Рептилиялар немесе бауырымен жорғалаушылар класы

Алғашқы бауырымен жорғалаушылар ежелгi қосмекендi жануарлардан тарайды. Олар 250 млн. жыл бұрын пайда болған. Бауырымен жорғалаушылар қосмекендiлер жете алмайтын орталарды, құрлықты толығымен игерiп алды. Далаларды, шөлдердi, ормандарды, тауларды, кей өкiлдерi қайтадан суға оралды, мысалы, қолтырауындар, теңiз және тұщы су тасбақалары.

Құрлыққа шығу организм құрылысында және мүшелер жүйесiнде, соның iшiнде, жамылғысында, қаңқасында, тыныс алу, қан айналым, жүйке жүйелерiнде өзгерiстерге әкелдi. Құрлықта тiршiлiк етуге байланысты түрдiң көбеюi мен даму ерекшелiктерi де өзгерiске ұшырады. Сол себептен, бұл процестердi жануарлар организмiнiң эволюциясында iрi ароморфоз деп атаса болады.

Рептилиялар класының негiзгi белгiлерi:

§ Денелерi iрi қалқаншаларға айнала алатын құрғақ терiмен қасаң қабыршақтармен қапталған. Терiмен тыныс алмайды.

§ Саусақ ұштарындағы тырнақтары бар.

§ Бауырымен жорғалаушылар қасаң жамылғысы болғандықтан, бiр жазда бiрнеше рет түлейдi және сол уақытта олар өседi.

§ Денелерi құйрықты амфибияларға ұқсас. Қысқа жуан мойын арқылы денесi үшкiрленген басымен жалғасады.

§ Сезiм мүшелерi басында орналасқан: қабағымен жабылатын көздерi, кейбiреуiнде көздiң бетiн ылғалдайтын үшiншi қабақтары болады. Көздерiнiң артында дөңгеленген дабыл жарғағы орналасқан. Есту мүшесi өте сезiмтал. Иiс сезу мүшелерi қосмекендiлермен салыстырғанда өте жақсы дамыған.

§ Қаңқасы тiрек омыртқа жотасынан, бас сауытынан және аяқтарының қаңқасынан тұрады. Олар кеуде клеткасының дамуымен сипатталады.

§ Тыныс алу жүйесi: өкпелер, құрлықтық тип.

§ Жүректерi үш камералы және қолтырауындарда төрт камералы болады. Екi қан айналым шеңберi пайда болады.

§ Жүйке жүйесi бас миының күрделi құрылымымен, соның iшiнде қимылдау үйлесiмiмен байланысты мишықпен сипатталады.

§ Аналық және аталық жыныс жүйелерiнiң күрделенуiне байланысты - ұрықтануы iштей.

§ Дамуы қорек материалдарының алуан түрлерiн пайдаланумен құрлықта өтедi. Даму амнион, сероза, аллантоис ұрық қабықшаларының дамуымен сипатталады.

РЕПТИЛИЯЛАРДЫҢ ШЫҒУ ТЕГI

Бауырымен жорғалаушылардың шығу тегi. Алғашқы бауырымен жорғалаушылар жер бетiнде шамамен 285 млн. жыл бұрын пайда болған. Сол уақытта жердегi ауа райы жылы және құрғақ болатын. Тек қосмекендiлердiң ғана аман қалуына мүмкiндiк болды. Олар ауа құрғақшылығынан сақтану үшiн, батпақты жерлерде тығылды, өте құрғақ терiсi және дамыған өкпе қаптары барлары қоректi заттардың ауқымды қоры бар тығыз қабықты жұмыртқалар туатын. Осындай көне қосмекендiлерден бауырымен жорғалаушылардың шығуы мүмкiн. Ең қарапайым көне бауырымен жорғалаушы болып сеймурия саналады. Ұзындығы 0,5 м-ге дейiн жететiн бұл жануар, көне қосмекендi-стегоцефалаға ұқсайды.

