Реферат по теме «История родоплеменного разделения алтайского народа»

Реферат

Выполнила ученица 8 «В» класса Адатова Настя

Руководитель Сарина Анна Васильевна

с. Онгудай, 20011 г.

Алтай улус озодон бери ук-тозинен бек тудунган. Албатыбыстын куучыныла болзо,«кийик болзо, тӱктӱ болор,кижи болзо, сӧӧктӱ болор» деп айткан. Таныш эмес улусла тушташса, алтай улус jакшылажала, эн ле озо сӧӧгин суражар.

Алтай эл-jон алдынан ла бери сӧӧктӧргӧ бӧлинген. Бисте тоозы кӧп тӧ,чек jоголып брааткан сӧӧктӧр бар. Темдектезе, мӱркӱт, чагат, jабыр сӧӧкту улус чек туштабай да барган.

Бистер кемдер, угы-тӧзибис кайда, ак-jарыкка не керектӱ туулганыс деп сурактар кӧп улусты санандырган. Бистиҥ ӧйдӧ албатылар кожулып, кӧп сабазы тилин, угы-тӧзин билбей, керекке албай jӱргени сӱрекей ачымчылу.

Сӧӧктӧрдиҥ учурын бийиктедип, оныҥ тӱӱкизин билип алары ла кижи болгон атты тӱжӱрбей jӱрерине ууламjылаар керек. Кажы ла сӧӧк бойыныҥ алдында тӧстӱ, байлаган туулу, таҥмалу, jайыкту, атпас-тутпас тындулу болгонын кӧп ӱренчиктер билбей тургулайт. Мынаҥ кӧргӧндӧ, алтайлардыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези ар-бӱткенле колбулу, оныла jаҥыс jиликтӱ деп бодоп jӱрген.

Байлу агаштарын, тындуларын, jайыгын, тӧстӧрин билип алар керек. Бир эмеш неме билер jаандарыс jада калза, оны кайдаҥ билерис? Онын учун бу ӧйлӧрдӧ бар немени бичип алар керек. Мыны билип jӱрзебис - кижи адын jылыйтпазыс.

Ишти ӧткӱреринде мындый курч сурактарга туштаганыс:

• 
  Кезик ӱренчиктер бойыныҥ сӧӧктӧрин билбес
  
• 
  Кезик балдар ончо немени каткы-шоодылганду айдат
  
• 
  Кӧп саба алтай балдар «мен метис» деп бойын адангылап jат, сӧӧгин, угы-тӧзин улалтып апарарына jаан аjару салбайт
  
• 
  Ӧскӧ талалардаҥ келген ӱренчиктер ( узбектер, кыргыстар, дунгандар, чечендер, таджиктер) угы-тӧзин, сӧӧктӧрин чек билбес эмезе та неден де улам jажырып айтпай турган.
  

Мениҥ ижимниҥ тӧс амадузы:

• 
  Алтай ичинде бар сӧӧктӧрдиҥ jебрентик тӱӱкизин шиндеп, алтай уренчиктерди угы-тозин билерине, туукизин тооп ло билип jурерине, сооктордин учурын кодурерине ууламjылаар.
  

Айдарда, иштин тос темзы – алтайлардын соокторини туукизин шиндеери, ол ок бистин школдо копнациональный школ болуп адалып тура, ссокторин уренчиктер билер бе, jок по деп суракла башкарынгам. Ижимнин бажында сооктор шиндеерин jузун-башка материалдар jуунадып, туукинен баштап турум.

