан балаға жетіп, ел аузында сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.Ғылымда халық поәзиясын «фольклор», ал оны зерттейтін ғылым деп халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Осы пікірді (Folk - халық, Іоге - білім, даналық) ағылшын ғалымы У.Дж. Томс та аңыз, түрлі наным-сенімдерді жинақтайтын термин ретінде ұсынған. Халық поэзиясы төңірегінде айтылған Н.Г. Чернышевский, В. Г.Белинский, Н.А.Добролюбов пікірлері де қызықты халық поэзиясы жойылады, өйткені ол жазба әдебиетке жол беріп, жаңа В. Г. «фольклорда даңқты есімдер болмайды, ондағы көркем - деген тұжырым жасайды.Фольклор оның мәні туралы В.Е. Гусев, В.Я.Пропп, В.П. Аникин, Ю.Г. Круглов, П. Г. Богатырев сияқты көптеген орыс де ой қозғаған. Мысалы, белгілі ғалым Н.П этнограф, тілші-лингвист және әдебиет тарихын зерттеушілер үшін аса маңыздылығын оны Б.Н. Путилов та фольклорды халықтың (коллективтік) тұрмыстық әлеуметтік және өндірістік қатынастарымен сабақтастыра сөз . Рас, Б.Н де жақындастырады. Алайда оны бір ғана көркем сөз ретінде синкреттік өнер ретінде бағалайды.Е.В.Аничков діни В.Ф. жақындығын сөз еткен.Осы сияқты көптеген пікірлерді ескере келгенде, фольклор шығармаларына бір ғана баға көзге түседі. Фольклор туындыларына бір жақты баға берудің оның келетінін В.Е. Гусев те атайды. Фольклор шығармаларының табиғаты туралы М.К. Азадовский, Ю.М. да «Фольклор как коллективное творчество народа» (М., 1969) деген еңбегінде В.П. Аникин бүгінгі фольклористика екі анықтай отырып, Ю.М. Соколов - М. К. Азадовский бағыттығына қарсы уәж айтыпты. Ол қандай бағыттар? Алғашқысы - (Азадовский, Соколов), соңғысы - фольклор шығармалары мен әдебиет туындыларының мен фольклористикасында туған түрлі ғылыми пікірлерді бұлайша топтастырудың өз орнында . Алайда бұл тұста кейбір ғалымдардың фольклор шығармаларының мәні туралы бір олардың дәл осы мәселе төңірегіндегі де бой отырады. Мысалы, В.П. Аникин сын семсеріне Ю. М. байланыстыра отырып, олардың табиғаты бөлек екенін де теріске шығармайды. Бұл тұста ғалымның мұндай тұжырымы оның фольклор мен әдебиеттің бірлігі да ескеру қажет сияқты. В. П. Аникиннің осы та дамытып, Ю.М. Соколовтың «фольклор әдебиеттің бір бөлігі болса, фольклористика .Автордың бұл бағытқа Н.П. Андреевтіжатқызуы да сыңаржақ ол 1934 жылы фольклорды халық тұрмысымен тығыз байланыстыра сөз еткенді. Оны жоғарыда айтып В.Я. пікірлері де жанды. Ол бір халықтың фольклорына тән бір салудың айтарлықтай нәтиже бермейтіндігін айта отырып, үш түрлі межені анықтайды а) поэтикасын зерттеу; ә)фольклордағы халық тұрмысымен байланысты б) (формасына) жете көңіл бөлу.Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше сипатын қосуға болар еді. Олар дәстүрлілігі, тарихилығы және ауызекі дамуы.Халық поэзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан. Ол елдің тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланыста .Әр ел,олай болса, фольклор шығармалары өзінің тарихилығы жағынан авторлық сипаты бар кез келген туындыдан .Сол қарап, елдің әдет-ғұрпын, ой-сапасы мен түрлі сезімдерін дәл танып білуге болады. Қазақ әсерлі болатын себебі - оның образдары есте , тілі әрі. Осы екі тағы бір белгі - әрбір өлең жыр, жар-жар, айтыс, жоқтаудың өзіне тән мен болатындығы. Ақын-жыраулардың импровизақиялық дәстүрі поэзия мен музыка өнерінің синкреттік бірлігіне негізделіп, қобыз немесе сыр жырауы Рахмет Мәзқожаев бір ғана «Алпамыс» немесе «Көрұғлы» жырын он төрт түрлі мақаммен жырлаған. Демек, фольклор де, оның -орындаушылар, ән мен поәзияны қатар меңгерген шебер,оның өмірден көрген қайғы-қасіреттері мен мұң-зары, келешектен күткен арман-тілектері айқын көрініс тапқан. Жоқтау, халық өз теңіне қосыла алмаған қазақ қыздарының ауыр тағдырына үн қосқан. Әрбір айтушы-импропизатор түйсік-сезімін келелі ой-ниеттерге бастап отырған. Мұндай өлең-жыр мен ән-күй көп . Оған мәселелері мен тақырыбы да айғақ бола алады. Ұсақ салт жырлары мен ертегі отбасының тірлігіне, соның бақыты мен қайғысына құрылса, халық патриотизмі мен ерлікті ол олжа-құмар Қараман, баққұмар Ақшахан, өзімшіл Қодар,сараң Қарабай, өз еліне озбырлық жасайтын Ұлтанқүлдар қаншама тұлғалы де, ел Қобыланды, Баян, Құртқа образдары мен ел тілегінің . Өйткені алғашқылары біреуді кемітсем, жәбірлесем дейтін дарашылдық рухта көрінеді.