Бауырымен жорғалаушылардың қосмекендiлерден шыққандығы туралы, қазiргi осы кластардың жануарлары құрылысының ұқсастығы дәлел.

Көне бауырымен жорғалаушылар. Қырылып қалған жануарлардың қалдығын зерттеу, бауырымен жорғалаушылар әлемi 180 млн. жыл бұрын ерекше көп түрлi болғанын көрсетедi. Көне бауырымен жорғалаушылардың көбiсi өте үлкен көлемдi болған, әсiресе қорқынышты кесiрттер (бронтозавлар, диплодоктар). Кейбiреулерiнiң ұзындығы 30 метрге, салмағы қазiргi 12-13 пiлдiң салмағына тең болған. Ұйғарым бойынша кесiрттер жартылай құрлықта тiршiлiк етуге көшкен. Ұзын мойыны судан шықпай-ақ өсiмдiктермен қоректенуге мүмкiндiк берген.

Құрлықта аңтiстi кесiрттер тiршiлiк еткен. Олардың тiстерi арнайы ұяларда орналасқан және күрек, азу, иттiс тiстерге бөлiнген. Аңкесiрттер қаңқаларының қалдықтары ХХ-ғасырдың басында Солтүстiк Двинада профессор В.М.Амалицкиймен табылған.

Теңiздерде балық кесiрттер тiршiлiк еткен. Олар атмосфера ауасы мен тыныс алған және ғалымдардың ұйғаруы бойынша тiрi төл туатын болған. Бауырымен жорғалаушылар арасында денесi мен алдыңғы аяқтары арасында терiлi жарғақтары бар, ұшатын кесiрттер де болған.

Көне алып бауырымен жорғалаушылардың қырылу себебi әлi күнге дейiн толығымен аяқталмаған. Бiр ұйғарым бойынша, олардың қырылуына ауа-райындағы өзгерiстер себеп болған. Жердегi ауа температурасы төмендеген сайын, алып бауырымен жорғалаушылардың тiршiлiкке қабiлетi де төмендеген. Олардың салған жұмыртқаларынан ұрпақтың шығуы сиректедi.

Түскен суық өсiмдiкқоректi кесiрткелер қоректенетiн, өсiмдiктердiң өзгеруiне алып келдi. Қоршаған ауаның төменгi температурасында алып кесiрткелер, сол уақытта-ақ жерде тiршiлiк етiп жатқан жылықанды аңдар мен құстардың кейбiр түрлерiмен бәсекеге түсе алмай, олармен ығыстырыла бастады.

Көне бауырымен жорғалаушылар арасынан ұсақ дарақтар тiршiлiкке жақсы икемделдi. Олар түсiп қалған өсiмдiктер жапырақтарының арасын, қазылған iндердi және басқа да жерлердi пайдаланды. Оларға жыртқыш аңдар мен құстардан тығылу оңай болды. Сондықтан өзгерген жағдайларға икемделген көне кесiртке, тасбақа, колтырауын және басқа бауырымен жорғалаушылардың ұрпақтары бүгiнгi күнге дейiн тiршiлiк етуде.

Қазiргi бауырымен жорғалаушылардың негiзгi топтары. Қазiргi уақытқа дейiн тiршiлiк ететiн көне гаттерийдi есептемегенде, барлық қазiргi бауырымен жорғалаушыларға қабыршақтылар, тасбақалар және қолтырауындар отрядына жатады.

Тұмсықбастылар отряды. Кесiрткелерге қарағанда жыландардың аяқтары және қозғалмалы қабақтары болмайды. Олардың көздерi мөлдiр қысаң қабықпЕн қапталған. Жылан жағының оң және сол бөлiктерi алдында созылмалы байланысымен қосылған. Осыған байланысты жыландар iрi жемтiктi жұтып алып, ұзақ уақыт бойы қорексiз тiршiлiк ете алады. Бiздiң елде жыландардан сары бас, су жыландары және қарапайым, дала сұржыландары кең тараған. Сарыбас жыландар жемтiгiн тiрiдей жұтса, сұржыландар оны у бездерiнде өндiрiлiп, тiс өзектерiмен жемтiкке баратын умен алдын-ала өлтiредi.