Тоолостордин байаназы – Абакан, Бактыкан, Улген

Тос тайгалары – Абакан, суулары – Алтын-Кол, колдин jанындагы аржандар

Jайыгы – койон

Маанызы – ан, аткыр кара сыгын,

Танмазы – ай, кеjегелу ай, сыргалу ай

Озо-озо чакта бир кыс jуртаган. Jуу- чактан качып, арка-тайгала jуруп, аштап-суузап jурген болтыр. Тенеринен мондур тужуптир . Ол кыс 2 чаракты jип алган. Онон ол игис уулдарлу болгон, кижиге барып, база бир уул бала тапкан, уулдар jаанап келерде,олорго иш улештирген: бирузи кой кабырзын, экинчизи тоокутсин,учинчизи адазына одын-суу тажызын деди. Балдар jаанап келерде кой улешкен, jыныс муусту кой арттты. Оны кем де албай турды. Олоро оны сойып jип алар деп jоптошкон, бир уулы сок jаныс муузин сындырып ийди. Ого кочкор-мундус деп соок берилген. Ол тушта jаныс тоо алган уулды тоо артыгын алган

Тоолос укту болзын – деген.

Алтайлардын угы-тозин корорго озо ло баштап сооктор кайдан табылганын, олордын туукизин шиндеп корор керек. Суреен солун туукилу соок – jети сары болот. Бу соокти Улаганда jытас дежер. Кеп куучынла болзо, озо чактарда тоjлос соокту кижи андап барала, буды сынып, тайгада алмыс кижиле jуртаган. Олордон чыккан jаан уулын Алмат деп адаган, эн кичинегин Jети сары деп адап койгон. В.Ойношевтин айтканыла болзо, саал сооктулер сындары узун, базыттары мендебес, сарызымак улус болгон.

« Тар jерде чойо айдатан

Jалан jерде jайа айдатан

Коп малду болыгар

Бала-барка азырагар

jакшы jайым jуртагар»

Карындаштары Айбилек, Апчы , Урат Алтай ичиле тарап, маймандар угын улалткан, амыр jада бергилеген. Боор немени айлаткыштап, Судур- Бичик кычырып билер кижи болгон эмтир, онон башка ойгор до кижи болгон. Ол ойдо болотон немени мынайда айдып салган:
« Jаныс малдын кылындый эмикле куучындажараар

Тененринин тубиле темир куш учар

Алтайга толтыра мал азырараар

Оны да jип болбозоор

Кал уйе келип jат

Капшай олор керек….»

Боор 108 jаштуда божогон, олор алдында ол мынайда айткан: « Менин бичигим кемге де керек jок эмтир, бичигмди де, бойымды да ортогор».

Боорды ортогон jер Ак-Коодо, Алтынду-Боочы деп jерде. Эмди ол jер байлу jер – кижи чыкпас, агаш кеспес, андап-куштабас. Кийнинде оскон бала-барказына jайалта тужер, кубулгазы келер деп айдыжат.

Кергилдердин този – Бай Улген, байлу туулары - Карчыт, Чаптыган, байаназы – Тас, jайааачызы – корым аспак, танмазы – куш, саракай темдек. Бу сооктор керегинде jарлу ученый В.В.Радлов «Из Сибири» деп бичигинде база бичиген 17 чактын бичиктериле кергилдердин турган jери – Энесайдын, Абаканнын суулары оро озокторло jаткылаган.

Эмди бистин ижистин экинчи болугинде jузун-башка сооктордин танмаларын корорис, онын учуры незинде, туукизи неден башталган деп санаа- сагыш коп улуска амыр бербей турганы jарт. Калганчы ойдо коп сооктор бойынын байрамдарын откурип jат - бу база бир ойдин некелтези. Бис не улус, угы- тозибис кайдан келген деп сурактар jаныс ла jаан улусты эмес, школдо уренип турган уренчиктердин де ич-сагыжында болор керек деп сананып турум. Танмалар башка-башка ла учуры jаан эмтир деп санаа аланзу jок. Кезик танмалар jер-jериле башка да болор аргалу. Мынайда корзо, В.Ойношев «Сооктордин аттары ла танмалары» деп бичигинде бичийт:

« Беш ичинин кара тодошторынын танмазы кара тоскуур, манjы тодоштордын кулjа, очылардын оймок, сары иркитттредин jуректу ай, кара иркитттердин куйрукту ай, ол ойдо Коксу-Оозында тодоштордо, очыларда база да оско танмалар бары маат ооок.

Эмдиги ойдо улус мындый танмалардын болужыла уй-малын анылагылап jат, соокторго бойынын мааанызында коргузерге jараар.