Сол себепті халық эпосы сын ортасында, коллективтік рухта жасалған. Ерлік, махаббат, әділдік, адамгершілік - бәрі де солардың бойына жинақталған да, хан озып шығады. Алдар көсе, Тазша бала - эпостық жырларға келер болсақ, ондағы образдар Қобыланды, Құртқа,Алпамыстар - жалпы халықтық образдар болып шыққан мен халық санасымен әркез бірге. Осы жайларды ескере отырып, М. Горький миф пен бір ғана творчестволық қызметі болатындығын айтқанды. Қазақ фольклорының озық үлгілеріне тек осы коллективтік сипатты оның бірі әрі шынайы болып келеді. Олар адамға терең ой салып, ғибрат адам шет . Оның басты айтар ойы - халықты, сүйе біл, досқа жылы, қамқор, дұшпанға берік бол, жас та болсаң, елге ағалық керсете біл, өмірден үйрен де, бәрі. әсіресе жас ұрпақ тәрбиесі үшін аса қажет болған. Ертегі мен бар мінез-құлықтары, психологиясы бір-біріне қарсы шендескен. Мұны біз халық гуманизмінің фольклордағы көрінісі дейміз. Тұлғасы сом, жан-дүниесі таза, рухы күшті ірі образдар жасаудағы арқауы -осылар. Шоқан мұның бәрін қазақ фольклорының жазба әдебиетінен ешбір кем соқпайтындығын әр еңбек процесінде жасалатын болғандықтан, пессимизм дегенді. Мұны оптимизм белгісі дейміз. Қазақ эпосының құндылығы мен халықтығының бір белгісі - оның бай жырлардың тілі, халықтық сөздігі, көп шығармаларының тілі ақындық тілдің биік табысы болумен .Осы себептерден, қазақ фольклорын зерттеудің ғылыми, өмір-танытушылық, әстетикалық, тәрбиелік және тарихи мәні аса зор.Ғасырлар бойы сөз қазақ фольклоры жанр жағынан да аса іргелі, қомақты.Жанр байлығына келгенде, қазақ жете бір ғана жар-жар, сыңсу, қоштасу,беташар, жұбату болып жіктеле пен салт жырлары да бірнеше топқа бөлінеді. Олар: төрт бәдік, арбау, бата, бақсылық сарындары, наурыз, жарапазан,т.б. Қазақ ертегілерін жайындағы және шыншыл-реалистік ертегілер деп бөлер болсақ, соның әрбір жанрында жүздеген сюжеттер бар. Эпос туындыларын деп бөлсек, мұның да әр саласында келелі жырлар аз емес. Айтыс поэзиясы де көретініміз: қазақ фольклоры оқып үйренуді, ғылыми тұрғыдан терең зерттеуді тілейтін қымбат қазыналардың бірі, бүгінгі мәдениетімізге келіп құйған халық үлгілері сонау бақташылық, бәлки одан да бұрынғы замандарда қалыптаса бастап, дамып, семья мен рулық құрылыс күрделенген кезде өзінің кемеліне жеткен. Көптеген Түркі тілдес халықтар сияқты ертеде қазақ да мал оның тірлігі мен ұғымы,барлық әдет-ғүрыптары бақташылық-көшпелі өмір табиғатына сай туған.Ерте кезеңдерде Орта Азия, Алтай және Қазақстан жерін табиғаттың түрлі құбылыстарына табынғандықтан, қазақ фольклорында анимистік, магиялық және тотемдік белгілердің болуы да заңды.Сонымен қатар шамандық де тапқан. Оның арғы тегі, Шоқанның байланысты» туған. Монғолдар алғашқы мергендерді «шаман» деп атаған. Шаманизм көшпеліТүркі тайпаларының орын бірде өлі аруақ, бірде тірі аруаққа сиыну, енді бірде«құт» саналатын заттарды қастерлеу Осы ретпен ертеде қазақтар әр түлік малдың өз иесі болады деп, Шопан ата, Қамбар ата, аңыздар тудырған. Қазақ ертегілері мен эпостық жырларына ертеден енген бұл нанымдар халық санасының сәби кезеңдерінен ылғи даму сол нанымдар арқылы халық өзінің тіршілігі мен іс-әрекеттерін жақтаған. Ел аңдарға, одан бергі жерде адамды қанаушылыққа қарсы күресте нығайып отырған. Осындай құбылыстарға халық үшін оның ..әсерлі болған. Жылан арбау,күн оң және алғыс, қарғыс бір ғана ауруға емес, жер- көкке ықпал етудің де шарасы . Әжырларын туғызудағы мотивтер» деген мақаласында қазақ әпосы мен ертегілерінен көрінетін түрлі ұғымдарға түсінік бергенді. Мысалы, ерте жау күштермен күресу үшін жылан, қасқыр культін тудырған, Бөріқұс, көкпар ұғым-ойындары содан туған.Жезтырнақ да жау күштердің жиынтығы, ұнамсыз бейнелер. Солардың бәрін образдап ойлаудың өз тән деп түсінген жөн.Ислам әсері қазақ эпосынан соншалық үлкен орын . Ол жыр алайда «құдай», «пайғамбар», «әулиеге ат қойып, Қорасанға қой айтып» дейтін сарындар анық діни .