Крокодилдер (Қолтырауындар) отрядына алып кесiрткелерге ұқсас, ұзындығы 8 м – ге дейiн жететiн бауырымен жорғалаушылар кiредi. Олардың денелерi астында сүйек тақташалары бар, қатты қысаң қалқаншалармен қапталған. Крокодилдер суда мекендейдi. Құрлыққа сирек шығады. Крокодилдердiң артқы аяқтарында жүзу жарғақшалары болады. Көздерi мен танаулары төбесiнде орналасқан. Крокодилдер – жыртқыштар. Адамға шабуыл жасаған жағдайларда тiркелген. Крокодилдердiң ата-тектерi құрлықта тiршiлiк еткен. Осыны олардың атмосфера ауасымен тыныс алуы мен құрлықта көбею ерекшелiктерi көрсетедi. Крокодилдер тасбақалар сияқты – бауырымен жорғалаушылардың көне тобы. Қазiргi уақытта крокодилдердiң – 20-ға жуық түрi белгiлi.

ТАСБАҚАЛАР ОТРЯДЫ

Тасбақалар отряды қысаң қабықшалармен қапталған, сүйектi сауыттың бар болуымен сипатталады. Денесi сауытпен қапталған, еркiн болып тек басы, аяқтары және құйрығы қалады. Бiздiң елде тасбақалардан ең тарағандары орта азиялық және батпақ тасбақалары. Орта азиялық тасбақа өсiмдiк қоректi жануар. Батпақ тасбақасы негiзiнен әр түрлi омыртқасыздармен, майда балықтармен, бақашабақтармен және бақалармен қоректенедi. Батпақ тасбақасының аяқтарында жұзу жарғақшалары дамыған. Теңiздерде ұзындығы 2 м-ге дейiн жететiн тасбақалар кездеседi. Олардың аяқтары ескекаяққа айналып кеткен. Тасбақалардың 200 дей түрi белгiлi.

РЕПТИЛИЯЛАР КЛАСЫ. ҚАБЫРШАҚТЫЛАР ОТРЯДЫ

Қабыршақтылар отряды негiзiнен кесiрткелер (3500 түрге жуық) және жыландарды (шашамен 2500 түр) бiрiктiредi. Отрядтың ортақ белгiлерiнiң бiрi – жануарлар денесiнде қасаң қабыршақтың болуы. Отряд өкiлдерi –сұр және тiрiтуатын кесiрткелер, кеселдер, геккондар, агамалар, аяқсыз сарыбауыр және ұршықсап кесiрткелер және т.б. Геккондар ыстық шөл, тропик және субтропиктерде кеңiнен тараған. Геккондардың кей түрлерi Крым, Закавказье, Орта Азия жән Қазақстанда да кездеседi.

Бұл жануарлардың көптеген түрлерiнiң саусақтарында микроскопиялы түктi топшасы бар кеңейген (жалпақталған) тақташалары болады. Соның арқасында олар жартастарға, ағаш дiңгектерiнде, үй қабырғаларына өрмелеуге мүмкiндiк алады. Агамалар мен кеселдер де оңтүстiк кеңiстiгiнiң тұрғындары. Орта Азияның шөлдерiнде дала агамасы мен сұр кесел мекен етедi. Көбiнесе агамалар сирек бұталы өсiмдiктерi бар бөлiмдерде қоныстап ағаш-құрлықты тiршiлiктi көшедi. Сұр кесел-кесiрткелердiң ең iрi түрлерiнiң бiрi (салмағы 3,5 км-ге дейiн). Ол жылдам жүгiредi, малтып, бұталарға шыға алады. Сұр кесел бiздiң фаунамыздың сирек және қызық түрi ретiнде қорғалады.