Шинделген тема сурекей jилбилу, алтай улустын jурумиле,туукизиле, келер ойиле бек колбуда. Ондойдын орто уредулу школында кандый соокту балдар бар, олордын тоозы канча кире, кандый сооктор кандый класстарда эн коп, кандыйлары ас, jокко до jуугы бар ба деп сурактарла башкарынып , мындый шинжу иш откурдибис.

Ишти откуреринде мындый курч сурактарла иштегенис:

• 
  Кезик уренчиктер бойынын соокторин чек билбес
  
• 
  Кезик балдар ончо немени каткы-шоодылганду айдат, угы-тозин билбес
  
• 
  Коп саба алтай балдар «мен метис» деп бойын адангылап jат, соогин улалтып апарбай jат
  
• 
  Оско талалардан келген уренчиктер ( узбектер, кыргыстар, дунгандар, чечендер, таджиктер) угы-тозин, соокторин чек билбес эмезе та неден де улам jажырып айтпай турган.
  

Таблицага аоарып коргондо, [5 стр.прил.№1] коп толу соокту балдар – ол маймандар эмтир. Кезик уренчиктер оарт бойлорын кара, когол, сары деп билгилеер, кезиги jук ле текши адын адагылайт.маман сооктулер ончо класстарда бар эмтир, олордын тоозы 43 кижи болот.

Экинчи оерде тоолостор - олордын тоозы 25 кижи. Кажы ла класста 2-3 кижинен бар эмтир.

Онон ары тоны тодоштор улалтып, тоозы 19кижигке чыкты. Мынан коргондо, 5 кижи бир ле класста – 6 В .

11, 12, 13, 16 кижиден – кергилдер, чаптылар, тонжаандар, кыпчактар. Кажы ла класста 1-2 кижиден чотко кирген.

Алтай сооктордон эн ас тоолулары – 2 моол соокту балдар – ол Шалданов Сумер ле Иванова Чийне ( 7 кл), 1 байлагас соокту кижи – 6 В кл.уренчиги Кантырова Айкуне, jытас деп соокту бала чек учурабады, 2 кижи комдош соокту – Кузлеков Рома – 8 Г класста ла Чедоев Вася – 7 В класстын уренчиги, jус соокту сок jаныс кижи – ол чеконов Алеша – 8 А класста уренет, сан башка каал соокту кыс бала – ол Мендиекова Саша 11 Б класста уренип оат. Оско калыктын сооктори – даулет соокту Тинибаевтер, сагалдак деп соок казах албатынын деп арталган, наймандар деп давган укту кыстар jарталды, каргаа – шор укту соок – Курдакова Вероника – 10А класста уренет , анайда ок кузен соокту – Шахов Батыр 8 Г класстын уренчиги, соогинин туукизи керегинде сурекей jакшы билериле кижи оморкогодый.

Текшилей коргондо, эмдиги уйеге коп jартамал иштер откурер керек, кал болуп озуп, оско албаты ортодо кайылып, оско культурага, тилге багып, jебреннен бери байлап келген jаныбыс та, угы-тозибис те ундылып калар. Онын учун алтай кеп сос то бар эмес беди: «Агаш тазылы jок чириир, кижи угы jок чириир».

IV.

Олор сан башка ла коп болтыр: [6 стр.прил.№2]:

• 
  аттын бажы,
  
• 
  ай – тура ай, кый ай, jуректу ай, куйрукту ай, кулjалу ай, сулукту ай, айдын сегис jанызы, эскизи
  
• 
  сулук, катай сулук,jуректу сулук, куйрукту сулук, кулjалу сулук, jасакту сулук
  
• 
  кулjалар: тура, кыйа, конкоро, айа
  
• 
  эжик
  
• 
  сырга
  
• 
  тажуур
  
• 
  тоскуур:тура, кыйа, туректу, куйрукту, кулjалу, сулукту
  
• 
  чорго: jуректу, куйрукту, сулукту,кулjалу,
  
• 
  кун, jаа, касс, саракай, тегерик, jулкуур, jыракы
  

Анайда ок соокторло колбулу темдектерди адап ла коргузип саладыс [7 стр.прил.№3]

Анайда ок кезик сооктордин танмаларын адап jадырыс:

Кыпчактар – карындаш сооктори мундус, кергил, тоолос. Този – Бай-Улген, 6jайыгы – бору, агажы – кайын, танмазы – сулук.