Оны біз тән әр түрлі қоғам сатыларының айтушылары тарапынан енгізілген діни көзқарас қазақ фольклорында елеулі. Бір ғажабы, шығыстан келген дәу, бәрі қазақ фольклорында бір ғана ұнамсыз адамдар бейнесінде берілген. Кейінгі жырлардың тақырыбы өмірге терең еніп, елдік, халықтық мәселелерді қозғайды. Оның басты әдет-ғұрып қайшылығы, ел қорғау, махаббат еркіндігін жырлау, тарихи оқиғаларға үн қосу, қоғам, ел жағдайын эпосына қатысты бір сөзінде Карл Маркс «Илиада», «Одиссея» тууы қазақтың батырлық дастандары, көлемі 400 мың жолға жуық қырғыздардың, «Манас» сияқты эпопеялық жырларының дәл осы стильде тууы, әрине, шарт емес. халықтарының әпостық жырлары қобыз немесе домбыра сүйемелдеуімен айтылатын өнер . Сол қайта түлеп, жаңа мазмұнда дамып отыр. Оған бүгінгі халық кенен поэзиясы, жаңа серпіліске ие болып отырған айтыс поэзияс. бола орта мекендеген көшпелі халықтарда ғана емес,көптегсн басқа да одақтас бар мен қабілетінің дамуына ерекше жағдай жасалған. Сол себепті бізде жазба әдебиет пен көркем сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған басы — да сөздің алғашқы үлгісі — фольклор. Ауыз әдебиеті, одан соң жазба Бұл дәстүр бүгінгі әдебиет тәжірибесінде де бар. Мысалы: «Айман—Шолпан», «Еңлік—Кебек», Ғ.Мүсіреповтің«Қозы Көрпеш—Баян сүлу» сияқты пьесаларының сюжеті мен мұны фольклормен әдебиет арасындағы табиғи-органикалық ауыз де өмір бар. Фольклор — тарихи оқиғалар ізімен қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор . Фольклор — халық даналығы тудырған сөз өнері оның мен . Оның зерттейтін объектісі — фольклор шығармалары және қабысып жата ма, әлде адам санасындағы тұрлі ұғымдардан ма? өмір жасалу жолдары мен көркемдік ерекшеліктері қай дәрежеде? Қазақтың көшпелі өмірден туған мифтік образдары сол елдің өз ұғымына жақын кілем, шөл жүйрігі — Желаяқ образдарында болашақты болжаудың нышаны бар.Соның бәрі алайда фольклорды ғылыми тұрғыдан зерттеу дегеніміз күні өтіп идеалдау емес, ел тарихын қалай туып, есейгендігін, қазақ халқының бүгінгі зор прогреске, мәдениетті өмірге қалай жеткенін тарихи материализм . Біз өзінің тарихи-реалистік табиғатында зерттеп, ондағы түрліше қоспа, діни ұғымдардан фольклор материалын саналы түрде ғылыми негізде игереміз. Ертегілер, олардың бала тілін дамытудағы маңызы Ертегі – көркем әдебиеттің келе жаткан көне де мол мүрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол ерте- деп басталуынан да оның атамзаман туындысы екенін аңғару қиын емес.Ертегілерде халық ізі тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғүрпы, елдік тарихы, қилы-қилы мұң бейнёленген.Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған бір түрі қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам ету, құру табиғат сырын жетік білмеген, ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен;өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын . Бұл мен сенімін әңгімелеп айтатын болған. Сөйтіп ертегі- әңгімелердің алғашқы үлгілері туған.Бертін келе, әкономиканың ілгері дамуы, қоғамдық карым-қатынастардың алға басуы, адам өсуі шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер,еткен. Осы негізде әр жаңа туа бастаған және онда адам баласының арман- мүддесін, ой-санасы, болашақтан күтетін үміті суреттелген. Осы адам ісі орын мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркемдеп суреттеу, образдар арқылы бейнелеген. Бұл секілді жағдайларды де кешірген деуге болады. Алайда, қазақ сөз ... біз оның ең дәрежесі қандай болғандығы жағын анықтап айта алмаймыз. Өйткені ол ертегілер алғашқы емес. Ауыз әдебиетінің басқа түрі секілді, ертегілер де ауызша әр бір ертегінің әңгімесі қосылып араласқан. Бергі заманда ерте кейбір ертегілердің алғашқы үлгілерін олардың оқиғаларын бойына да тағы бір ...ескерте кетелік. Қазақ тілінде ауызша айтылып келген ертегілердің барлығын бірдей жоқ ағайындас-аралас, көршілерден, атап айтқанда: сіңісіп кеткен, өзіміздің төл- тумамыз болған ертегілер де бар. Бұл енбеген. Ол қазақ халқы мен көп ағайын-достық қарым- қатынастардың негізінде енген. Сөйтіп, қазақ халқы бұл әңгімелеген, өзінің тума шығармасы етіп жіберген. Сондықтан да біз деп бай бірі - қазақ халқы сан бар. XIX бастап, қазақ ертегілерінің ғажап та көркем үлгілерін В.Радлов, Г.Потанин, белді де белгілі ғалымдар жинап, жариялай кейбір нұсқалары «Дала уалаяты», Айқап», «Туркестанские ведомости», «Тургайская газета», т.б. мерзімді баспасөз бетінде жарияланып келді. 1900 жылы « 1901 жылы ... Көрпеш – Баянсұлу» жарияланды. Бұл екеуін де жинап, газетке бастырған А.Васильев жүзіне шығару жөнінде советтік дәуірде бірсыпыра жұмыстар істелді. Егер бұл істі жеке адамдар ғана оған мекемелері қатысады, мемлекет тарапыпан каржы бөлінеді. Мүнымен қатар, советтік дәуірде орыс рет жеке болып шықты. Бұл жөнінде қазақстандық пен айрықша атауға болады.