ҚҰЙРЫҚТЫЛАР ОТРЯДЫ

(CAUDATA НЕМЕСЕ URODELA)

Түрлi құйрықты бақалар, саламандралар жататын құйрықтылар отрядына бар-жоғы 60 туыс, 9 тұқымдас және 5 отряд үстiне бiрiгетiн 280 түр кiредi. Алғашқы құйрықты қосмекендiлер бар дәуiрiнiң қазбаларынан табылған, бұл көне жануарлар. Олар солтүстiк және орталық кеңiстiктерде (әсiресе таулы аймақтарда) тараған. Құйрықты қосмекендiлердiң ағымы жылдам таулы бұлақтарда (жетiсулық бақатiс) мекендейдi және қатты тырнақтары бар күштi аяқтарымен өзгешелендi (тырнақты құйрықты бақа); басқалары жер асты суларында мекендейдi, олардың жабындарындағы пигменттерi жойылады және көздерi редукцияға ұшырайды. Кейбiреулерi құрлықты түрлер болып табылады, олар кесiрткелерге ұқсас және тастармен, ағаштармен жорғалай алады. Бақалар сияқты олардың ұзын және жiңiшке тiлдерi лақтырылады. Жыландарға ұқсас жер асты түрлерi де кездеседi (пiшiндi саламандра).

Тұйық желбезектiлер отряд тармағы – қазiргi құйрықты амфибиялардың ең қарапайымдылары. Олар Жапония мен Кореяда тiршiлiк етедi. Кейбiр түрлерi Батыс күнгей Кавказда, Уссурия өлкесiнде, Жұнғар Алатауында кездеседi. Омыртқалыларының екi жағы да қабсыңқы және бос бұрыш сүйегi сақталады. Ұрықтануы сырттай. Бұларға тұйықжелбезектiлер тұқымдасына кiретiн Жапон және Қытай алып саламандрасы және американдық тұйықжелбезек түрлерi жатады.

Бұрыштiс тұқымдасына сiбiр төртсаусақты құйрықты бақа, жетiсулық бақатiс, уссуриялық тырнақты құйрықты бақалары кiредi.

Құйрықты амфибиялар арасында ең iрiсi ұзындығы 160 см-ге жете алатын – алып саламандра. Ол жылдам тау өзендерi мен бұлақтардың орта ағымында тiршiлi етедi. Күндiзгi уақытта тастар немесе шайылған жағалаулар астында өткiзiп, түнгiсiн бақа, балық, шаян және жәндiктермен қоректенедi.

Амфистома отряд тармағына омыртқаларының екi жағы қабысуымен, бiрақ бұрыш сүйегiнiң жоқтығымен сипатталатын, тек бiр ғана амфистома тұқымдасы кiредi. Амфистомалылар арасында неотиния құбылысы кең дамыған және олардың дернәсiлдерi аксолотлялар атымен белгiлi.

Саламандра отряд тармағы артқа ойысқан (опистоцельдi) немесе сирек екi жағы да қабысыңқы омыртқаларымен сипатталады. Оларда бұрыш сүйегi қоса буынмен қосыла өседi. Бұл үлкен отряд тармағына 3 тұқымдас кiредi. Түрлерге ең бай, артқа ойысқан омыртқаларымен, жақсы дамыған тiстерiмен, ересек кезiнде желбезектер жоқтығымен сипатталатын саламандралар тұқымдасы. Бұларға құйрықты бақалар және саламандралар жатады. Осы отряд тармағына ұрықты аяқтары және желбезектi саңылаулары бар жартылай дернәсiлдi формалы өкпесiз саламандралар мен амфиумдылар тұқымдасы кiредi.

Протеи отряд тармағына өзi белгiсiз саламандралардың неотендiк дернәсiлдiердiн бейнелейтiн протейлердiң бiр тұқымдасы кiредi. Бiр түрi Еуропада, ал екiншiсi Солтүстiк Америкада тiршiлiк етедi. Барлық құйрықты қосмекендiлер жұп аяқпен және ұзарған денемен жалғасатын жақсы дамыған құйрықпен сипатталады. Дененiң мұндай формасы қосмекендiлерге ең маманданбаған және ең тiн болып есептеледi. Төменгi топтарда ұрықтық хорда тiршiлiк бойы сақталады.