Иркиттер – танмазы – ок-jаа, карындаш сооктори – коболы ла сойон. Тайгазы – Кок-Монку, агажы – ыргай, байлу кужы – муркут. Иркиттерди муркуттин jымыртказынан буткен дежет.

Маймандар – сары, когол,коко, кара маймандарга болинет. Карындаш сооктори – jарык, jабак, jабыр, меркит. Тайгазы – Себи бажынын тайгалары, Jал-Монку, байлаган агаштары – кайын, jайыгы – ийт, танмазы башка-башка, jе коп сабада – чорго. Маймадар суреен jуучыл албаты болгон.

Мундустар – тайгазы – Кара-Айа, танмазы – сегис jаны ай, jайыгы – бука, карындаш сооктори – кыпчак, тоолос, кергил.

Тоолостор – тос тайгазы – Абакан, Бактыган, ТОту-Байан, суузы – Алтын-Колдин jанында аржандар, jайыгы – койон, танмазы – шире, карындаштары – кобоктор, алматтар, jабактар, танмазы – аткыр кара сыгын.

Арткан сооктордин танмалары кергинде слер [7 стр.прил.№4] деп ссылканан короригер.

Мынайда текшилей коргондо, кажы ла соок – ол башка jайзан jанду суверинитет деп айдарга jараар. Алтайлардын ла турк укту калыктын ортодо сооктор jанынан коп jарабастар болгон до, эмди де бар. Темдектезе, эн jаан чум-jан – ол jаныс соок кижи албазы. Ол тушта карындаштар деп чотолып, jурт тутпас jанду болуп jат. Ол керегинде шинжучи С.Швецова, В.В.Радлов, Ч.А.Чунижеков, Анохин, Вербицкий, Потанин ле оско до шинжучилер бичиген.
Бичилген иш учун Сарлаева Лидия Борисовнага jаан быйан айдар керек, ненин учун ишти баштаар ууламjыны бис бу кижинен алганыс.

Мен сананзам, иш сурекей jилбилу, солун, онын учун мынан ары шижу ишле jилбиркеп, копти таап, шиндеер керек. Jетире ачылбаган сурактар келер ойдин амадузы болуп база артып калды.

Мынайда бис шинжу ижисти тугезип турубыс.

Jакшы болзын.

1. 
   Алтай сооктордин туукизин шиндегени.
   
2. 
   Алтай танмалар ла темдектер.
   
3. 
   Ондойдын орто уредулу школынын уренчиктеринин соокторин чотко алып, шинжу иш откургени.
   
4. 
   Алтай танмаларды чокымдаганы.
   

Тузаланган литература

1. 
   «Сооктордин аттары ла танмалары», В.Ойношев, АЧ, 20.12.1990 j.
   
2. 
   «Алтай сооктор», Г-А, 1991 j
   
3. 
   «Тоолостордин угы-този», Э.К. Ямаев, Ондой, 1998 j.
   
4. 
   «Брачные и семейные отношения алтайцев и киргизов», С.Швецова, Казань, 1998 г.
   
5. 
   «Солоны». Балдарга учурлалган журнал №2, 2001 j., №5, 2002 j, № 6, 2009 j.
   
6. 
   «Кобоктордин байланганы», Т.Енчинов, АЧ, 30.07. 1997 j.
   
7. 
   «Саал сооктулер», АЧ, А.Санина, 12.02.2003 j.
   
8. 
   «…старообрядцы были кипчаками?», Листок, №38, 28.05.2001 г.
   
9. 
   «Jети сарынын jажыттары», В.Ойношев, АЧ, 25.03. 2003 j.
   
10. 
    «Устав – Кергил-Бирлик»
    
11. 
    В.В.Радлов «Из Сибири», хрестоматия для 9 классов.