Октябрь революциясына дейін қазақ ел да, оны тұрғыдан баяндайтын үлкенді-кішілі еңбектер болмады. Бірен-саран ғана мақалалар жазып, пікірлер айтқан. Олар көбінесе сөз А. Байтұрсынан, сондай-ақ М.Әуезов, С. Сейфуллин еңбектерінен де мол орын бар.Әдебиетінде халық мұрасынан безу, оның мән тап шығармалар дептүсіну бел алды. Алпысыншы жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының және екі жинағын жарыққа шығарды. Бұл іске дайындық жұмысы 1945-1946 жылдарына жасала бастағанды. Алайда 1947 бұл игі бастама аяқсыз қалған еді.Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М. Әуезов, С. Касқабасовтардың қосқан үлесі де елеулі. Қазақ ертегілерінің қай түрі болса да . Бір елден екінші елге ауысып, төл сюжет болып жүрген да аз түрліше тобынан шыға береді. Төменгі тап ортасынан шыққан ертегілерде сатира, демокартия айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ ертегілерін тек қана феодализм дәуірімен оны 1868 да кейін туғызу ме антифеодалдық сарында болған десек, сол жеткілікті. Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа мифологиялық (қиял-ғажайып) ертегілер; ә) хайуанаттар (жан-жануарлар)жайындағы ертегілер; Қиял - ғажайып ертегілер. Бұл тым ерте толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі аздау болады. Мифологиялық ойлау мекендеп жүрген кезеңінен бастап туса да, өте анайы болған. Күн, ай,от алғашқы қауым адамдары табиғатқа сыйынып, табынған: бірінен қорықса, деп ұққан. Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек сақталған. Кейбір де ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек.Аңшылық өмір біліп, олар жайында сан-салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым-нанымдары болмақ. Ер болғандықтан, алғашқы ру қоғамының салт-санасы қалыптасып, жұбайлы неке туады. Бұл кезеңде жат барлық күштермен күресушілер -мергендер, батырлар болып көрінеді. Патриархат ең күш деп тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап соған адам қиял осы ізде ертегілерде реалдық адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. «Еділ-Жайық»,«Құламерген», «Аламан мен Жоламан», «Күн астындағы күнекей қыз» атты ... т.б. Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері де айқын байқалады. Малшылық кәсіптің өзі еді ұғым, матриархат дәуірінің салт санасына . Көп оларды аты да жоқ, тек «бала деп аталады» жамандық ойлап жүретін мифтік образдардың бірі - етсе, «Алтын сақада» баладан жеңіліс табады. Жалмауыз кемпір табиғатының өзінде де елеулі өзгерістер бар. адам етін жеу,алпысқа келген әкені өлтіру . Оның ізі - бар. Ондағы жалмауыз қора-қора малы болса да, адам етін мен қазақ ертегілерінде олар жалмауыз емес, патриархат дәуірінің батыр, мергендеріне қарсы күресіп гөрі көп қолға түсіретін хандардың қол шоқпары ретінде көріне бастайды. Бұл кездегі аты – тән ұдайы сақталып отырады.Мысалы, ешбір ертегі, не эпостық жырда мыстандардың ер адамнан шыққандығы туралы жоқ. Олар білмеген.Мұны олардың ерге шықпайтын, бала тумайтын қырық да . Желім батырдың өзі ең алдымен аталық қоғамның ұйытқысы болған жұбайлы өмір, от басы үшін әр кемпір, диюлер, тіпті хандар ортасынан да табылып шашты әйелін хан мыстанды жұмсап, қолға түсіреді. «Қүламерген»сюжетінде да, мерген батырлар адамға жат барлық күштердіжеңіп отырады, Осы күресте ертегінің жаңа туады (Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар,Жарғаққұлақ, т.б.). Бұлар көбіне адам тұлғасында көрінетін мифтік образдар. Олар ертегінің бас қаһармандарына ұзақ ғана қыз бәйге, күресте көрінеді. Мұндай образдар де бар оның достары қүс (самұрық), қүмырсқадан да табыла бастайды. Адамның киелі күш айту үшін садақ сияқты сиқырлы құралдарды адам бойына телиді. Бұл – темір қолданудың қуатын көрсету болмақ.Өмір ілгері ит де қызметі жіктеле бастайды.Мысалы, «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегісіндегі көк адам иттер адамның досы. Кейде пері қыздары өз сиқырын адам (батыр) пайдасына қолданады. Оған - Күнікей қыздың, куә. Адам енді ене алатын сиқырмен де жан салып күреседі. Табиғат сырын танып білу тереңдей түседі. Мифтік ойлаудың астарында табиғат, өмір құбылыстарын образдар табиғатында адам ойының сәби.