Омыртқалары амфицельдi немесе опистоцельдi, нағыз қабырғалары болмайды, бiрақ қысқа жоғарғы омыртқалары бар. Бассүйектiң маңдай және төбе сүйектерi қосылмаған, жұп көзсынатәрiздi сүйегi бар. Шаршыжақты сүйегi жоқ, сондықтан жоғарғы жақ сүйегiнiң шетi бос аяқталады. Иық белдеуiнiң басым бөлiгi шемiршектi болғандықтан коракоидтар елгезек бiр-бiрiн басып тұрады.

РЕПТИЛИЯЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ

Құрлықта көбейетiндердi нағыз құрлықты жануарлар деп атайды. Олар ыстық климатты мемлекеттерде мекендейдi және тропиктерден алыстаған сайын олардың саны едәуiр азаяды. Олардың таралуын шектейтiн фактор - температура, себебi бұл суыққанды жануарлар тек ауа-райының жылы кезiнде ғана белсендiлiк танытады, ал суық немесе ыстық кезде олар iнiне көмiледi, тығылады немесе ұйқыға көшедi. Биоценозда бауырымен жорғалаушылардың саны көп емес, сондықтан олардың рөлi аса байқалмайды, осыған қоса олар үнемi белсендiлiк танытпайды. Бауырымен жорғалаушылар тiрi қорекпен қоректенедi: кесiрткелер-жәндiктермен, ұлулармен, қосмекендiлермен, жыландар болса кемiрушiлермен, жәндiктермен қоректенедi, сонымен қатар олар адам мен үй жануарларына қауiп төндiредi. Өсiмдiкқоректi құрлықты тасбақалар бау-бақшаларға зиян келтiрсе, су тасбақалары балық және омыртқасыздармен қоректенедi. Адам көптеген бауырымен жорғалаушылардың етiн асқа пайдаланады (жыландар, тасбақалар, iрi кесiрткелер). Кроколдтлдер (қолтырауындар), тасбақалар және жыландар терiсi мен сауыты үшiн жойылуда, осыған байланысты бұл көне жануарлардың саны тым азайып кеттi. АҚШ пен Кубада қолтырауындар өсiретiн фермалар бар.

РЕПТИЛИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ

Көптеген, әсiресе далалы жермен шөлдердегi бауырмен жорғалаушылар, ұлулар, жәндiктер, әртүрлi тышқантәрiздi кемiрушiлер және басқа да жануарларды қорек ете отырып, олардың санына үлкен әсер етедi. Өз орнында, бауырмен жорғалаушылар түлкi және күзен сияқты кәсiби аңдарына қорек болып келедi.

Әртүрлi елдер ертеден берi крокодил, үлкен жылан және кесiрткелердiң терiсiн, портфель, чемодан, аяқ-киiм, белдiктер жасауда қолданады. Крокодилдердiң терiсi ерекше бағаланады, олардың таралған жерлерiндегi саны өте азайған және оларды қорғауға алып, арнайы фермаларда өсiредi.

Ерте кезден берi кейбiр тасбақа түрiнiң сауытының мүйiздi тақташалары қолданылады. Арнайы өңдеу арқылы, олардан көзiлдiрiктерге оправа, тарақтар және басқа да заттар жасайды. Кейбiр елдерде тасбақаның етiмен жұмыртқасын қорекке қолданады.

Медицинада жылан уын кеңiнен пайдаланады. Одан әртүрлi дәрiлер дайындайды. Уды алу үшiн арнайы жылан тәлiмбақтары құрылған. Ташкентте, Бишкекте үлкен жылан фермалары бар. Бұл жерде Орта Азия мен Қазақстанның әбжылан, қарасұр жылан, атпа құмжыланын және басқа да улы жыландар бар.