Оны бірде фольклорға тән жемісі деп білеміз. М. Горький сөзімен айтар болсақ, халық қиялы сан-алуан мифтік образдарды ойлап шығарып, солар өмір пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың мифтік (қиял-ғажайып) ертегілері - «Алтын сақа», «Күн астындағы Күнікей қыз» баласы», «Аламан мен Жоламан», «Керқұла» атты «Ер -Төстік» «Алтын сақа» ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс ұғым да бар. жалмауыз кемпір қуып жеткенде, екі түлкі келіп, бірі оның бірі алып ғана оның бес төбетіне жеткізеді. Бес төбет жалмауыз кемпірді де, оның да «Сырттандар» ертегісінде тіпті айқын. Асылы бұл ертегі ертегілер қазақ фольклорында аз емес. «Желім батыр» «Күн астындағы Күнікей қыз» күреске негізделген. Алғашқы ертегіде кемпірдің үш баласы болады. Олардың екеуі өліп, кіші шешесінің көңілі жарасып, содан Желім батыр туады. Жерден шығу ертедегі Тесік тау Могилан өзінің алтынын киік, тай, қой, бүзау Түрінде құйғызып, шатыр астындағы көгалға малша Тұрғызып қоятын болған басы күміс бота Тұрік қағанаты заманында туады. Мұндағы құмырсқа мен ылғи дәу.Осы мазмұндас мифологиялық ертегілерде қала, қамал, құдық (зындан) үш ертегісінде айдаһар тотемінің ізі бар. Мұндай мифология көп да, бұл төл ұғымынан туған. Айдаһардан қызды арашалап қалу батырлар жырында да кездесіп қалады. Ертегідегі күн екі дәуді өлтіріп, Зәузәмір дейтін пері қызын алады. Мұндағы балаға болысатын жүлдызшы,кітапшы, суға түскен семсерді табатын дәулер Желаяқтар сияқты мыстан мен Сары өзенді шайқайтын дәу бар.Дәузәмір«Оғызнамадағы»Күнсүлуға мен Айдаһар, мыстан, дәу ерте замандарға кетсе, жүлдызшы, кітапшы - Соғда, Қытай.Сиқырлы семсер темір қолданудың туғандығын табу бар . Алтай - Қытай қарым-қатынасынмегзейді. Ұшар - бірде Сібір тайпаларының аты болса, ханы ылғи ғана жаяу жүреді. Оның мәнісі мал шаруашылығының туа да .Бұл қазақтың мифологиялық ертегілерінің ішіндегі көнелерінің бірі. Мифологиялық ертегілердің бір тотемдер, екінші жағында солармен күреске түсіп жүретін мергендер,аты жоқ . Ер оның Көлтаусар сияқты достары жүреді. Бұлардың ғашық қыздары көбіне пері болып келеді. Кенжекей ақ ол Бекторы, Шойынқұлақ жамандығын күн Қыз олардың әлеуметтік типі көп жағдайда бұлдыр.Проблемасы тек Жанды батыр, Ғашықтық қыздар емес, ерлер, бала батырлар басында.Олар бірдекемпір мен шал, бірде бай, бірде хан баласы, кейде атасы жоқ, тек кемпір баласы кедейдің баласы. Ол мифтік патшаға (пері патшасына) түтқын болған пері .Оның жолындағы бөгет - жеті басты дәу, арыстан, жалмауыз - адам бәрі де миф. Қияли ертегіде ат иемдену, мал шаруашылығы туа бастаған. Қүйрығы алтын, жүні да ертегілерде хандар бейнесі де бар. Олардың өздері де дегенді білмесе,хандар бәрін «өзімдікі» дейді. Мифтік ертегілерде реалдық өмір суреттеріаз, көбіне табиғат пен адам арасындағы миф ортасында реалдық адамдар - мергендер мен бала батырлар - арал шеңберде көрінуі арыда емес, қоғам бақташылық кәсіпке көшкен кезде туған кең де . Күн,жер, Тұрмыс суреті, кәсіп, нанымдар қазақ ертегілеріне ғана тән емес.Оларды Қытай, Алтай - грек, орыс мифологияларымен де ұқсатуға рет ұшу, кешу, айдаһармен алысу, жеті басты жалмауыз, адам етін жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен алынған ба дейміз пен жеті пәле Иран көрініс тапқан. Ол замандарда политеистік наным бүкіл Азияға ортақ болған. ата дәу «Одиссеядағы» Полифемге ұқсас. Скиф-сақ дәуірінен қалған Желаяқ (Ветрогон). Көлтаусар аңшылық, бақташылық өмір нанымдарын басынан өткермеген елдер кемде-кем.Жан-жануарлар туралы ертегілер .Мифологиялық ертегілерден кенже туған,тақырыбы жан-жануарлар да, бар бір хайуанаттар жайындағы сюжеттер дейміз. «Қазақ ертегілерінің» бірінші томына бұл тақырыптағы сюжеттен он үш,бес енген-ді. Бүгінде бұл ертегілер барынша толық өзін мал байланысты туған («Сырттандар», «Арыстан мен түлкі») ертегілер деп екі салаға бөлеміз. үнді .«Қалила мен Димна», «Тотынама» сияқты сюжеттерінен алынған ертегілер де бар. Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -«Бозінген»сюжеті. құты тумады деп, бір шал мен басы алтын, қүйрығы күміс бота туғанда, кемпір мен шал інгенді бір ғана көп жері ботасын жоқтап жылаған Бозінгеннің зарлы екі оны қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет түтқан қазақ халқы бұл образға айналдырған.Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жамылдым. Күйіп, жанып сабылдым. Көрер күнім бар ма екен.Тартып беру бала үшін.Мен ботамды әрі өзі жат түнде жортқан жапалақтан ботасының дерегін сүрайды. Иесі түйені қүтқарып, ботасын алып келе жатқанда да Бозінген оны мұңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір тұтқан қазақ бала сүюі ұқсас болып шығады. Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай», «Кім күшті?», «Қуыршақ» сияқты жас балаларға да аса қызық, тартымды. Кім күшті? ертегісінде мүздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын қырғауыл, одан жер, шөпайтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннан ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті болып шығады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, үйымшыл. байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көктай олжа түсіреді.Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп мен теке қолқанаты. Олар жолай Түрлі жем да, дәрі келіп, өз иелерін ажалдан қүтқарады. «Мақта қыз бен мысық» ертегісінде мал баққан елдің сол төрт түлік мал адамның қүты, досы, тірегі ретінде суреттеледі.Қазақ де көп.Оның көркем үлгілері «Қазақ күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер («Түлкі, қойшы, аю», «Түлкімен бөдене», «Арыстан мен түлкі») көп жайда Тұрлі аңдар сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу асығып, адамша мүңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір тұтқан қазақ бала сүюі шығады.Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай», «Кім күшті?»,«Қуыршақ» сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің да. Кім нәрсе жоқ деп ойлайтын қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, осылардың бәрінен оқтың күшті екенін айтады. Ал оқтан жеп алты ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген қүмырсқа күшті болып шығады. Өйткені ол - байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк тай олжа түсіреді.Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп мен теке Олар жыртқыш аңдарға жем да, дәрі өз қүтқарады. «Мақта қыз бен мысық» ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол төрт мал адамның қүты, досы,тірегі ретінде суреттеледі.Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де ертегілерінде» жарияланып келеді. Тақырыбы жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер («Түлкі, қойшы, аю», көп аңдар мінезін танытып қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу түлкіге.Кейде бұл ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе . Бұл арыстан, қасқыр мен түлкі» ертегісінің айтары тіпті терең. Түйе еңбекшілер образын туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.«Мақта қыз» бен Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді ешкі сөйтіп торғай екеш торғай да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің шығар деген .Тым әділет адамы, батыр, «Бозінген», «Тепең көк» ертегілері тірліктің қамын айтады.Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар маймылдың ақымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі. Маймыл - баққүмар, ол соны кетпейтін бақ қонды деп мазақ етеді. Түлкі қай елде болса да ақылды, қу аңнан саналған. мен қорқау қасқыр қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол «балық өзенде көп,суға құйрығынды салып .Қасқырдың құйрығымұзға қатып қалып, суатқа келген шаруалардан таяқ - ақылсыздау аң. «Кәрі арыстан» ертегісінде сол тойымсыз қаскырдың өзіне де зауал туады жүре сұраймыз деп барлық андар келеді.Келмегені қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға мерт арыстанға, ол: «амандық болса, көтеншегінді де жермін», - дейді. Арыстан образында хан, патшаларының да сыны бар. Осы аяғы ертегілермен жалғасып келеді.Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасында жайлар емес, әлеумет өміріндегі теңсіздіктер, содан қүтылу -күн көріс, өмір .Бұл өмір шындығына жақын, ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір шындығынан бас хан «Өнеге», «Ақылды етікші» ертегілерінің бас қаһармандары күндіз тақта отырса, түнде үстіне жаман киім мен оның . Мұндай ертегілерде хан әділ болып көрінеді. Бірақ көп жайда патшалар жауыз адам ретінде суреттеледі. хан өз пайдасын ойлап еңбек істемесін деп бүйрық береді. Мүны енбек адамдарына тиімсіз сол үшін ақылсыз ханның ісі дейді.Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нүсқалары мәндірек бас тапқыр жігіт, қаңбаң шал, тоғыз Тоңқылдақтан зорлық жауыз, бай, сұғанақ молда, тойымсыз ұры болып келеді. Олардың көбісі - халық ортасынан шыққан қарапайым бар. Олардағы жамандық пен жақсылықтың адам ғана теңсіздік суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-мүдделерін де жақсы байқаймыз. Қазақтың ең бірі ақыл болуға тиіс. Бұрын жүрт өзінің алпысқа келген әкесін өлтіретін болса, бұл ертегілердегі ақылды қарт елдің ең . Бұл қоғам салтының нығаюын көрсететін құбылыс.«Жақсылық пен жамандық», «Үш ауыз сөз» Жамандық жаяу келе жатып, Жақсылықтың атын мініп өзін жаяу қалдырып кетеді. бай жетсе, ақылсыз Жамандық қасқыр мен арыстанға жем болады.«Үш ауыз сөз» ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға бір үйір жылқы беріп «оң ,сол болсын»,«ертеңгі асты тастама» дейтін үш ауыз өсиет бала ұрады. Оған хан әйелі ғашық болып, мазасын алады. Бала әйелдің дегеніне көнбеген соң, әйел баланы . Хан от жағарларға жұмсап: «Кім бұрын келсе, соны пешке тығып жіберіңдер» деп әмір бара бір ертеңгі асты татып кет дейді. Сол екі арада баланы көргісі келіп пешханаға келген ханымды от жағарлар өртеп жібереді. Сөйтіп бала бір аман ертегісінде өгей шешенің қиянаты, «Ұр тоқпақ» ертегісінде ұрылардың өзі ұратын тоқпақтың астында қалғаны суреттеледі. «Ұрлық түбі ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аязби». Хан және шөптің жаманын тауып әкеліңдер дегенде, адамның жаманына Аязби ілігеді. Бірақ оның жамандығы ол өз ақылды адамы болып шығады. Меңсұлуға үйленіп хан болады. Ол кісі болғанда да асып-таспайды, «аяз біл» ақыл да әділ ханың қырық уәзірі қарсы болады. Аязби ертегісінде халық үстем тап мен әжуа реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан Олар шал Шіңкілдек түрінде кездессе, бірде хан мен байларды .Қаттырақ соққан жел үшырып әкететін қаңбақ шал балық аулайды, еңбек екі балық ауласа, соның бірін түлкі тартып жейді. Ақыры ол де қолымен кек алады. Зорлаушылардан жапа көрушіні айыруда «Тоғыз - бір көп. Сырт бәйбішенің тоғыз үлы мен тоқалдан болатын сияқты. Түптеп келгенде бұл күштілердің әлсіздерге істеген қиянаты болмақ - тән бірі. Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі-тазша. бала қазынасына түседі.Бірақ өзін таптырмайды. Сол патшаны мазақ еткен екінші патшаны түтқындайды.Сөйтіп ол өз айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің қыры мен .Мәселен,ертеде казақ ауылына келген әр қонақтан "қонақ кәде" талап аңыз айтып беруін қалауы, ал оны ауылдың үлкен-кішілерінің кірпік кақпай тындап ләззат алуы, сөз мектебі болған. Неше түрлі ғажайып уақиғаларға құрылған ертегілердің жігін келтіріп, тартымды етіп айтып әр қыл етіп мінездеме беру, оларды көз етіп бере білу, әр кейіпкердің мінез-қүлқы мен іс-әрекетіне қарай сөз сараптау, тілдік сипаттау таба тіпті айтқыштық шешендікті, әрі етеді. Демек, ертектің тартымды, қызықты, тыңдаушыға әсерлі болуы оны айтушыға байланысты айта сөз өнеріне тәрбиелеудегі өнеге мектебінің рөлін атқарып келген. Бала тілін жан-жақты дамытып, өте зор ауыз екі шығармалары әсем түрде құрылған ойын өлеңдер, ертегі, аңыз-әңгіме, мақал-мәтелге бай. Осы балаға ана тілін меңгертіп, сөздік қорын молайту арқылы, байланыстырып сөйлеуге, тілінің грамматикалық құрылымын дамытуда баға жетпес құралдар болып табылады.Халықтық әсем сөз өрнектері орамды, көркем әдеби тілмен жазылған. Сазда сан-алуан түрлері, түсау кесу жырлары ойнақы тілмен жазылған санамақтар, ойын өлеңдері балалардың жас баланың тіл әлеміне деген қызығушылығы артып, ана тілден байлығын меңгертуде үлкен қызмет атқарары сөзсіз. Қайта, бір басталуы, аяқталуы болады. Ертегі тілінің желісінің баяндалуы образдардың шебер суреттелуі баланың түседі. Ертегілерді баланьщ тындауы, естіген ертегі мазмұнын қайталап айтып беруі, баланың сөздік қорьш меңгеруде ғана емес, ерлікке, достыққа, үлкенге адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге, әстетикалық талғамын, қиялын дамытуға мүмкіндіктер беріп жамандықтан жирендіреді.Ата-ана бала түсінігіне лайықты мектеп жасына дейінгі балалар ушін тек қиял-ғажайып және хайуанаттар туралы (3-4 жас) ертегілерді ауызша әңгімелеп айтып (5-6 жас) тыңдатып және әңгімелету әдістерін жүргізуге дейінгі баланың жас кезеңдеріне қарай психикальщ даму ерекшеліктерін ескеретін болсақ бала үшін ұзақ уақыт оқылған ертегіні зейін қоя жан-жақты тәрбие беріп, дамытумен бірге, оқығанды шыдамдылықпен тыңдай білуге ұстамдылыққа үйрете аламыз, түрлі-түсті суреттерді, картиналарды пайдалану арқылы әңгімелесу баланың сөздік қорын молайтады. Бала үшін сурет арқылы ертегі ұзақ есте сақтау қабілетін дедамытады.Ертегілердегі балаларды аса қызықтыратын тағы бір жәйт-кейіпкерлердің аса айқын, дәл іс-қимылы, мінездері қатты әсер етіп отырады. Тіпті жағымсыз кейіпкерлердің өздері де ақымақтығымен, қулығымен балаларды ауыз тақырыптық, көркемдік жағынан түрлі болған сияқты, сабактардың мазмұны, өткізу жолдары, орындайтын тапсырмалары да әр алуан келеді. Оқу кіріспе сөзбен басталады. Мұғалімнің кіріспе сөзі білімділік, тәрбиелік, көркемділік талапатарына сәйкес, тілі ұғымды, мазмұны әрі сөзді тек баяндау тәсілімен ғана емес, кейде сұрақ койып, оқушылардың өздерін қатыстыра отырып өткізуге болады. Ертегілермен тантыстыруға арналған сабақты кіріспе — өмірін суреттейтін фантастикалық оқиғаларға құрылған көркем шығармалар. Ертегілер - үрпақтан-үрпаққа ауызша толықтырылып, жетіліп келген халық ауыз әдебиетінің ең бір көркем түрі. Ертегілер өзара бірнеше түрге дейін тілі сабақтарында орыс ертегілерінің қандай түрлерімен таныстыңдар? 2.Солардың ішінде қиял-ғажайып атап .Бұл қызықты оқиғалар суреттелген? -деген сұрақтар оқушылардың есіне байланыстыра қарастыруға жол ашады. Оқушылардың берген жауаптарын жинақтай отырып мұғалім қазақ ертегілерінің де хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып және тұрмыс-салт ертегілері .Ол алған ертегілер жинақтарын жеке кітапшаларды, ертеплердің әр түріне салынған суреттерді көрсету жеткізуді ойластырады. Оқулықта берілген "Ғажайыптар әлемінде" деген мәтінде ертегілерге арқау болған құбылыстар мен жағдайлар айтылып қазақ ертегілерінің негізгі түрлері туралы ең бір қызықты түрі - киял-ғажайып ертегілері" деген түйінді ойдан кешірген кейіпкерлер жөнінде,олардың қарсыластары мен достарының фантастикалық мен оқушылар көңілін баса аударған жөн. Мәтінді оқып-талдау үстінде балалар басты кейіпкердің өз ұзақ шығып, көптеген қиындықтардан өтіп, жеңіске жеткендігімен қатар оның үлкен мен кішіге қайырымды, досына адал өз беттерімен тиісті қорытынды жасап отырады бір ертегілерінің көркемдік ерекшеліктерін байқатып- білдіруді көздейді. Осы бағытта оқушыларға. Басты кейіпкер қандай фантастикалық, ғажайып оқиғаларға кездеседі?Осы жағдайларда ол өзін атап шығындар? Олардың кандай ғажайып сипаты бар? 3. Басты кейіпкердің қарсыластары кімдер? Олардың басты қасиеттері қандай? Өз жауаптарын оқушылар мәтіннен естіп, соның . Желаяқ, Қолтауысардың сипатталуына іс- әрекетіне аса қызығушылықпен тоқталады. Бірлесе отырып арқылы екі халықтың сөз өнерін ерекшеліктерін жөніндегі түсініктерін білу мұғалім өзі бастап оқығаны жөн. Өлеңмен жазылған ертегіні алғаш оқығанда оның әуені мен интонақиалық, ритмикалық жақтардың ерекшеліктерін байқату көзделеді. Ертегінің шумағын оқып бергеннен кейін ары қарай оқушылар өздсрі жалғастырып оқығанда да отыруды талап етеді.Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегі жақсы айтылған ертегінің өзі де жасөспірімдер ғана емес, ересектердің ой-өрісі мен мол бос әдеби кітаптарды оқи отырып, халықтың қиялға құрылған өмірінен сабак алады. Ертегілерді қойылым ретінде көрерменге көрсетуіне мүмкіндіктері бар. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Алпысбаев Т. «Қазақ халық әдебиеті» Алматы, «Жазушы» 1979ж. 112-1466. 2.Ахметов Ш. «Қазақ балалар әдебиеті» Алматы «Ғылым» 1974ж, 221-2276. 3.Бердібаев Р. 1983ж. 145-2016. 4.Ғабдуллин М. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» Алматы мектеп. 1991ж. 3-376. 5.Көшімбаев А. «Қазақ әдебиетін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп» 1969ж. 77-796. 6.Кенжебаев Б. «Әдебиет белестері» Қазақстанның ауыз әдебиеті 2003ж. 34-536. 7. Қазақ әдебиетінің тарихы Т.1, 2-ші ауыз А. «Мектеп» 1964ж. 14-236. 8. Қазақ халық ... І-ші том ... ... 1988ж. 47-546. 9. «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихымең даму 157-2026. 10. Қазақ ертегілері: Аңыз, тұрмыс-салт, Алматы «Балауса» 2004ж. 27-346. жүктеу/скачать 36.54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|